Il Ticino in breve. Informazioni generali. Serbo/Croato/ Bosniaco/Montenegrino Srpski/Hrvatski/ Bošnjački/Crnogorski

Transcript

1 Serbo/Croato/ Bosniaco/Montenegrino Srpski/Hrvatski/ Bošnjački/Crnogorski Il Ticino in breve Informazioni generali Repubblica e Cantone Ticino Dipartimento delle istituzioni

2

3 Napomena Cilj ove brošure je da svima koji nameravaju da se nastane u Kantonu Tićino (Cantone Ticino) ponudi opšte informacije o ovom kantonu. Ova brošura nije obuhvatila sve informacije. Za podrobnije informacije potrebno je obratiti se Službama nadležnim za rad opština Kantona Ticino (Cancellerie dei Comuni del Canton Ticino), kao i drugim institucijama, udruženjima i kantonalnim administrativnim službama navedenim u brošuri, koje vam stoje na raspolaganju za sve dodatne informacije i pojašnjenja, kao i stručne personalizovane savete, u slučaju da su vam potrebni. Sve navedene informacije detaljno su prekontrolisane i smatraju se tačnim u trenutku objavljivanja ove brošure. Međutim, s obzirom na veliki broj podataka, moguće je da postoje i neke nepreciznosti, zbog kojih se unapred izvinjavamo. Autori ove osnovne informativne brošure ne smatraju se odgovornim za ono što se odnosi na ispravnost, preciznost, pouzdanost ili celovitost podataka internet stranica navedenih u ovoj brošuri. Svi navedeni podaci odnose se na godinu. Sadržaj Uvod 4 1. Tićino ukratko 5 2. Živeti u Tićinu 6 Boravišne dozvole 7 3. Demokratija i federalizam 8/9 4. Živeti u Tićinu Italijanski jezik i suživot Škola i obrazovanje Integracija stranaca i prevencija diskriminacije 14/15 8. Raditi u Tićinu Privreda, porezi i sredstva komuniciranja Saobraćaj 18/ Zdravlje Socijalna zaštita 22/ Porodica 24 Deca i mladi Religija Slobodno vreme i mediji Bezbednost i vanredne situacije 28 Bibliografija izraza za bolje razumevanje tićinskog italijanskog 30 Korisni brojevi 30

4 Uvod Kad se u inostranstvu spomene Švajcarska, zamišljaju je kao zemlju pastirskih pejzaža, jezera sa kristalno čistom vodom, borovih šuma, planina čiji su vrhovi pokriveni večnim snegom i ledom, dolina kojima putuju crveni vozići, zelenih bregova prekrivenih runolistom i drvenim kućicama (brvnarama), krava i koza koje mirno pasu, bernardinaca (vrsta psa) na sve strane, ljudi Švajcarsku sa Nemačkom povezuje granica duga 346 km, sa Francuskom 572 km, sa Italijom 734 km, sa Austrijom 165 km i sa Lihtenštajnom 41 km. Njena ukupna površina iznosi km 2, od kojih 74,5% se odnosi na plodno zemljište (30,8% šume, 36,9% poljoprivredna dobra, 6,8% naseljena područja), dok se 25,5% osnosi na površinske vode, neobradivo i neplodno zemljište. Najveće naseljene zone predstavljaju gradovi Cirih (oko stanovnika), Ženeva (oko st.), Bazel (oko st.), Bern (oko st.), Lozana (oko st.), Lucern (oko st.), Sankt Galen (oko st.), Vintertur (Winterthur) (oko st.), Lugano (oko st.). Švajcarska ima oko 8 miliona stanovnika, od kojih su 22,8% stranci (oko ). Zvanični jezici su nemački 63,7%, francuski 20,4%, italijanski 6,5% i romanš 0,5%. Najbrojnije verske grupe su rimokatolici 41,8%, protestanti 35,3%, muslimani 4,3%. (Podaci iz 2012.) Švajcarska Konfederacija (Confederazione svizzera) je od federalna država koju čini 26 kantona (20 kantona i 6 polukantona). Federalno veće ministara Vlada (Consiglio Federale) je kolegijalni organ i ima 7 članova. Federalni parlament (Assemblea federale) se sastoji od dva doma: Veće kantona (Consiglio degli Stati), koji ima 46 članova i koji predstavlja kantone, i Narodnog veća (Consiglio nazionale) od 200 članova, koji predstavlja građane. 4 u narodnim nošnjama koji na vrhu planine sviraju alpski rog, ljudi zaposlenih u fabrikama satova ili u bankama, plavih Hajdi (Heidi) koje prave topljeni sir (fondu) i sir sa roštilja, restlovanog krompira i birher-muslia za turiste ljubitelje skijanja. Drugi Švajcarsku doživljavaju kao zemlju izobilja i novca, zemlju koja krije sve bankarske tajne, u kojoj su ulice popločane zlatom, gde čokolada teče u potocima, a sirevi su puni rupa, zemlju punu vojnih bunkera i atomskih skloništa, zemlju slavnu po prepoznatljivim vojnim nožićima, luku i streli, neutralnosti, zatvorenim granicama, uređenosti i čistoći. Treći u švajcarskom krstu, belom na crvenoj podlozi, prepoznaju simbol Crvenog krsta (Croce Rossa) simbol humanitarnog rada, federalizma, vrednosti nastalih na mitovima o : Viljemu Telu (Guglielmo Tell), Vinkelridu (Winkelried), Helveciji (Elvezia), Generalu Gizanu (Generale Guisan), plaćeničkoj vojsci, Papskoj gardi, Rusoa (Rousseau), Ursuli Andres (Ursula Andress), Rodžeru Federeru (Roger Federer), Alingiju (Alinghi), Le Korbizijeu (Le Corbusier), USM nameštaju, uvek tačnim vozovima, žutim autobusima i avionskim kompanijama «Crossair» i «Swissair». Medjutim, postoje i oni koji Švajcarsku povezuju sa mestima poput planine Ćervino (Cervino ili Zermatt), vrha Jungfrau, lucernskog mosta Kapelbrike (Kapellbrücke di Lucerna), medveđeg parka u Bernu, poznate ženevske fontane «Jet d eau», zamka Šijon (Castello di Chillon), vodopada Reno, prevoja Sv. Gotarda (San Gottardo), Foruma u Davosu, luksuznih palata u Cermatu (Zermatt), Gštadu (Gstaad) ili Sankt Moricu (Sankt Moritz). Ali, ima i onih koji Švajcarsku brkaju sa Švedskom ili Svazilandom, i sve nas zamišljaju u tirolskoj uniformi, bogate i podgojene. Mnogo je specifičnosti koje su veoma često vezane samo za Švajcarsku (Swiss made) a koje posmatrane zajedno čine njen identitet, ili bar deo njene složene realnosti, lako prepoznatljive u inostranstvu. Međutim, te specifičnosti ne mogu se povezati automatski i sa Tićinom. Prema tome, da li to znači da živeti u Tićinu nije isto što i živeti u Švajcarskoj? Da li je ustvari Tićino Švajcarska? Naravno da jeste, pošto italijanski kao zvanični jezik, njegova lombardijska kultura i mediteranska klima čine sastavni deo švajcarskog identiteta. Međutim, veoma često u inostranstvu, ali i u drugim delovima same Švajcarske, postoji problem da se shvati da unutar Švajcarske postoje zone sa subtropskom klimom, palmama, agavama, smokvama, vinogradima, maslinjacima, sadnicama limuna i letnjim temperaturama od preko 30 stepeni! Tićino je važan deo švajcarskog mozaika, ne samo zbog Gazoze (Gazosa je posebna vrsta gaziranog napitka) iz Mendrizija (Mendrisio) ili sira Zincarlin iz Kotline Muđa (Val di Muggio), već i zbog srednjevekovnih zamkova iz Belincone (Bellinzona), prirodnih štala (Splüi) iz Kotline Bavone (Valle Bavona), dela Frančeska Borominija (Francesco Borromini), građevina Marija Bote (Mario Botta) u Luganu, međunarodnog filmskog festivala u Lokarnu (Locarno), pozorišta Dimitri, fosilnih ostataka dinosaurusa sa planine San Đorđo (Monte San Giorgio), romantičarskih crkava u brojnim dolinama, maslinovog ulja iz zone Ćeresija (Ceresio) i Švajcarskog centra za naučne kalkulacije. Ove i mnoge druge karakteristike Tićina, jedinstvene u zemlji, stalno doprinose traženom, poznatom i uspešnom brendu Švajcarske (Swiss made) na kojem nam ponekad zavide. «Italija je pod Bordžama (Borgia) trideset godina imala ratove, živela je pod terorom, ubistvima i masakrima, i uprkos tome «proizvela» je Mikelanđela (Michelangelo), Leonarda da Vinčija (Leonardo da Vinci) i Renesansu. U Švajcarskoj postoji bratska ljubav, petsto godina mira i demokratije i šta je «proizvela»? Satove s kukavicom.» (Šala Orsona Velsa /Orson Welles u filmu «Treći čovek» (1949.) Karola Rida /Carol Reed). Repubblica e Cantone Ticino Dipartimento delle istituzioni Delegato cantonale all integrazione degli stranieri

5 1Tićino ukratko Madrid London Paris Berlin Roma Wien Basel Bern Lausanne Sion Genève Svizzera Zürich St. Gallen Luzern Chur Bellinzona Ticino Blaga klima, subtropska vegetacija, konfiguracija terena, gradski centri, gastronomija, kultura, istorija i italijanski jezik, razlikuju Kanton Tićino od ostatka Švajcarske. To je jedini kanton koji se u potpunosti nalazi ispod Alpa. Celom njegovom dužinom od 100 km uspevaju najrazličitiji oblici evropske vegetacije, od likena na Alpima do agava i palmi na obalama jezera. Tićino se sastoji od dve glavne geografske zone i one su razdeljene Planinom Ćeneri (Monte Ceneri): Sopraćeneri (Sopraceneri), koja se nalazi na severu Planine Ćeneri (tipična alpska zona koju preseca gornji tok reke Tićino), i Sotoćeneri (Sottoceneri), koja se nalazi na jugu Planine Ćeneri (ova zona ima prealpske karakteristike i u nju ulazi italijanska enklava Kampione (Campione d Italia). Iako mu je kultura italijanska, Tićino politički pripada Švajcarskoj. To je moderna i dinamična regija kroz koju prolaze velike evropske železničke i drumske saobraćajnice a ima i dobru avionsku povezanost. Tićino se nalazi u centru takozvane Insubrijske regije (Regio Insubrica), graniči se sa Italijom i kantonima Valeze (Vallese), Uri i Graubinden (Graubünden). Njegov zvanični naziv je Republika i Kanton Tićino (Repubblica e Cantone Ticino), zvanični jezik je italijanski, a glavni grad je Belincona (Bellinzona). Zajedno sa još četiri doline u Graubindenu Tićino čini italijansku Švajcarsku. Kanton Tićino (Tesìn ili Tisìn na lokalnom dijalektu) dobio je ime po reci Tićino koja protiče kroz njega, od izvora na Prelazu Novena (Passo della Novena), pa do ušća u Veliko jezero (Lago Maggiore). Po kantonalnom Ustavu, «Tićino je demokratska republika koju odlikuju italijanski jezik i kultura» (čl. I Ustava), dok preambula precizira da je «narod Tićina» posvećen «istorijskom zadatku interpretiranja italijanske kulture unutar Švajcarske konfederacije». Zauzima površinu od km 2, tj. 6,8% ukupne površine Švajcarske, i ima gotovo stanovnika (podaci iz 2012.), koji su uglavnom katoličke veroispovesti i nastanjeni su u gradskim i prigradskim zonama Lugana ( st.), koji je po veličini treći finansijski centar Švajcarske, zatim u zoni Lokarna/Askone (Locarno/Ascona) ( st.), Belincone ( st.) i Kjaso/ Mendrizio (Chiasso/Mendrisio) ( st.). Preko 26% populacije Tićina čine stranci. Istorija ukratko U davna vremena Tićino su naseljavali Leponti, keltska plemena. Kasnije su teritoriju osvojili Rimljani i pripojili je Reciji (Rezia). Tokom Srednjeg veka regija deli sudbinu Lombardije, trpeći invazije Ostrogota, Longobarda i Franaka (Franchi). Oko nje se zatim bore gradovi-države Komo (Como) i Milano, da bi polovinom XIV veka konačno potpala pod vlast milanskih vojvoda, prvo porodice Viskonti (Visconti) a zatim i Sforca (Sforza). Godine 1182, doline Blenio i Leventina potpisuju Torski pakt kojim se obavezuju na međusobnu zaštitu. Taj pakt će kasnije poslužiti kao osnova poznatog Ritliškog (Grütli) dogovora iz 1291, dokumenta koji se smatra švajcarskim osnivačkim aktom. Regiju kasnije postepeno osvajaju drugi kantoni, sa ciljem kontrolisanja alpskih prelaza, naročito Prelaza Sv. Gotard (Passo San Gottardo). Godine današnja teritorija Tićina podeljena je na osam autonomnih okruga koji su bili pod upravom Konfederacije kantona (Cantoni confederati), koji su potom anektirani Helvetskoj Republici (Repubblica Elvetica), koju je naposletku Napoleon godine ukinuo da bi stvorio novu Konfederaciju od 19 kantona. Godine vojnici Cisalpinske republike (Repubblica Cisalpina) iznenada prodiru u Lugano, ali nailaze na otpor Mesne dobrovoljačka garde (tzv. Volontari del Borgo), koju je činilo lokalno stanovništvo. Nakon jednodnevnog grozničavog otpora, Mesna dobrovoljacka garda uspeva da odbije napad Cisalpina, uprkos njihovoj prvobitnoj prednosti. Najnapredniji deo luganske buržoazije VS Airolo Verbania TI Locarno UR Varese Biasca Bellinzona Mendrisio Lugano GR ITALIA Chiasso Como iskoristio je taj momenat kako bi proglasio dugo željenu nezavisnost te zone pod parolom «slobodni i Švajcarci». Rezolucijom (Atto di Mediazione) od 19 februara godine, Napoleon daje status nezavisnog kantona i potčinjenim teritorijama, među kojima je i Tićino. Od godine je Belincona (Bellinzona) jedini glavni grad Tićina. Tokom čitavog XIX veka Kanton je karakterisala teška ekonomska zaostalost, što je za posledicu imalo intenzivnu emigraciju lokalnog stanovništva ka evropskim i prekookeanskim zemljama. Situacija počinje da se menja tek nakon razvoja turizma, otvaranja železnice Sv. Gotard i industrijalizacije s početka XX veka. U drugoj polovini XX veka Kanton uspeva da izraste u važan finansijski i privredni centar. Osnivanje Univerziteta italijanske Švajcarske (Università della Svizzera italiana) godine predstavlja krunu ekonomskog i kulturnog razvoja ovog kantona. Privredu Tićina danas čine mahom mala i srednja preduzeća. Najveći deo stanovništva zaposlen je u uslužnim sektorima (bankarstvo, osiguranje, turizam, trgovina, administracija), trećina je zaposlena u industrijskom sektoru, dok se samo 2% stanovnistva bavi poljoprivredom. 5

6 2Živeti u Tićinu Od 12. decembra Švajcarska je deo Šengenske zone (Spazio Schengen). Za turistički boravak u trajanju do tri meseca, stranim državljanima kojima je potrebna viza, tj. svima osim državljana EU/EFTA (Evropske Unije i Evropskog udruženja slobodne trgovine) se pod određenim uslovima izdaje šengenska viza koja važi za sve zemlje Šengenske zone. Da bi ušli u Švajcarsku strani državljani moraju imati važeći i priznat lični dokument. Takođe je potrebno imati i finansijska sredstva dovoljna za izdržavanje tokom tranzita ili boravka, ili dokaz da se do tih finansijskih sredstava može doći legalno. Federalni biro za migraciju (Ufficio federale della migrazione - UFM), švajcarska diplomatska predstavništva u Dana 21. juna godine, Evropska Unija (Unione Europea - EU) i Švajcarska potpisale su brojne bilateralne sporazume, među kojima i Sporazum o slobodnom kretanju lica (Accordo sulla libera circolazione delle persone) koji je stupio na snagu 1. juna Nakon proširenja EU godine, ovaj sporazum je dopunjen dodatnim protokolom koji je stupio na snagu godine, a koji reguliše postepeno uvođenje slobodnog kretanja i za državljane Estonije, Letonije, Litvanije, Poljske, Češke, Slovačke, Slovenije, Mađarske, Kipra i Malte. Godine 2009, švajcarski birači prihvatili su produženje Sporazuma o slobodnom kretanju i njegovo proširenje na državljane Bugarske i Rumunije. inostranstvu i nadležne kantonalne službe, mogu vam dati informacije vezane za opšte uslove za ulazak u zemlju. Strani državljani koji su legalno ušli u Švajcarsku radi turizma ne moraju imati boravišnu dozvolu, pod uslovom da u poslednjih šest meseci nisu boravili u Šengenskoj zoni duže od tri meseca. Strani državljani kojima je potrebna viza moraju poštovati rokove i uslove boravka navedene u vizi. Strani državljanin koji iz opravdanih razloga nije u mogućnosti da napusti Švajcarsku u okviru rokova navedenih u vizi dužan je da to odmah prijavi nadležnim opštinskim i kantonalnim službama. Osobe koje za novčanu naknadu izdaju smeštaj stranim državljanima dužne su da to odmah prijave nadležnim službama. Stranci koji nisu državljani neke od zemalja EU/ EFTA moraju obezbediti neophodnu dozvolu/ osiguranje za ulazak u zemlju, ukoliko nameravaju da se u njoj nastane. Najkasnije 14 dana od ulaska u zemlju, i u svakom slučaju pre početka radne aktivnosti, potrebno je prijaviti se Regionalnom birou za strance (Servizio regionale degli stranieri) nadležnoj za podrucje u kojem su se nastanili, a takođe i opštinskim vlastima. Svaka promena adrese, čak i u okviru iste opštine, kao i odlazak u inostranstvo, moraju biti prijavljeni nadležnim službama. Produženje/obnova dozvole za strance mora biti zatražena najkasnije dve sedmice pre datuma isticanja važeće dozvole. Osnovne vrednosti, prava i obaveze Švajcarski federalni ustav (Costituzione federale della Confederazione Svizzera) definiše osnovna prava i pravila zajedničkog života i odnosa građana sa državom. On takođe vrši razgraničenje nadležnosti i obaveza između Konfederacije i kantona. Federalni ustav primenjuje se na teritoriji čitave Švajcarske, a svaki kanton, osim toga, ima i svoj ustav. Kanton Ticino veliku važnost pridaje činjenici da sloboda svih građana i poštovanje prava na suživot budu obostrano poštovani. To znači da svi prihvataju iste osnovne vrednosti, među kojima se mogu nabrojati: poštovanje i zaštita ljudskog dostojanstva, jednakost svih pred zakonom, jednakost prava muškaraca i žena, ograničenje lične slobode svake pojedine osobe je ograničena slobodom drugih, zakoni i pravila Države moraju se poštovati. Ko živi u Švajcarskoj dužan je takođe da snosi deo javnih troškova, da plaća poreze, potpiše ugovor o zdravstvenom osiguranju, plaća doprinose za socijalno osiguranje. Deca su dužna da pohađaju školu. Švajcarska od imigranata, baš kao i od svojih državljana, očekuje da budu zainteresovani za društvene odnose i uslove, da se o njima informišu kroz razgovor sa susedima, učlanjenja u razne asocijacije, učešće u lokalnim manifestacijama, učešće u kulturnim, sportskim i društvenim aktivnostima. Svi stranci stoga treba da upoznaju, poštuju i usvoje osnovne principe i vrednosti zemlje u kojoj su odlučili da žive. Svi stranci treba da znaju barem jedan od zvaničnih jezika. Što se tiče Kantona Tićino, svi novopridošli treba da nauče da govore, čitaju i pišu na italijanskom. Švajcarci, s druge strane, treba da pokažu otvorenost i želju da prihvate svoje nove sugrađane. Pogledati poglavlje 7, «Integracija stranaca» str. 14/15 6

7 Boravišne dozvole Organi nadležni za izdavanje prebivališnih i boravišnih dozvola Izdavanje boravišnih i prebivališnih dozvola stranim državljanima u nadležnosti je kantona. U principu, kantoni samostalno, u skladu sa važećim zakonima, odlučuju da li će ili ne strancu izdati odgovarajuću dozvolu. Kantonalne službe za migraciju odgovorne su za kontrolu rezidenata stranog porekla. Odluke vezane za dobijanje azila u nadležnosti su federalnih službi i regulisane su federalnim Zakonom o azilu (Legge federale sull asilo - LAsi). Režim za državljane EU/EFTA Sporazum o slobodnom prometu roba i kretanju osoba, kao i protokoli s njim u vezi, primenjuju se na građane zemalja EU/EFTA, za koje, za razliku od građana drugih zemalja, važe blaži uslovi dobijanja švajcarske boravišne i/ili radne dozvole. Sa pravom slobodnog kretanja povezane su i norme vezane za priznavanje diploma, pravo na kupovinu nekretnina i usklađivanje sistema socijalnog osiguranja. Režim za državljane ostalih zemalja U slučaju državljana ostalih zemalja (koje ne pripadaju EU/EFTA) primenjuju se federalni Zakon o stranim državljanima (Legge federale sugli stranieri) i Pravilnik o dozvoli ulaska u zemlju, boravku i profitabilnim delatnostima (Ordinanza sull ammissione, il soggiorno e l attività lucrativa - OASA). Dozvola ulaska u zemlju i boravišna dozvola za te strane državljane su restriktivnije u poređenju sa onima koje se izdaju strancimadržavljanima EU/EFTA. Stranci mogu dobiti dozvolu za vršenje profitabilnih delatnosti ukoliko to nije u suprotnosti sa pravilima vezanim za tržište rada i navedenim zakonima. Medjutim, to nije zagarantovano pravo. Spajanje sa porodicom za državljane ostalih zemalja Državljani ostalih zemalja (paesi terzi) koji poseduju prebivališnu dozvolu tipa «C», dozvolu boravka tipa «B» i dozvolu privremenog boravka tipa «L», kao i švajcarski državljani, imaju pravo da zatraže spajanje sa članovima porodice poput bračnog druga i maloletne dece do 18 godina starosti koja nisu venčana. Nadležne službe za migraciju mogu odobriti spajanje ukoliko su zadovoljeni određeni uslovi (na primer: tražilac raspolaže odgovarajućim smeštajem, primanjima itd.). Švajcarsko državljanstvo Švajcarsko državljanstvo može biti dobijeno rođenjem deteta u Švajcarskoj, usvajanjem od strane švajcarskih državljana, kao i u posebnom postupku za dobijanje švajcarskog državljanstva. Švajcarsko državljanstvo podrazumeva čitav niz prava i obaveza (npr. pravo glasa i kandidature na izborima, dužnost služenja vojnog roka). Državljanstvo može biti dobijeno kroz proceduru naturalizacije koja može biti redovna ili ubrzana. Preseljenje iz jednog kantona u drugi može imati posledice na proceduru naturalizacije. Za više informacija potrebno je obratiti se opštinskim službama, kantonalnom Odseku za stanovništvo (Sezione della popolazione) ili matičnim uredima (Uffici dello stato civile). Vrste dozvola za strance: Dozvola B: boravišna Dozvola C: prebivališna Dozvola G: za pogranično stanovništvo Dozvola L: za privremeno boravište Dozvola F: za osobe koje su privremeno ušle u Švajcarsku Dozvola N: za tražioce azila Dozvola S: za osobe koje imaju potrebu za zaštitom 7

8 3Demokratija i federalizam Švajcarski federalizam Kao što je zagarantovano Ustavom, federalizam znači da kantoni i opštine uživaju široku autonomiju i međusobno koordiniraju svoje funkcije. Zajedno sa Konfederacijom (tj. federalnim institucijama) i u bliskoj međusobnoj saradnji, oni dele političko-administrativne nadležnosti. Kantoni imaju slobodu donošenja zakona po svim pitanjima koja nisu regulisana Federalnim ustavom. Međunarodni sporazumi Kao član UN (Ujedinjenih naroda) i EFTA (Evropske asocijacije za slobodnu trgovinu), Švajcarska učestvuje u evropskoj i međunarodnoj politici, uz tradicionalni oprez i sa pragmatičnim pristupom. Nakon nekoliko referenduma u kojima su građani odbili ulazak u EU (Evropsku Uniju), Švajcarska je rešila da odnose s EU reguliše bilateralnim putem, potpisujući brojne sporazume koji između ostalog omogućavaju slobodno kretanje lica, kao i pristupanje Šengenskom i Dablinskom sporazumu. Švajcarska je federalna država koju čine tri institucionalna stuba, i to: Konfederacija, 26 kantona, i opštine. Kantoni su autonomni u meri regulisanoj Federalnim ustavom. Svaki od njih ima svoj ustav, svoje zakone, svoju vladu, svoj parlament, i svoje sudove. Opštine (kojih je u Švajcarskoj oko 3000, a u Tićinu 150) predstavljaju najmanje institucionalne i političke jedinice, koje uživaju autonomiju regulisanu ustavima pojedinih kantona. Specifičnost Švajcarske konfederacije ogleda se u tome što je čine četiri različite kulture i njihova četiri jezika, i to: nemački, francuski, italijanski (prisutne samo u Tićinu i nekim delovima Kantona Graubinden (Graubünden)) i retoromanski (romancio). Kako bi izbegla tenzije i političke probleme koje je u poslednja dva veka iskusio ostatak Evrope, Švajcarska, onako kako je osmišljena i formirana 1848 godine, nije mogla biti ništa drugo nego «konfederacija» kantona sa federalnim uređenjem. Direktna demokratija Švajcarska ima poseban oblik direktne demokratije, koja se ogleda u direktnim izborima vršilaca svih javnih funkcija, izuzev članova Federalne vlade, kao i odlučivanjem putem referenduma, na inicijativu građana, o svakoj promeni Ustava. Pravo na referendum, tj. konsultovanje javnog mnjenja u vezi sa odlukama Parlamenta, prisutno je u Ustavu još od godine. Zahvaljujući građanskoj inicijativi, određen broj građana sa pravom glasa može da zatraži glasanje kako bi izmenio ili dopunilo odredbe Ustava. Podnošenje peticija je pravo koje građanima omogućava da se direktno obrate vlastima, a peticije mogu potpisivati i strani državljani. Švajcarska ima višepartijski sistem u kome nijedna od partija ne može osvojiti apsolutnu većinu. Prema tome, kompromis je suštinski deo švajcarske demokratije. Čak je i sistem glasanja drugačiji od sistema u ostalim svetskim demokratijama. 8

9 Podela vlasti između Konfederacije, kantona i opština Parlament Vlada Pravosuđe Vlast Funkcije Zakonodavna Donošenje zakona Izvršna Primena zakona, upravljanje, Sudska Donošenje suda, izricanje presuda, Kontrola Vlade i administracije administracija i predstavljanje države na kažnjavanje, odbrana unutrašnjem i međunarodnom planu Švajcarska Federalni parlament Federalna vlada Federalni sud (Assemblea federale) (Consiglio federale) (Tribunale federale) Narodno veće (Consiglio Nazionale) (sedam članova koje bira Federalni (41 član, izabrani od strane Federalnog (200 članova) parlament). Predsednik Konfederacije parlamenta. Broj članova može Veće kantona (Consiglio degli Stati) bira se svake godine u Parlamentu, a varirati) (46 članova) kandidati su članovi Federalne vlade. Kanton Tićino Kantonalni parlament Kantonalna vlada Građanski sudovi (Tribunali civili): (Gran Consiglio) (Consiglio di Stato) Apelacioni sud (Tribunale d appello) (90 članova) (5 ministara) Mirovno veće (Giudicatura di pace) Niži građanski sud (Pretura) Krivični sudovi (Tribunali penali): Apelacioni sud (Tribunale d appello) Krivični sud (Tribunale penale) Niži krivični sud (Pretura penale) Sud za maloletnike (Tribunale dei minorenni) Upravni sudovi (Tribunali amministrativi): Upravni sud (Tribunale amministrativo) Opštine Opštinski parlament Opštinska vlada Sud za pitanka osiguranja (Tribunale delle assicurazioni) (Consiglio comunale) (Municipio) Sud za eksproprijaciju (Tribunale delle espropriazioni) Poslanici Federalnog parlamenta, Federalna vlada, poslanici Kantonalnog parlamenta, Kantonalna vlada, poslanici Opštinskog parlamenta i Opštinska vlada, biraju se svake 4 godine od strane svih građana sa pravom glasa. Uslovi za sticanje prava glasa i podnošenje kandidature u Kantonu Tićino Za švajcarske državljane dovoljno je da su navršili 18 godina i da imaju prebivalište najmanje trideset dana na teritoriji kantona. Strani državljani u Tićinu nemaju pravo glasa, niti pravo da budu birani. 9

10 4Živeti u Tićinu Većina stanovnika Tićina iznajmljuje stanove, odnosno živi u kućama ili stanovima koji nisu u njihovom vlasništvu. Oglasi sa stanovima za iznajmljivanje uglavnom se mogu naći u novinama i na posebnim internet stranicama. Nezavisno od nacionalnosti i toga da li se osoba seli unutar istog kantona, ili u druge delove Švajcarske ili inostranstvo, pre preseljenja neophodno je prijaviti se opštinskoj Službi za kontrolu stanovništva (Servizio controllo abitanti) iz koje se osoba odseljava i onoj u koju se doseljava; obavestiti odgovarajći regionalni biro za strance (Ufficio regionale degli stranieri), službu zdravstvenog osiguranja (cassa malati) Švajcarci sve više pažnje poklanjaju preradi otpada (riciclaggio). U mnogim kantonima plaća se komunalna taksa koja je proporcionalna količini otpada odloženog u vreće. Glavni cilj takve vrste oporezivanja jeste da se građani podstaknu da u najvećoj meri sortiraju različite materijale koji se mogu reciklirati, a čije je odnošenje besplatno. Najveći deo otpada iz gradova reciklira se, što je korisno ne samo za stanovništvo već i za životnu sredinu. U materijal koji se prerađuje ulaze hartija, staklo, plastična PET-ambalaža, limenke, konzerve, metal, biljni otpad. Svaka opština ima centre za sortiranje otpada. U recikliranju ne učestvuju samo građani. I preduzeća su veoma posvećena sortiranju otpadaka. i poštansku službu (Ufficio postale) u vezi sa promenom adrese, kao i operatera fiksne telefonije (kako bi se otkazao stari odnosno potpisao novi ugovor za telefon, internet ili digitalnu televiziju); kontaktirati «Billag» (nacioanlni TV operator) radi radio i televizijske pretplate; zatražiti od poslodavca slobodan dan, na koji zaposleni uglavnom ima pravo; informisati Biro za saobraćaj (Ufficio della circolazione), kontaktirati nastavnike i školske službe, u slučaju da u porodici postoje i deca školskog uzrasta. Pre useljenja u stan ili kuću, neophodno je potpisati ugovor o najmu. U velikoj većini slučajeva neophodno je uplatiti kauciju na poseban depozitni bankarski račun. Prilikom raskida ugovora o najmu potrebno je poštovati otkazne rokove koji su u njemu naznačeni. Stanodavac treba da primi otkaz dan pre početka otkaznog roka, koji u slučaju stanova uglavnom iznosi tri meseca. Ugovor je moguće raskinuti i ranije, u slučaju da postoji druga osoba spremna da iznajmi stan. U slučaju nesuglasica sa stanodavcem (najmodavcem) tokom trajanja ugovora ili po isteku ugovora, moguće je obratiti se službama za posredovanje koje stoje na raspolaganju i stanodavcima i podstanarima kada su u pitanju stručni saveti vezani za iznajmljivanje nekretnina. Osim stanarine, potrebno je plaćati i troškove vezane za utrošak električne energije, vode, grejanja, kablovske televizije, parkinga i odnošenja otpada. Stanodavac te troškove može uključiti u cenu stanarine, navodeći ih kao «dodatne troškove». Svi koji poseduju radio-aparat ili televizor, kompjuter, mobilni telefon ili druge elektronske aparate putem kojih je moguće primati radio i televizijske signale obavezni su da plaćaju televizijsku pretplatu («Billag»). Komšijske odnose uglavnom reguliše interni stambeni pravilnik ili su isti regulisani na osnovu prihvaćenih običaja. Posebnu pažnju treba posvetiti izbegavanju stvaranja buke, galame i nereda, pogotovo u toku večernjih i noćnih sati, kao i tokom praznika. Treba poštovati i raspored korišćenja zajedničkih prostorija za pranje rublja, raspored parking mesta i raspored čišćenja zajedničkih prostora zgrade (stepeništa, lifta, garaže, vrta, itd.). Treba obratiti pažnju i da kuhinjski mirisi ne remete život susedima, što važi i za dim prilikom pravljenja roštilja na terasi. Treba obratiti pažnju na pravilno odlaganje otpada, kao i poštovanje satnica otključavanja i zaključavanja ulaznih vrata zgrade. U slučaju da susedi prave preteranu buku i nered, svoja prava možete zastititi obraćajući se nadležnim organima. Renoviranje susednog stana ili gradnja objekata na placu do vaše kuće često mogu biti izvor neprijatnosti (buka, skele). Iako je reč o neprijatnostima, potrebno ih je istolerisati, jer je neke stvari nemoguće eliminisati. U slučaju da radovi u susedstvu rezultiraju štetom po vašu imovinu, moguće je, uz poštovanje određenih uslova, tražiti odštetu. Državljani EU/EFTA sa švajcarskom boravišnom ili prebivališnom dozvolom imaju ista prava kao i švajcarski državljani kada je u pitanju kupovina nekretnina za privatne potrebe. 10

11 11

12 5Istorijski gledano, Švajcarska je nastala Federalnim Italijanski jezik i suživot spajanjem tri velike evropske kulture i jezika, i to: italijanske, francuske i nemačke, kojima je pridodat i retoromanski (rumantsch, romontsch ili rumauntsch), jedan od službenih jezika Kantona Graubinden (Graubünden). Reč je o neolatinskom jeziku, koji kao takav ima dosta sličnosti sa lombardijskim i furlanskim dijalektima koji se govore u nekim delovima Italije. Zbog toga je Švajcarska odlučila da ima četiri zvanična jezika, što je danas regulisano Švajcarska je višejezična i multikulturalna zemlja: ima četiri zvanična jezika, ali njihov teritorijalni raspored nije ravnomeran. Najviše je onih koji govore nemački jezik (64%). U 19 od 26 kantona govori se švajcarski nemački. Francuski jezik (21%) je zastupljen u zapadnim delovima zemlje, a u četiri Kantona on je jedini zvanični jezik Ženeva, Vo (Vaud), Nešatel (Neuchâtel) i Đura (Giura). U tri Kantona zastupljeni su istovremeno i nemački i francuski Bern, Friburg i Valeze (Valais ili Wallis). Italijanski (6,5%) se govori u Tićinu i četiri kotline Kantona Graubinden (Graubünden). Retoromanski se govori samo u trojezičnom Kantonu Griđoni, zajedno sa italijanskim i nemačkim. Baš kao francuski i italijanski, i retoromanski je neolatinski jezik, a koristi ga tek 0,5% stanovništva. Srpsko-hrvatski je najrasprostranjeniji strani jezik u Švajcarskoj (podaci iz godine). ustavom (članovima 4 i 70). U Kantonu Tićino, kao i delovima Kantona Graubinden, i to: Mezolćina (Mesolcina), Kalanka (Calanca), Bregalja (Bregaglia) i Poskjavo (Poschiavo), italijanski predstavlja zvanični službeni jezik. U italijanskoj Švajcarskoj se u razgovorima među prijateljima i rođacima često mogu čuti i neki lombardijski dijalekti, sa karakterističnim lokalnim varijantama. U Tićinu deca u osnovnoj školi pored italijanskog istovremeno uče da čitaju i pišu na francuskom i nemačkom, što je jedinstveno za celu Švajcarsku. U kantonima u kojima se govori nemački u svakodnevnom se govoru uglavnom koristi švajcarski nemački (Schwyzerdütch), dijalekat koji onima koji su učili standardni nemački nije odmah razumljiv i koji se razlikuje od regije do regije. U Romandiji (francuskoj Švajcarskoj) lokalni dijalekti su nestali iz upotrebe, osim u Valezeu (Vallese) i Kantonima Friburg (Friburgo) i Žura (Giura). Višejezičnost i multikulturalnost predstavljaju sastavni deo međusobnog prihvatanja i razumevanja švajcarske kulture. Prema tome, različitost predstavlja jednu od osnovnih švajcarskih vrednosti. Poslednjih decenija, Švajcarska se iz četvorojezične razvila u višejezičnu zemlju. Jezički pluralizam povećao se zajedno sa širenjem engleskog, ali i usled činjenice da je dosta imigranata nastavilo da neguje svoje jezike. Danas se u Švajcarskoj govori preko 40 jezika. Da biste upoznali svoje susede, učestvovali u lokalnim aktivnostima, razumeli televizijske emisije, čitali novine, tražili posao ili smeštaj, saznali šta vaša deca uče u školi i razgovarali sa njihovim nastavnicima, da biste što bolje mogli da se sporazumete sa javnim službenicima i Tićino doživljavate kao svoj dom, potrebno je da naučite italijanski jezik. Opštinske službe, ali ne samo one, mogu vam dati informacije u vezi sa nastavom italijanskog jezika, ali i drugih zvaničnih jezika. Švajcarci znaju koliko je teško naučiti njihove jezike, ali ako se stranci potrude da nauče lokalni jezik i da se sporazumevaju sa svojim domaćinima, to će im značajno olakšati komunikaciju i doprineti međusobnom razumevanju i upoznavanju. Osim kurseva italijanskog jezika, postoje i kursevi socijalizacije, senzibilizacije i edukacije o lokalnim običajima i institucijama. Tokom prvih meseci života u Tićinu, stranci za komplikovaniju komunikaciju mogu koristiti usluge profesionalnih prevodilaca i medijatora. Učlanjenje u neko lokalno udruženje predstavlja odličnu priliku za sticanje novih poznanstava, budući da se veliki deo društvenih aktivnosti na nivou Kantona i Opština organizuje upravo kroz takva udruženja. Mnoge opštine imaju kulturna i sportska udruženja, kao i ženska i udruženja za roditelje i mlade. I o tome se možete informisati kod opštinskih službi. Tićino takođe ima veliki broj biblioteka, opštinskih i kantonalnih, od kojih su neke specijalizovane i za jezike novopridošlih stranaca. Postoji i veliki broj kurseva stranih jezika i kulture, kao i rekreativnih aktivnosti koje organizuju zajednice imigranata. 12

13 6Škola i obrazovanje Švajcarska ima malo prirodnih resursa, što znači da svoj prosperitet duguje inteligenciji svog stanovništva, zbog čega mnogo polaže na kvalitetno javno obrazovanje. Švajcarski školski sistem Švajcarski školski sistem je decentralizovan. Osnovne i srednje škole su u nadležnosti kantona, ali je trajanje obaveznog osnovnog obrazovanja isto na teritoriji cele zemlje. Obrazovni sistem je podeljen na četiri nivoa: predškolski (jaslice i obdanište), osnovna škola (viši i niži razredi), srednja škola i univerzitetsko i permanentno obrazovanje (usavršavanje). Učenicima čiji maternji jezik nije italijanski, i kojima je potrebna dodatna pomoć, škole u Tićinu nude kurseve italijanskog jezika i aktivnosti integracije. Novopridošli studenti, stariji od 16 godina, mogu pohađati program Predstažerske integracije (Pretirocinio di integrazione). Stefano Franšini rođen je u Bodiju (Bodio) godine. Izabran je u Federalnu vladu godine. On je glavni stvaralac obrazovnog sistema Kantona Tićino. Aktivno se založio za stvaranje prvih državnih škola, odvojenih od crkve. Učestvovao je i u osnivanju politehničkog instituta u Cirihu, doprineo proučavanju istorije Švajcarske konfederacije i postavio temelje Federalnog biroa za statistiku (Ufficio federale di statistica). Kao rezultat njegove inicijative, uspostavljen je i Švajcarski federalni arhiv (Archivio federale svizzero). Obavezno obrazovanje Obavezna osnovna škola traje 9 godina i podeljena je na niže razrede (scuola elementare) i više razrede (scuola media). Iako postoji dosta privatnih škola, većina dece pohađa državne škole. Minimalni uzrast za upis u osnovnu školu varira od jednog do drugog kantona. u Tićinu je to šest godina, dok se za teritoriji cele zemlje u budućnosti planira smanjenje na četiri godine. U višim razredima osnovne škole učenici stiču osnovno opšte obrazovanje. Neke škole imaju praktičnu nastavu, koja učenike sprema za pripravništvo u određenim poslovima, dok druge težište stavljaju na razvijanje opšte kulture, koja će biti korisna za nastavljanje obrazovanja na višim nivoima. Državna škola ima važnu ulogu i u procesu integracije, budući da se u nju upisuje 95% dece u celoj zemlji, učenici koji se međusobno razlikuju po društvenom statusu, kulturi i maternjem jeziku. Budući da je država sa četiri zvanična jezika, Švajcarska veliku pažnju poklanja učenju jezika. Tokom osnovne škole deca, osim maternjeg, uče bar još jedan od zvaničnih jezika. u Tićinu su to, pored engleskog, francuski i nemački jezik. Srednja škola Sa 16 godina, učenici koji žele da nastave obrazovanje upisuju se u srednju školu, koja može trajati tri ili četiri godine. Mogu pohađati praksu (tirocinio attitudinale) koja će ih pripremiti za ulazak na tržište rada, ili nastavu koja će ih pripremiti za univerzitetske studije. Gimnazije nude opšte obrazovanje i pripremaju za maturski ispit nakon čega je moguće upisati jedan od deset švajcarskih univerziteta, među kojima se nalazi i Univerzitet italijanske Švajcarske u Luganu (Università della svizzera italiana USI) i Mendriziju Akademija za arhitekturu (Accademia di architettura), ili jedan od dva politehnička univerziteta u Lozani i Cirihu. Učenici koji su završili praksu na kraju staža dobijaju Federalnu diplomu o stručnoj osposobljenosti (attestato federale), priznatu u svim kantonima. Univerzitetsko obrazovanje i usavršavanje Mnogi učenici obrazovanje nastavljaju upisujući se na univerzitete ili univerzitetske profesionalne škole. Osim toga, u ponudi postoje i brojni kursevi profesionalnog usavršavanja i specijalizacije, koje organizuju profesionalna udruženja i sindikati. Univerzitet i ostale institucije visokog obrazovanja takođe nude kurseve usavršavanja. Univerzitet u Tićinu ima ekonomski, arhitektonski, informatički i teološki fakultet, kao i fakultet za komunikacije. Takođe postoji i Univerzitetska stručna škola italijanske Švajcarske (Scuola Universitaria Professionale della Svizzera Italiana - SUPSI), koja organizuje nastavu sa praktičnim usmerenjem. Od važnih istraživačkih centara tu su Institut CIM (Computer Integrated Manufacturing), tj. Institut za kompjuterizovanu proizvonju italijanske Švajcarske, Švajcarski centar za naučne kalkulacije (Centro Svizzero di Calcolo Scientifico), Institut «Dalla Molle» za veštačku inteligenciju (Istituto Dalla Molle per l Intelligenza artificiale) i Istraživački institut za biomedicinu (Istituto di Ricerca in Biomedicina). 13

14 7Prisustvo velikog broja stranaca u Tićinu (preko Najbrojnija 26% stanovništva) je činjenično stanje stvari, bez obzira na zastupljenost etničkih grupa, njihovu brojnost ili uočljivost njihovog prisustva. Integracija je stoga zadatak sa kojim treba da se uhvate u koštac i Švajcarci i novodoseljeni stranci, a ona iziskuje, s jedne strane otvorenost starosedelaca da prihvate novopridošle i s druge strane želju i spremnost stranaca da se uključe u novo društvo. Suživot, razumevanje, tolerancija, međusobno poštovanje različitih kultura su preduslovi bez kojih je nemoguće ostvariti društveni, kulturni i ekonomski napredak, i svi su oni zasnovani na fundamentalnim vrednostima Federalnog ustava. Integracija stranaca i prevencija diskriminacije Zakonom o stranim državljanima (Legge sugli stranieri), koji je stupio na snagu godine, i Pravilnikom o integraciji stranaca (Ordinanza sull integrazione degli stranieri), švajcarski politički ciljevi vezani za integraciju stranaca po prvi put su našli i svoju zakonsku formulaciju. Promovisanje integracije stranaca i prevencija diskriminacije u Tićinu su regulisani članom 2, stav d) Zakona o primeni federalnih propisa o stranim državljanima iz 1998 (Legge di applicazione alla legislazione federale in materia di persone straniere). Kanton Tićino je takođe nominovao Kantonalnog poverenika za integraciju stranaca (Delegato cantonale all integrazione degli stranieri) i oformio Kantonalnu komisiju za integraciju stranaca (Commissione cantonale per l integrazione degli stranieri). Postoje i mnogobrojne zajednice i udruženja stranaca koje sarađuju sa Službom kantonalnog poverenika, a sve u cilju promovisanja integracije svojih sunarodnika u novo društvo i podsticanja njihovog učešća u lokalnim aktivnostima. Kaznene mere usmerene protiv diskriminacije regulisane su članom 261bis švajcarskog Krivičnog zakonika (Codice penale svizzero), koji predstavlja važan instrument u borbi protiv rasizma. zajednica stranaca koji žive u Ticinu je italijanska zajednica, koja čini oko 16% populacije, zatim slede balkanske zajednice (oko 3%) i portugalska zajednica (oko 2,5%). Najveći procenat stranaca koji borave u Tićinu dolazi iz evropskih zemalja, a samo je 2% iz Afrike, Azije i Amerika. Međutim, dešava se da prisutnost u vestima i predstavljenost u medijima krivi percepciju o brojnosti pojedinih etničkih grupa. U Tićinu, posebno u Lokarnu (Locarno) i oko jezera Lugano, prisutna je značajna grupa germanofonskog stanovništva, većinom Švajcaraca i Nemaca. Reč je uglavnom o starijim, dobrostojećim osobama koje te zone biraju zbog mira, odgovarajuće klime i prijatnih pejzaža, ali i lokalnog jezika i kulture. Osim toga, u Tićino svakodnevno pristižu desetine hiljada Italijana iz pogranične zone zaposlenih u Švajcarskoj. U Kjasu (Chiasso) se nalazi jedan od četiri Centra za registraciju tražilaca azila (Centri di registrazione per richiedenti l asilo), koji su deo Federalnog biroa za migraciju (Ufficio federale della migrazione). U Švajcarskoj, kao i u ostatku Evrope, primetno je starenje populacije, zbog čega dolazi do nedostatka radne snage. Bez rada koji obavljaju stranci i u Tićinu kompletni privredni sektori mogli da rizikuju razvoj. Mnoge službe i kompanije ne bi mogle funkcionisati bez njihovog vrednog doprinosa. Stranci su u Tićinu prisutni već vekovima godine su činili 16% populacije, a godine 28%. Tokom ekonomske krize i Drugog svetskog rata njihov se broj smanjio, da bi ponovo došlo do rasta koji je trajao do godine. Preduzeća iz Tićina već decenijama imaju potrebu za radnom snagom koja ne bi mogla biti zadovoljena normalnim demografskim razvojem lokalne populacije. 14

15 Federalizam, opštinska autonomija i direktna demokratija karakterišu političku strukturu Švajcarske. Zbog toga ne postoji samo jedan odgovor na izazove koje proces integracije postavlja, budući da se njome bave i federalne i lokalne institucije, npr. one na kantonalnom nivou, poput škola ili tržišta rada. Tradicionalna lokalna autonomija je stoga jedan od glavnih razloga što se proces integracije odvija prvenstveno kroz lokalne zajednice. Švajcarska je mala i gusto naseljena zemlja, sa odlično razvijenom infrastrukturom i visokim životnim standardom, karakterističnim za većinu populacije. To je zemlja u koju, zahvaljujući globalnim migratornim tokovima, dolaze osobe iz različitih kultura i sa različitim pristupima životu. Različiti jezici, kulture, običaji i religije susreću se na ovom prostoru, doprinoseći tako kompleksnosti izazova zajedničkog života. Kada postoji dosta imigranata od kojih je samo mali deo zaposlen jer većina nije uspela da se integriše u tržište rada, onda nastaju problemi. To znači da integracija stranaca osim društvene treba da bude i ekonomska i kulturna. Da bi do nje došlo, i stranci moraju biti otvoreni i spremni da se integrišu. Isto tako i švajcarski domaćini moraju pokazati želju da prihvate došljake. Integracija zahteva učešće svih društvenih komponenti: Konfederacije, kantona, opština, društvenih partnera, nevladinih organizacija i zajednica stranaca. Integracija treba da omogući strancima da se osete sastavnim delom društva u koje su došli. Integracija znači prihvatanje, kao svoje, kulture zemlje u koju smo se doselili, sačuvavši karakteristike vlastitog porekla, i uloživši pri tome vlastiti trud, vlastito učešće i vlastite vrednosti. Prema tome, integracija znači činiti sastavni deo jedne celine na istom nivou sa starosedeocima. 15

16 8Raditi u Tićinu Švajcarska privreda zasnovana je na kvalitetnoj proizvodnji i upotrebi kvalifikovane radne snage. Najvažnije privredne grane su bankarstvo, osiguranje, turizam, trgovina, mikrotehnologije, visoka tehnologija, biotehnologija, farmacija i građevina. Uslužni sektor zapošljava najveći deo stanovništva. Što se Tićina tiče, najvažnije privredne grane su finansijska, poverenička, osiguravajuća, trgovinska, biotehnološka, građevinska i turistička. Najveći broj zaposlenih u Švajcarskoj radi u malim i srednjim preduzećima. Švajcarci rade mnogo. Zaposleni sa punim radnim vremenom u proseku rade 41,6 sati nedeljno i imaju pravo na najmanje 20 slobodnih dana godišnje. Na tih 20 dana se, u zavisnosti od kantona, dodaje još oko osam ili devet praznika. Štrajkovi se dešavaju retko, a odsustvo s posla je svedeno na minimum. Od regiona do regiona, međutim, u okviru iste vrste posla visina plata može da varira. U Švajcarskoj ne postoji Neradni dani u Tićinu: Nova godina (01.01) Bogojavljenje (06.01) Sveti Josif (19.03) Veliki ponedeljak Praznik rada (01.05) Voznesenje Pentekostalni ponedeljak Euharistija Sveti Petar i Pavle (29.06) Nacionalni praznik Švajcarske (01.08) Velika Gospa (15.08) Svi Sveti (01.11) Bezgrešno začeće (08.12) Božić (25.12) Sveti Stefan (26.12) minimalna zakonom zagarantovana zarada. Ona je obično predmet dogovora između poslodavca i zaposlenog. U mnogim sektorima, npr. u hotelijerstvu ili nekim građevinskim delatnostima, postoje kolektivni ugovori u kojima su određeni obavezni uslovi rada i minimalna zarada. U drugim sektorima su, kao dodatne mere uz Sporazum o slobodnom kretanju osoba između Švajcarske i zemalja EU (Accordo sulla libera circolazione delle persone fra Svizzera e Unione europea), uvedeni normalni ugovori o zaposlenju koji predviđaju obaveznu minimalnu zaradu, kao što je slučaj u ugovorima koji se tiču obavljanja kućnih poslova, rada u call-centrima, ili salonima lepote. Plata navedena u ugovoru predstavlja bruto iznos od koga se kasnije oduzimaju obavezni doprinosi za socijalno osiguranje, kao što su penziono (AVS) i invalidsko (AI) osiguranje, dodatni penzioni fond (secondo pilastro), osiguranje u slučaju povrede na poslu ili gubitka radnog mesta. Rad na crno je zabranjen i kažnjiv. Postoje mnogi sindikati koji štite interese radnika, ne samo u slučaju problema na radnom mestu već i tokom redovnog stanja. Pogledati poglavlje 12 «Socijalna zaštita» str. 22 Da biste živeli i radili u Švajcarskoj morate imati važeću boravišnu i radnu dozvolu, čije dobijanje varira u zavisnosti od državljanstva podnosioca zahteva. Prava i obaveze kako poslodavaca tako i zaposlenih regulisane su Zakonom o obligacijama (Codice delle obbligazioni) i Federalnim zakonom o radu - zaštita zaposlenih (Legge federale sul lavoro) i njihovim odredbama, kojima je regulisano i maksimalno trajanje radne nedelje, kao i trajanje odmora. Radni odnos obično počinje probnim periodom, tokom koga se primenjuju kratki otkazni rokovi. Nakon probnog perioda moguće je raskinuti ugovor, uz poštovanje otkaznih rokova. Radnice imaju pravo na najmanje 14 sedmica plaćenog porodiljskog odsustva. Pogledati poglavlje 2 «Živeti u Tićinu» str. 6 U slučaju gubitka radnog mesta, preporučljivo je registrovati se pri nadležnom Regionalnom birou za zapošljavanje URC (Ufficio regionale di collocamento competente) odmah nakon dobijanja informacije o otpuštanju. U Tićinu se slobodna radna mesta uglavnom oglašavaju u dnevnim novinama i na internet stranicama. Poznanstva takođe igraju bitnu ulogu u traženju posla. Radnici koji ne rade samostalno već imaju poslodavca a koji još nisu navršili 65 godina života plaćaju obavezno osiguranje za slučaj gubitka posla. Kako bi stekli uslove za isplatu naknade za nezaposlenost potrebno je da dokažu da su u poslenje dve godine bili zaposleni najmanje dvanaest meseci, da imaju prebivalište u Švajcarskoj i da poseduju radnu dozvolu. Zahvaljujući Sporazumu o slobodnom kretanju osoba, priznaju se i doprinosi uplaćeni u nekoj od zemalja EU/EFTA. Pogledati poglavlje 2 «Živeti u Tićinu» str. 6 Mnogi mladi, nakon završenog obaveznog obrazovanja, idu na staž (osnovno profesionalno obrazovanje). Tako stiču praktična znanja i pohađaju profesionalne kurseve. Zajedno sa usmerenim obrazovanjem oni mogu steći i profesionalnu diplomu. Mnoge institucije osim toga nude i mogućnost obrazovanja za odrasle. Poslodavci u Švajcarskoj pridaju veliku važnost stečenom obrazovanju i radnom iskustvu. Federalna kancelarija za profesionalno obrazovanje i tehnologiju bavi se nostrifikacijom diploma i uverenja dobijenih u inostranstvu u svim sektorima profesionalnog obrazovanja i specijalizovanih srednjih škola. Fakultetske diplome, diplome medicinskog smera, kako univerzitetske tako i srednjoškolske, spadaju u nadležnost drugih institucija. 16

17 9Privreda, porezi i sredstva komuniciranja Švajcarska, koja gotovo da i nema rudna bogatstva i ima malu teritoriju, svoj prosperitet duguje izvozu. Relativno skromno domaće tržište ponukalo je švajcarske proizvođače da se okrenu inostranstvu kako bi unovčili svoje investicije. Švajcarska uvozi sirovine a izvozi proizvode vrhunskog kvaliteta. U njoj je aktivan veoma veliki broj malih i srednjih preduzeća, koja uglavnom imaju manje od 250 zaposlenih sa punim radnim vremenom, što je dve trećine ukupne radne snage. Najvažnija švajcarska kompanija je «Nestle», najveći proizvođač prehrambenih proizvoda u svetu. Pogledati poglavlje 8 «Raditi u Tićinu» str. 14 Gotovo sve opštine u Tićinu imaju poštu. Što se pisama tiče, ona su podeljena na sledeće kategorije: A (brza) i B (sporija). Paketi se dele na prioritetne i ekonomske. Cene slanja variraju u zavisnosti od formata, težine pošiljke i brzine dostave. U poštama je moguće vršiti uplate i razne finansijske operacije zahvaljujući uslugama «PostFinance». U slučaju odsustva, na zahtev građana, pošiljke i paketi mogu ostati na čuvanju u pošti na određeno vreme. Prilikom selidbe, potrebno je odmah obavestiti Poštu o promeni adrese. Banke, turizam i trgovina Osim planina, čokolade i sira, ono što pada na pamet pri pomenu Švajcarske jesu banke. Banke su glavni elementi finansijskog tržišta Švajcarske i uglavnom se bave upravljanjem imovinom. Finansijski sektor ima ogromnu važnost. On švajcarskoj privredi doprinosi sa preko 11% prihoda. Više od 6% populacije zaposleno je u bankama, osiguravajućim društvima i drugim finansijskim institutima. Glavni finansijski centri nalaze se u Cirihu, Ženevi, Tićinu i Bazelu. Tekući i štedni računi mogu biti otvoreni i u bankama i u pošti, koje, pod određenim uslovima, odobravaju i kredite. U Švajcarskoj postoji preko bankomata putem kojih je moguće podići gotovinu i obavljati bankovne transakcije. Plaćanje najpoznatijim kreditnim karticama moguće je svuda, uključujući i Tićino. Drugi najvažniji sektor švajcarske ekonomije predstavlja turizam, pogotovo hotelijerstvo i ugostiteljstvo koji tradicionalno upošljavaju veliki broj stranaca. Tićino, naročito oblasti Lokarno/ Askona (Locarno/Ascona) i Lugano, predstavljaju glavne turističke destinacije. Prodavnice u Tićinu rade od 8,00 do 18,30 h, osim četvrtkom, kada uglavnom ostaju otvorene do 21,00 h. Subotom je sve uglavnom otvoreno najmanje do 17,00 h. Veliki trgovinski centri, male lokalne prodavnice i mnoge benzinske pumpe imaju dozvole koje im omogućavaju rad do kasnih večernjih sati, nedeljom i praznicima. Porezi i izjava o prihodima Kantoni i opštine ubiraju porez na prihode i imovinu od građana koji imaju prebivalište ili boravište u Tićinu. Osim toga, plaća se i direktni državni porez za Konfederaciju. Strani radnici koji nemaju dozvolu boravka takođe plaćaju «porez na izvoru» (imposta alla fonte) koji se oduzima od dohotka. Porez na izvoru od plate direktno odbija poslodavac. Oporezuju se i usluge osiguravajućih zavoda koje imaju funkciju prihoda, kao na primer u slučajevima naknade za nezaposlenost. Svake godine potrebno je popuniti izjavu o prihodima. Slanje izjava kao i prikupljanje poreza, kako opštinskih tako i kantonalnih, spadaju u nadležnost opština. Brojne privatne i javne ustanove i sindikati pomažu građanima da popune izjavu o prihodima. Dodatne informacije dostupne su u vašoj opštinskoj službi (Comune di residenza). Sredstva komunikacije Nova sredstva komunikacije poput interneta i mobilne telefonije prisutna su u svim delovima Švajcarske i imaju odličnu pokrivenost. Usluge fiksne i mobilne telefonije nudi nekoliko različitih operatera. Proizvode iz domena telefonije nudi veoma veliki broj kompanija. Moguće je telefonirati i putem interneta. Najveći deo domova prima kablovski, radio i televizijski signal. Praćenje programa zemalja van Evrope često iziskuje instaliranje satelitske antene. Prijem radio i televizijskih signala, čak i kada se vrši putem mobilnog telefona ili interneta, se naplaćuje. Potrebno je prijaviti se kompaniji «Billag SA» koja je zadužena za naplatu televizijske pretplate i koja vrši redovne kontrole plaćanja. 17

18 10 Saobraćaj Sredstva U Švajcarskoj se vozi desnom trakom kolovoza i važi pravilo prednosti desne strane. Ograničenje brzine na autoputevima iznosi 120 km/h, na magistralnim (superstrade) 100 km/h, kantonalnim 80km/h, lokalnim 50 km/h, a u nekim delovima neseljenih mesta 30 km/h. Maksimalna dozvoljena količina alkohola u krvi je 0,5 promila. U slučaju određenih profesija, npr. profesionalnih vozača, ta količina je 0. U slučaju mimoilaženja na uskom kolovozu, prvenstvo prolaza ima vozilo koje se kreće uzbrdo. Vezivanje sigurnosnih pojaseva obavezno je i na prednjem i na zadnjem sedištu, dok je upotreba mobilnog telefona u toku upravljanja vozilom formalno zabranjena. 18 Švajcarska ima najgušću mrežu javnog prevoza na svetu. Vozovi, tramvaji, metroi i autobusi saobraćaju redovno i u kratkim intervalima, pokrivajući čitavu teritoriju zemlje. U Tićinu se, zbog konfiguracije terena, povremeno retke transportne ponude i lokalnih navika, stanovništvo najčešće odlučuje za automobile. javnog prevoza Urbane zone Lugana, Lokarna (Locarno), Mendrizija (Mendrisio), Kjasa (Chiasso) i Belincone (Bellinzona) imaju brojne gradske i međugradske autobuske linije, koje saobraćaju često i redovno, svakoga dana od 6,00 do oko 23,45 h. Periferne opštine i kotline u Tićinu povezane su sa gradskim centrima zahvaljujući autobuskim linijama Švajcarske poštanske službe (AutoPostale Svizzera SA) i linijama brojnih privatnih prevoznika. Međugradski železnički sistem «TiLo» (Ticino Lombardia), osim toga, na svakih pola sata nudi linije na relacijama Airolo/Biaska (Airolo/Biasca) i Kjaso/Komo (Chiasso/Como) (S10), između Kjasa i Milana (S11), između Kastione-Arbeda/Belincone (Castione-Arbedo/Bellinzona) i Lokarna (Locarno) (S20) i između Kastiona-Arbeda/Belincone (Castione-Arbedo/Bellinzona) i Luina/ Aerodroma u Malpensi (S30). Linija S60 (FLP) povezuje Lugano sa Ponte Trezom (Lugano/Ponte Tresa), a regionalni vozovi FART Lokarno sa Domodosolom (Locarno/Domodossola). Vozovi švajcarske Federalne železnice FFS (Ferrovie federali svizzere) saobraćaju po celom Tićinu, direktno ga povezujući sa najvažnijim švajcarskim i evropskim gradovima. Aerodrom Lugano u Anju (Agno) uključuje Tićino u interkontinentalnu aviosaobraćajnu mrežu zahvaljujući vezama sa Ženevom, Cirihom i Rimom. Na jezerima Veliko jezero (Lago Maggiore) i Lugansko jezero (Lago di Lugano) saobraćaju brojne brodske linije. Mnoge planine i izolovana sela u Tićinu povezani su različitim vrstama žičara, sedežnica i kabinskih, kao i jednom posebnom železnicom (ferrovia a cremagliera). Pretplatna karta Arkobaleno (Arcobaleno) obezbeđuje korišćenje svih linija javnog prevoza u Tićinu. Pretplatna karta «Pola cene» (metà prezzo) omogućava kupovinu karata za javni prevoz po polovnoj ceni i to na celoj teritoriji Švajcarske. Na železničkim stanicama mogu se tražiti razni popusti, pretplatne karte za decu, mlade, studente, porodice i starija lica. Mnoge opštine nude popuste za pretplatne i dnevne karte.

19 Vozačka dozvola Da biste vozili u Švajcarskoj potrebno je da imate vozačku dozvolu (za lice koje vozi) i saobraćajnu dozvolu (za motorno vozilo). Vozači automobila mogu voziti sa stranom vozačkom dozvolom samo u prvih 12 meseci prebivanja u Švajcarskoj (i to kada su u pitanju kategorije B i C) i samo ako su navršili 18 godina. Nakon tih 12 meseci, osoba mora da podnese zahtev za izdavanje švajcarske vozačke dozvole. Strana vozačka dozvola treba da bude registrovana u Odseku za saobraćaj u Kamorinu (Sezione della circolazione Camorino), nakon čega strani državljanin dobija švajcarsku vozačku dozvolu. U slučaju državljana zemalja EU/EFTA, za razliku od državljana drugih zemalja, ne postoje kontrolni vozački ispiti. Oni koji nemaju vozačku dozvolu moraju se upisati u auto-školu i položiti ispit iz teorije, koji može biti na jednom od tri zvanična jezika (italijanskom, francuskom ili nemačkom) i praktični ispit iz vožnje. Vozila Uvezeno vozilo mora biti prijavljeno carinskoj službi odmah po ulasku u Švajcarsku. U roku od godinu dana od datuma ulaska u Švajcarsku (za dozvole kategorije B i C) vlasnik vozila dužan je da za vozilo obezbedi švajcarsku saobraćajnu dozvolu i registraciju. Pre registracije vozilo mora biti podvrgnuto detaljnoj tehničkoj kontroli. Svi vlasnici motornih vozila obavezni su da potpišu polisu autoodgovornosti za štetu pričinjenu trećim licima. Osim toga, potrebno je platiti i godišnju saobraćajnu taksu. Kasko osiguranje, koje nije obavezno, omogućava naknadu za štetu počinjenu na sopstvenom vozilu. Za saobraćanje na švajcarskim autoputevima (u Tićinu su to A2 i A13) potrebno je platiti paušalnu godišnju saobraćajnu taksu, nakon čega se dobija vinjeta koja se lepi na vetrobran vozila. Parkinzi su uglavnom na plaćanje. Parkiranje u plavim zonama je besplatno ali sa ograničenim vremenskim trajanjem i za njih je potrebno imati disk na kome je označeno vreme parkiranja koji se stavlja na vetrobran. Za vožnju bicikla vinjeta nije potrebna, ali se preporučuje korišćenje kacige kao i odgovarajućeg osvetljenja. 19

20 11 Zdravlje Obavezno Kantonalna bolnička struktura u Ticinu odlikuje se multidisciplinarnom ponudom i kvalitetom koji pacijentima omogućavaju da na jednom mestu nađu mnogobrojne specijaliste za različite oblasti medicine. Šest bolničkih struktura na teritoriji Kantona osim toga garantuju i odličnu pokrivenost i laku dostupnost medicinskih usluga svim građanima, bez obzira na mesto njihovog boravka. U Tićinu osim toga postoje i brojne specijalističke i kvalitetne privatne klinike, starački domovi, instituti i strukture za osobe sa psihičkim i mentalnim hendikepom, kao i službe za kućnu negu. Zdravstvena nega za cilj ima održanje i poboljšanje zdravlja populacije. U tri glavna stuba očuvanja zdravlja spadaju fizička aktivnost, ispravna ishrana i slobodno vreme. Promovisanje higijene i zdravog života predstavljaju glavne aktivnosti javnog zdravstva. Konfederacija se pored toga zalaže i za borbu protiv i prevenciju zaraznih bolesti, bavi se socijalnim osiguranjem, istraživačkim radom i zaštitom životne sredine. Kantoni građanima obezbeđuju zdravstveno osiguraje i lečenje, dok su opštine nadležne za održavanje higijene na lokalnom nivou. Kantoni i opštine između ostalog obezbeđuju i druge zdravstvene službe poput kantonalnog lekara, školskih lekara i zubara, sociosanitarnih i sociopsihijatrijskih službi. U Švajcarskoj svaki građanin bira svog ličnog (porodičnog) lekara. Taj lekar je prva osoba kojoj se građani obraćaju kada imaju zdravstveni problem ili potrebu za hitnom intervencijom. Obično se nikada ne kontaktira direktno sa bolnicom. Ako pacijent i lekar ne govore istim jezikom, onda se za specijalističke razgovore koriste usluge profesionalnog prevodioca. Sve osobe koje borave u Švajcarskoj moraju potpisati ugovor o zdravstvenom osiguranju (assicurazione malattia) u roku od tri meseca nakon dolaska u zemlju. Obavezno zdravstveno osiguranje svima garantuje pristup kompletnim i kvalitetnim zdravstvenim uslugama u matičnom kantonu. Građani sami biraju sa kojim od 90 osiguravajućih društava ovlaštenih da nude usluge obaveznog zdravstvenog osiguranja žele da potpišu ugovor. Osiguravajuća društva su obavezna da osiguraju zainteresovanog bez obzira na njegovu starost ili zdravstveno stanje, bez rezerve i dugih perioda čekanja. Deca moraju biti osigurana u roku od tri meseca od rođenja. Osobe sa privremenim boravištem mogu biti oslobođene obaveze osiguranja ukoliko već imaju neko drugo zdravstveno osiguranje koje pokriva usluge ekvivalentne onima koje pokriva švajcarsko osiguranje. zdravstveno osiguranje (LAMal) pokriva troškove lečenja usled bolesti, materinski dodatak i, ako to već nije pokrio poslodavac, troškove lečenja usled nesreće. Oni koji rade barem osam sati nedeljno imaju obavezu osiguravanja protiv nesreća nevezanih za posao (LAINF). Obavezno osiguranje pokriva troškove ambulantnog lečenja i prepisanih lekova, boravak na odeljenjima državnih bolnica u matičnom kantonu, ili po potrebi i prilikom hitnih slučajeva, u bolnicama u drugim kantonima. Ono takođe pokriva i kućne intervencije i negu (Spitex), troškove domova za pružanje nege, kao i troškove medicinske rehabilitacije. Zubarske intervencije pokrivene su obaveznim osiguranjem samo ako su povezane sa teškim bolestima. Ostale zubarske intervencije plaćaju se odvojeno. Osim osnovnog obaveznog osiguranja moguće je potpisati ugovore za dodatna neobavezna osiguranja koja pokrivaju troškove veće udobnosti prilikom boravka u bolnici ili na klinici, kao što su na primer privatne ili poluprivatne sobe. Lekovi koji se izdaju samo sa receptom dobijaju se direktno od lekara ili se preuzimaju u apoteci. Ostale lekove moguće je kupiti i u prodavnicama prirodnih preparata. Premije zdravstvenog osiguranja variraju u zavisnosti od osiguravajuće kompanije i mesta boravka. Snižene premije dostupne su onima koji prihvataju da ograniče izbor lekara ili bolnica ili povećaju troškove participacije. Osiguranici koji su u dokazanom teškom ekonomskom položaju imaju pravo na snižene premije. Osiguravajući fondovi generalno nadoknadjuju troškove lečenja koje su izvršili ili prepisali lekari, koji su pak dužni da pacijente obaveste o intervencijama koje ne mogu biti nadoknadjene i čije troškove pacijenti snose sami. 20

21 21

22 12 Socijalna zaštita Socijalna zaštita je jedna od glavnih karakteristika Švajcarske. Kao deo te sigurnosti, sistem od tri noseća stuba, koji se zasniva na Ustavu, garantuje lično i profesionalno osiguranje za pojedince i članove porodice, na primer starosno ili osiguranje u slučaju invaliditeta ili smrti. Socijalno osiguranje se finansira od uplata osiguranika, poslodavaca, Konfederacije i Kantona. Za podršku osobama u teškoj situaciji koristi se javna pomoć (socijalna pomoć). Nakon pažljive analize i utvrđivanja njihovog položaja, osobama se isplaćuju minimalna sredstva za život i uplaćuje zdravstveno osiguranje. Tim osobama se osim toga nude i saveti za što brže prevazilaženje te kritične situacije kako bi se što brže emancipovali. Osim socijalne pomoći, postoje mnoge državne institucije koje nude usluge i materijalnu pomoć ljudima u nevolji. Ta podrška, međutim, ne zamenjuje javnu socijalnu pomoć. U mnogim opštinama moguće je dobiti dodatne informacije na šalterima Zakon o harmonizaciji i koordinaciji socijalnih usluga, LAPS (Legge sull armonizzazione e il coordinamento delle prestazioni sociali), ali i predati zahtev za dobijanje socijalne pomoći. Više informacija možete dobiti u vašim opštinskim službama. Sistem od tri stuba ima sledeću strukturu: državno osiguranje (prvi stub), profesionalno osiguranje (drugi stub) i privatno osiguranje (treći stub). Cilj ova tri stuba jeste da se održi isti kvalitet života osiguranika ili članova njihovih porodica i u slučaju starosti, invaliditeta ili smrti. Unutar prvog stuba (primo pilastro) nalaze se starosno osiguranje pojedinca i preživelih članova porodice (AVS) i invalidsko osiguranje (AI). Oni koji žive i rade u Švajcarskoj automatski plaćaju premije za ova dva tipa osiguranja. Ti iznosi se odbijaju direktno od plate, kompanijskih prihoda ili ličnih prihoda. Isplatu AVS naknade mogu tražiti muškarci nakon navršene 65 i žene nakon navršene 64 godine života. (Podaci iz 2012.) AVS osiguranje je u središtu švajcarskog sistema socijalne zaštite i uključuje isplatu dva glavna prihoda: jednog za one koji su ispunili starosne uslove za odlazak u penziju i drugog za osiguranikove preživele članove porodice. Starosni prihod osiguranicima garantuje finansijsku nezavisnost i nakon što prestanu da rade. Cilj prihoda za preživele članove porodice jeste da spreči da se pored bola za izgubljenim supružnikom ili članom porodice preživeli članovi nađu i u teškoj ekonomskoj situaciji. To osiguranje se isplaćuje udovcima i udovicama ako imaju decu ili ako je udovica navršila 45 godina života i bila u braku najmanje pet godina. Određena svota se isplaćuje i siročadima koja još nisu navršila 18 godina, ili koja još nisu završila školovanje, i to sve dok ne navrše 25 godina. Invalidnina se isplaćuje osobama koje zbog bolesti, nesreće ili urođenog nedostatka imaju invaliditet od najmanje 40%. U cilju zadovoljenja životnih potreba korisnika osiguranja prvog stuba postoje i dodatna osiguranja osim AVS/AI osiguranja. 22

23 Obavezno profesionalno osiguranje (LPP) predstavlja drugi stub (secondo pilastro). Zajedno sa prvim stubom, cilj profesionalnog osiguranja (penzionih fondova) jeste da zadrži na uobičajenom nivou životni standard osiguranika i u starosti ili u slučaju invaliditeta ili smrti (za članove porodice). Svi zaposleni koji su osigurani u prvom stubu i koji zarađuju više od švajcarskih franaka godišnje (podaci iz 2012.) podložni su obaveznom osiguranju. Privatnici, s druge strane, biraju da li će plaćati ovo osiguranje ili ne. Zainteresovani, u zavisnosti od svog penzionog fonda i dogovora sa poslodavcem, mogu tražiti prevremenu penziju. Materinski dodatak isplaćuje se ženama koje su tokom devet meseci trudnoće bile pokrivene AVS osiguranjem i koje imaju bar pet meseci radnog iskustva. Naknada se isplaćuje u roku od 14 sedmica nakon porođaja. Osnovni porodični dodatak služi za pokrivanje dela finansijskih troškova svih porodica. Za tinejdžere i studente predviđene su stipendije. Doprinose finansira poslodavac koji ih i isplaćuje. Za porodice sa decom od tri do petnaest godina koje se nalaze u teškoj finansijskoj situaciji predviđeni su dečiji dodaci i Integrativi dodaci. Socijalna pomoć garantuje sredstva za izdržavanje osoba koje imaju finansijskih teškoća, podstiče njihovu materijalnu i ličnu nezavisnost i doprinosi njihovoj društvenoj i profesionalnoj demarginalizaciji. Socijalna pomoć se koristi bez obzira na uzroke teške pozicije u kojoj se osoba našla. Pre isplate pomoći, situacija mogućeg korisnika biva detaljno analizirana. Sa potencijalnim korisnikom se osmišljava adekvatan i personalizovan plan pomoći koji je najkorisniji za njegovu situaciju. Treći stub (terzo pilastro) čini privatno osiguranje (vezana štednja): njegov cilj je garancija željenog životnog standarda za svakog građanina. Privatno osiguranje se sastoji iz vezane štednje (stub 3a) i slobodnog osiguranja (stub 3b). Konfederacija podržava stub 3a kroz određene mere fiskalne politike i vlasništva nad stambenim objektima. Banke i privatna osiguravajuća društva nude dodatne opcije vezane za privatno osiguranje. 23

24 13 Porodica Porodica je danas definisana kao zajednički život zasnovan na odnosu roditelj-dete. To je posebna prijateljska sredina koju karakterišu emocije, podrška i zaštita, i koja predstavlja oslonac za sve svoje članove. Porodica je osnovni elemenat društva, sa svim svojim emotivnim, edukativnim, kulturološkim, građanskim, ekonomskim i društvenim aspektima. To je mesto susretanja, učenja, dijaloga, međusobnog poštovanja, prenošenja vrednosti i solidarnosti među različitim generacijama. Sve osobe svoja prva iskustva stiču unutar porodice, koja obezbeđuje elemente neophodne za dalji razvoj i kasniji život, kao što su podrška, međusobno ohrabrenje, podela odgovornosti, promovisanje nezavisnosti. Matične kulture nekih stranaca koji žive u Tićinu nemaju uvek isto poimanje porodice, jednakosti polova ili dečijeg obrazovanja koji su prisutni u zapadnoj kulturi. Uputno je da te zajednice, zadržavajući praktikovanje svojih običaja i tradicije u porodičnom okruženju, budu otvoreni i prema U slučaju smrti lekar piše i potpisuje umrlicu. Smrtne slučajeve u bolnicama registruje direktno bolnička administracija. U drugim slučajevima je zadatak članova porodice preminulog da smrtni slučaj prijave Opštinskoj službi, uz prilaganje umrlice kao dokaza. Opštine daju informacije u vezi sa sahranjivanjem i svim neophodnim merama. U slučaju da porodica želi i verski obred, mora ga organizovati samostalno. Za pripadnike drugih verskih grupa osim hrišćanske, u Luganu postoje muslimansko i jevrejsko groblje. principima i vrednostima zemlje u koju su došli da žive, ne samo u okviru posla ili u školi, već i pohađajući kurseve italijanskog jezika i kurseve senzibilizacije na novi sistem, kurseve za mame sa decom u predškolskom uzrastu ili učestvujući u raznim asocijacijama i manifestacijama. U Švajcarskoj i muškarci i žene imaju pravo da sami odlučuju sa kim će se venčati. Lokalna Matičarska kancelarija (Ufficio di stato civile competente) budućim mladencima daje sve informacije o dokumentima potrebnim za sklapanje braka i vrši građansko zaključenje braka. Oni koji brak žele da sklope u verskim okvirima treba da se obrate svojim verskim zajednicama. Mešoviti brakovi i strani državljani Kada su jedna ili obe osobe koje nameravaju da se venčaju strani državljani, procedura sklapanja braka iziskuje seriju ličnih dokumenata koje izdaje zemlja čiji su te osobe ili osoba državljani. Do dokumenata se dolazi putem ambasade ili konzulata date zemlje. Zbog toga savetujemo da pre započinjanja procedure prikupite sve informacije blagovremeno kako biste izbegli pomeranje datuma venčanja. Ako supružnici imaju različita državljanstva, sklapanjem braka mogu da steknu državljanstvo drugog supružnika, u slučaju da je to predviđeno zakonima njihovih zemalja. Kada je sklapanje mešovitog braka u pitanju, partner sa stranim državljanstvom ima pravo na prebivališnu dozvolu nakon najmanje pet godina braka. Okružne matičarske kancelarije nadležne su za pripreme vezane za proceduru sklapanja braka, vršenje procedure zaključenja braka i izdavanje uverenja s tim u vezi. U Švajcarskoj istopolni partneri ne mogu da sklope brak, ali im je omogućeno registrovano partnerstvo. Zajednički život, rastava i razvod Zajednički život osoba koje nisu venčane ili registrovane u partnerstvo nemaju nikakve posledice. Jedini izuzeci su korišćenje određenih socijalnih usluga, dok su te osobe u pravima i obavezama izjednačene sa bilo kojom drugom osobom koja živi sama. Što se zajedničkog života tiče, nadležna Opštinska služba i Okružne kancelarije (Comune di residenza, Uffici circondariali dello stato civile) predstavljaju izvor svih potrebnih informacija. Posledice rastave ili razvoda imaju i lični i socijalni aspekat, pogotovo ako su u zajednici rođena deca, što sve može imati reperkusije i po pitanju boravišne dozvole. Sve je više slučajeva u kojima parovi koji se rastavljaju ili razvode sklapaju sporazume kojima se reguliše epilog njihove odluke. Ti «sporazumi» su omogućeni i zbog toga što je revizijom švajcarskog Građanskog zakonika (Codice Civile Svizzero) izbrisan koncept «krivice» koji je nekada bio pripisivan jednom od partnera. Rađanje Rođenja u bolnici bolnička administracija odmah prijavljuje lokalnoj matičnoj kancelariji (Ufficio di stato civile competente). Nakon porođaja obavljenih u sopstvenom domu, porodica, lekar ili babica su ti koji imaju obavezu da rođenje deteta prijave nadležnoj Matičarskoj kancelariji. Novorođenčad moraju biti odvedena na pregled u neku zdravstvenu ustanovu najdalje tri meseca od dana rođenja. U slučaju da roditelji po rođenju deteta žele da obavljaju neke verske obrede, treba da se obrate svojoj verskoj zajednici. 24

25 Deca i mladi Kao i u ostatku Evrope, i u Švajcarskoj i u Tićinu mnogi se radije odlučuju za kupovinu polovnih predmeta koji su još uvek u dobrom stanju i prodaju se po pristupačnim cenama. U te predmete najčešće spadaju igračke, knjige, nameštaj, alati, bela tehnika i garderoba. U Tićinu, u svim većim gradovima, postoji dosta trgovina polovnom robom, nastalih zahvaljujući inicijativama asocijacija poput ACSI-ja (www. acsi.ch), Caritas Tićina ( Švajcarskog Crvenog krsta odseka Tićino ( Emmaus-a (www. emmaus-arce.ch), i SOS Tićina ( Mnoge opštine imaju i ekološke centre gde je moguće odneti staru belu tehniku i otpad biljnog porekla, odložiti korištene predmete i pronaći još uvek upotrebljive polovne predmete. Tićino doprinosi povećanju nezavisnosti i odgovornosti porodica promovišući planiranje struktura za prihvatanje dece koje su po njihovoj meri i koje su u skladu sa rasporedom nastave u školama i radnim vremenom roditelja, sve u cilju da se porodične, školske i poslovne obaveze što bolje uklope. Izbor struktura (jaslica, dnevnih porodičnih boravaka, centara za vanškolske aktivnosti, centara za socijalizaciju, itd.) pokriva teritorijalne potrebe i garantuje kvalitetne uslove smeštaja. Još jedan bitan aspekat podrške roditeljima koji imaju poteškoća sa odgojem dece jeste inicijativa Kantona Tićino kojom se podržavaju strukture, grupe i asocijacije koje se bave i tom vrstom projekata i pružanjem te vrste pomoći. Jaslice i dnevni porodični boravak Jaslice u Tićinu namenjene su deci od 0 do 3 godine. Jaslicama se smatraju centri za dnevni boravak sa kapacitetima dovoljnim za istovremeno prihvatanje petoro ili više dece, koji su otvoreni više od 15 sati nedeljno i imaju dozvolu Kantonalne vlade (Consiglio di Stato). Jaslice moraju biti posebno opremljene za brigu o deci i vršenje svakodnevnih aktivnosti (spavanje, pripremanje obroka i ličnu higijenu), kao i odgovarajućim pedagoškim materijalom i igračkama. Dnevni porodični boravak sastoji se od pojedinca, para ili porodice koji za skromnu naknadu u svom domu primaju na čuvanje preko dana (uglavnom za vreme ručka ili nakon škole) ne više od petoro maloletne dece istovremeno. Deca su uglavnom do 12 godina starosti. Mnoge opštine imaju posebne centre koji su veoma korisni za socijalizaciju i druženje dece, a u ponudi imaju i podršku za mame. Pedijatrijske ambulante, pedijatri i službe za kućnu negu igraju važnu ulogu u prevenciji i lečenju dečijih bolesti i očuvanju zdravlja i dece i majki. Prve godine života važna su osnova za kasnije formiranje ličnosti. Zbog toga se u Švajcarskoj velika pažnja poklanja pružanju podrške svoj deci, a posebno najmlađima, čiji je cilj razvijanje njihovih motornih, jezičkih, kognitivnih i društvenih sposobnosti. Podrška se zasniva na iskrenoj i srdačnoj saradnji sa roditeljima i koherentnom pedagoškom pristupu, kao i pomoći stručnih spoljnih saradnika. Deca iz društveno-ekonomski ugroženih porodica najpodložnija su riziku od poteškoća u razvoju ličnosti. Te teškoće za posledicu kasnije imaju slabiji uspeh u školi, profesionalnom obrazovanju i nalaženju posla. Deca imigranata mogu imati veliku korist od programa za najmlađe koji nude razvojnu, obrazovnu i svaku drugu podršku. Cilj Kantona je stoga da poveća pristupačnost ovih ponuda za roditelje i decu strance, kao i da usavrši interkulturalne komunikativne sposobnosti operatera koji im pružaju podršku. Mladi i slobodno vreme Slobodno vreme, kada su mladi u pitanju, predstavlja vreme van školskih ili radnih aktivnosti, tokom koga se osoba opušta i obrazuje svoju ličnost. Slobodno vreme koristi se za druženje i susrete sa vršnjacima i tokom njega mladi imaju priliku da upoznaju sebe, angažuju se u zajedničkim akcijama i tako steknu neophodna iskustva za ulazak u svet odraslih. Odrasli u tome treba da ih motivišu, podrže i omoguće im da postanu aktivni protagonisti u svom životu, a ne samo pasivni posmatrači, pasivni sledbenici tuđih inicijativa, osmišljenih i organizovanih od drugih i za druge. Tićino mladima nudi brojne društvene centre, kolonije, igraonice i sportske aktivnosti. Baveći se sportom, mnogi mladi Švajcarci i stranci upoznaju nove prijatelje, učeći se tako zajedničkom životu i poštovanju. Za mlade takođe postoje i posebna savetovališta i centri koji nude finansijsku podršku za kreativne i umetničke projekte, a oni koji to žele mogu se uključiti i u Kantonalni savet mladih (Consiglio cantonale dei giovani). 25

26 14 Religija Katoličanstvo je vekovima bilo jedina dozvoljena religija na područjima koja danas čine Kanton Tićino. Pravila su bila toliko stroga da su godine pripadnici reformista iz Lokarna (Locarno) bili proterani u Cirih. Zbog toga je u Kantonu i tokom prvih decenija nakon sticanja nezavisnosti (1803.) katoličanstvo i dalje bilo predominantno. Danas i Kantonalni i Federalni ustav garantuju punu slobodu religije pripadnicima svih veroispovesti. Osnovne ustavne vrednosti važe za sve osobe i sve verske zajednice. Reč je prvenstveno o slobodi vere, savesti i praktikovanja religijskih rituala. U Švajcarskoj stoga nijedna Sve do godine i dogovora između Svete stolice i Federalne vlade, Tićino je verski pripadao biskupijama Milana i Koma (Como). Nakon tog dogovora, Papa Lav XIII je godine papskom bulom Ad universam uspostavio Lugansku biskupiju, unapredivši parohijsku Crkvu San Lorenco (San Lorenzo) iz Lugana u Katedralu. Na njenom se vrhu, u prvo vreme, nije nalazio Biskup već jedan Apostolski upravitelj. Tek godine Apostolska uprava Kantona Tićino (Amministrazione Apostolica del Cantone Ticino) i kanonski je odvojena od Bazelske biskupije, i nakon tog događaja se prvi put moglo i formalno govoriti o luganskom Biskupu. I dan-danas se, u spomen stare podele Tićina između biskupija u Milanu i Komu, vrše i rimska i ambrozijanska liturgija. Razlike su posebno primetne u vreme karnevala. osoba nije privilegovana niti diskriminisana zbog svoje veroispovesti. Intenzivna imigracija je takođe doprinela verskoj raznolikosti, tako da je danas u Tićinu prisustvo ljudi različitih veroispovesti i praksi opšteprihvaćeno stanje stvari. Većinu stanovništva čine katolici (oko 76%), zatim protestanti, pravoslavci i muslimani. Jevrejska zajednica koncentrisana je u Luganu. U Švajcarskoj, kao i u Tićinu, zajedno žive razne verske grupe, kojma je omogućeno da praktikuju svoju religiju uz poštovanje, toleranciju i diskreciju. S obzirom na slobodu vere i savesti, država je u obavezi da zadrži neutralnu poziciju po pitanju religije i veroispovesti. Ta je neutralnost posebno važna u slučaju državnih škola, budući da je obrazovanje obavezno za sve, bez obzira na versku pripadnost. Prijem u državnu školu ni u kom slučaju ne sme biti zavisan od veroispovesti. Nastavno osoblje dužno je da bude diskretno. U obavljanju svoje dužnosti treba da se suzdrži od iskazivanja stavova vezanih za veroispovest ili religiju koji bi mogli izazvati predrasude prema tuđoj slobodi vere i savesti. Zvanično priznate religije u Tićinu jesu katoličanstvo i reformisani evangelizam, koji imaju statut javnopravnih udruženja. Nepriznate verske zajednice, pak, organizovane su u skladu sa privatnim pravom i najčešće funkcionišu kao udruženja. Ograničenja i dužnosti Osnovna prava, međutim, nemaju apsolutnu važnost. Podložna su ograničenjima ukoliko je to predviđeno zakonom ili ukoliko se dokaže da je to u javnom interesu. Zakonodavac, na primer, može ograničiti slobodu vere i savesti ukoliko ona predstavlja rizik po javnu bezbednost i red, dobrobit stanovništva ili ukoliko njeno praktikovanje ugrožava prava i slobode drugih. Izrazi netolerancije koji se ogledaju u vređanju verskih osećanja neke grupe kroz sistematsku kritiku i u lošoj nameri, kažnjivi su. Određene religijske prakse su zabranjene jer su u suprotnosti sa osnovnim ljudskim pravima. Prakse koje ugrožavaju fizički i psihički integritet osoba, kao što je mutilacija, kažnjive su, budući da sloboda praktikovanja verskih rituala ne opravdava nanošenje povreda drugima. Osim toga, u Švajcarskoj nisu dozvoljene ni verske prakse koje krše određene zakone, npr. Zakon o zaštiti voda (Legge sulla protezione delle acque) zabranjuje prosipanje pepela kremirane osobe u tekuće vode, dok Zakon o zaštiti životinja zabranjuje surovo ponašanje prema životinjama. Religijska uverenja ne oslobađaju vernike od vršenja zakonom predviđenih građanskih dužnosti, kao što je, na primer, pohađanje osnovne škole. Naposletku, u slučaju organizovanja neke verske manifestacije na javnoj površini, neophodno je prethodno dobiti dozvolu od Opštine. 26

27 15 Slobodno vreme i mediji Kulturološke karakteristike u Švajcarskoj su toliko međusobno različite, da se ponekad i sami Švajcarci pitaju šta je to što ih povezuje. Ta raznovrsnost se oslikava u navikama, običajima i umetnosti, u kojima učestvuju i brojne zajednice stranaca koje žive u zemlji. Kulturna i rekreativna ponuda veoma su bogate i u Tićinu, u kome postoje brojne kulturne i rekreativne asocijacije, kako na opštinskom tako i na regionalnom nivou. Onima koji nameravaju da se nastane u Tićinu savetujemo da učestvuju u aktivnostima lokalnih asocijacija, u rekreativnim, sportskim, kulturnim i gastronomskim aktivnostima i ekskurzijama, jer su to odlične prilike za upoznavanje lokalnog stanovništva, običaja, mentaliteta i tradicije. Upoznavanje lokalnog dijalekta, degustacija sira i palente, partija karata ili boćanja, zajedničko pevanje refrena lokalnih narodnih pesama sve to pokazuje želju stranaca da se upoznaju sa svojom novom zajednicom, ali je i prilika da se lokalno stanovništvo zainteresuje za novopridošle i dobije želju da ih prihvati i upozna. Jedno od najvećih bogatstava Tićina zasigurno je njegova eno-gastronomska proizvodnja. U ponudi su brojni prirodni, lokalni proizvodi pripremljeni na tradicionalni način. Na raspolaganju imate hiljade ukusa koji u sebi spajaju tradiciju i moderno doba, od sezonskih proizvoda poput domaćih salama, lokalnih merloa i alpskih sireva, do klasičnih jela sa palentom, rižota sa pečurkama i osobukom, čorbe, marinirane pastrmke, torti s hlebom ili kestenjem, sode i drugih specijaliteta koje lokalci rado konzumiraju u lokalnim gostionama (grotti). Tradicija i kultura Od proleća do kraja jeseni, u selima, kotlinama a i šire, organizuju se mnoge proslave, okupljanja sa jelom i pićem, često u čast nekog sveca, povodom verskih praznika ili kao deo seoske ili gastronomske tradicije. Reč je o obredima i običajima, koji su ostaci starog ruralnog načina života koji je karakterisao Tićino sve do polovine XX veka. Brojni su i sportski događaji, zahvaljujući kojima porodice i prijatelji imaju priliku da se druže, provozaju biciklom, odigraju partiju fudbala, učestvuju u šetnjama i trkama. I zajednice stranaca su veoma aktivne i redovno organizuju nacionalna veselja u kojima rado učestvuju i brojni starosedeoci. Od tićinskih kulturnih manifestacija poznatih širom sveta su karneval Rabadan u Belinconi (Bellinzona), Istorijska parada za Veliki petak u Mendriziju (Mendrisio), Filmski festival u Lokarnu (Locarno), džez festivali u Askoni (Ascona) i Luganu, koncerti «Moon and Stars» u Lokarnu i mnogi koncerti klasične muzike. Tićino ima i sedamdesetak galerija i muzeja, među kojima su prostori za izložbe moderne umetnosti, etnografskih i naučnih eksponata. U Tićinu postoje čak dva lokaliteta koja su pod zaštitom UNESCO-a: planina San Đorđo (Monte San Giorgio), prirodni trezor u kome su otkriveni brojni fosilni ostaci dinosaurusa, i tri srednjevekovna zamka u Belinconi. U Tićinu se možete baviti bilo kojim sportom, kako na otvorenom tako i na zatvorenom. Učlanjenje u sportski klub ili rekreativno bavljenje sportom predstavljaju odlične prilike za upoznavanje starosedelaca i novopridošlih i razvijanje međusobnog poštovanja. Dobrovoljni rad sa mladima, starijima, bolesnima ili osobama s hendikepom odlična je prilika za sticanje novih iskustava i razvoj međusobnog razumevanja. Mediji U odnosu na broj stanovnika, Tićino je jedna od regija sa najvećim brojem štampanih medija po glavi stanovnika u svetu. Postoje tri lokalne dnevne novine, brojni nedeljnici, nekoliko mesečnih časopisa (pored štampe iz ostalih delova Švajcarske i glavnih inostranih novina koji se mogu naći na svim trafikama), šest televizijskih i deset radijskih kanala sa nacionalnom frekvencijom (uz obilje švajcarskih i inostranih kanala dostupnih preko satelitske i kablovske mreže), jedna privatna televizija i dve privatne radio stanice, kao i brojni mediji na internetu. Redovno čitanje novina, praćenje događaja u italijanskoj Švajcarskoj putem radija, praćenje televizijskih programa koji se bave lokalnim događajima i običajima omogućava vam da stalno budete u toku s dešavanjima u svom okruženju, s javnim mnjenjem, evolucijom stavova. Istovremeno, što nikako nije manje važno, učeći italijanski jezik. Lokalna štampa je posebno korisno sredstvo za praćenje i razumevanje društveno-ekonomskih i političkih kretanja u Tićinu i Švajcarskoj. 27

28 16 Kantonalna policija je javna služba čiji je zadatak osnovni Bezbednost i vanredne situacije da štiti bezbednost i održava zakonom propisani poredak: dostupna je 24 sata dnevno pozivom na broj 117. Kantonalna policija (Polizia cantonale) vrši prevenciju i, kada je to moguće, sprečava prestupe putem informisanja i kontrole, vrši uviđaje i podnosi prijave nadležnim orgaima. Mobilne jedinice žandarmerije u severnoj zoni (Sopraceneri) i južnoj (Sottoceneri) garantuju pokrivenost cele teritorije u slučaju potrebe za neplaniranim, vanrednim, hitnim i intervencijama spasavanja, hapšenja ili privođenja osoba, kao i patroliranja sa uobičajenim ciljem kontrole i represije. Njeni Žrtve provale i krađe odmah treba da obaveste policiju i pokušaju da ostanu smirene. Potrebno je sačekati policajce pre ulaska u kuću, jer je moguće da su provalnici još uvek unutra. Ne treba ulaziti u kuću i početi vraćati stvari na njihovo mesto ili dodirivati otvorene stvari, jer se tako uništavaju eventualni tragovi koje je ostavio provalnik. Ne oklevajte da policiju kontaktirate i samo radi razjašnjavanja neobičnih i neredovnih situacija. zadaci su: prevencija kroz prisustvo na Služba hitne pomoći Tićina kao i ostale asocijacije terenu, kontrola saobraćaja i osoba, utvrđivanje koje se bave pružanjem prve pomoći članovi saobraćajnih, železničkih i avio saobraćajnih su Tićinske kantonalne federacije ambulantnih nezgoda, utvrđivanje krađa, otmica i nanošenja transportera (Federazione Cantonale Ticinese štete, nezgoda u kući ili na radnom mestu, dei Servizi Autoambulanze). Osnovni zadaci intervencije usled tuča, agresivnog ponašanja i ambulantne službe Hitna pomoc Tićina tel. broj nasilja u porodici, utvrđivanje smrti i požara, kao 144 (Ticino Soccorso 144) jesu odaziv na pozive i mere održavanje javnog reda. Sudska policija je u vezi sa zdravstvenim hitnim slučajevima, kao i nadležna za saradnju sa Tužilaštvom (Ministero pouzdana organizacija i optimalna koordinacija Pubblico), prikupljanje informacija, proveru intervencija. Besplatnim pozivom na broj 144 podataka, vršenje istraga, hapšenja, prevenciju, moguće je tražiti pomoć za bilo koji hitan stratešku i komparativnu analizu kriminogenih slučaj. Broj 144 ne treba zvati za lekarske savete fenomena, upotrebu naučno-tehničkih metoda u (zvati ), za informacije o medicinskim istrazi. uslugama van radnog vremena (zvati ), za upite o Službi kućne nege (Servizi di Aiuto Teritorijalna žandarmerija (Gendarmeria territoriale) Domiciliare) zvati nudi potrebne informacije građanima, na terenu kao i na šalterima pri policijskim stanicama. Spasavanje i zaštita ljudi, životinja, životne sredine Obavlja i poslove sudske policije u vezi sa i materijalnih dobara su glavni zadaci vatrogasne mikrokriminalom i sitnim prestupima. Žandarmerija službe Tićina (pompieri ticinesi), koja je takođe vodi računa i o bezbednosti aerodroma dostupna pozivom na broj 118. Lugano-Anjo (Lugano-Agno). Najveće opštine u Tićinu imaju svoje opštinske policije. Specijalne Civilna zaštita (Protezione della popolazione) mobilne jedinice garantuju delovanje u slučaju je integrisani sistem zaštite, spasavanja i visokorizičnih hitnih slučajeva na celoj teritoriji pomoći. Njen zadatak je da koordinira različita Kantona. Te jedinice se sastoje iz Jedinice za interventna sredstva u cilju zaštite populacije, specijalne intervencije (Reparto Interventi Speciali) sredine i spomenika kulture u slučaju prirodnih i Jedinice za saobraćaj (Reparto del Traffico). ili tehnoloških katastrofa, drugih vanrednih Kantonalna policija svakodnevno vrši konstatovanje situacija ili oružanih sukoba. Vojska i civilna zaštita saobraćajnih nezgoda. U slučaju posebno teških organizovane su za delovanje u tri sfere: vojnom i kompleksnih nesreća, poziva se i Forenzička sektoru, civilnoj zaštiti i zaštiti populacije. Civilna jedinica (Polizia scientifica). zaštita stara se o primeni federalnih odredaba o civilnoj zaštiti na teritorijama regija i kantona, U Tićinu postoje mnoge specijalizovane kompanije bavi se planiranjem, obukom vojnika i izgradnjom koje se bave obezbeđenjem i kojima se možete specijalnih struktura za zaštitu (skloništa, obratiti za savete u vezi sa instalacijom alarmnih regionalne strukture). Služba za zaštitu gradjana sistema. (Il servizio della protezione della popolazione) za glavni zadatak ima pripremu u vanrednim slučajevima ili u slučaju katastrofa. 28

29 Bibliografija (izbor) Abitare in Svizzera, Informazioni concernenti la locazione di un appartamento, Weissgrund Kommunikation, AG Zurigo, 2006, Assicurazioni sociali: soggiorno in Svizzera e partenza, Ufficio federale della migrazione, Berna, 2011, Dobrodošli u Švajcarsku, informazioni per gli immigrati, Ufficio federale della migrazione, Berna, 2011, Conoscere, conoscersi, Dicastero integrazione e informazione sociale Città di Lugano, Lugano, 2011, Curriculum di riferimento per la promozione delle competenze linguistiche dei migranti, Ufficio federale della migrazione, Berna, 2010, Echo, Informazioni sulla Svizzera, HEKS, Amriswil, 2005, Dizionarietto elvetico, Eros Costantini, Edizioni San Giorgio, Muzzano, 2002 Géographie de la Suisse, AA.VV., LEP, Le Montsur-Lausanne, 2010, Guida alla salute in Svizzera, Croce Rossa Svizzera / UFSP, Berna, 2011, Histoire Suisse, Grégoire Nappey, LEP, Le Montsur-Lausanne, 2007, Il Ticino moderno , AA.VV., Quaderni dell associazione Carlo Cattaneo, Lugano, 2010, Institutions politiques suisses, Vincent Golay, LEP, Le Mont-sur-Lausanne, 2010, Istituzioni politiche svizzere, Vademecum, AA.VV., Giampiero Casagrande Editore, Lugano, L Image de la Suisse, Gianni Haver, LEP, Le Mont-sur-Lausanne, 2011, L importanza di essere Svizzera, AA.VV., Limes, Rivista italiana di geopolitica, Gruppo Editoriale l Espresso, Roma, 2011, La Confederazione in breve, Cancelleria federale, Berna, La matrigna e il monello, Confederazione e Ticino tra dialoghi e silenzi, Orazio Martinetti, Armando Dadò Editore, Locarno, 2001, Le nostre origini, le terre ticinesi dai tempi remoti alla fine del Settecento, Raffaello Ceschi, Armando Dadò Editore, Locarno, 2006, Libera circolazione Svizzera-UE, Ufficio federale della migrazione, Berna, 2010, Lugano in mano, Vivi la tua Città, Dicastero integrazione e informazione sociale Città di Lugano, Lugano, 2011, La popolazione straniera e i flussi migratori in Ticino, AA.VV., SUPSI/Dipartimento lavoro sociale, Canobbio, 2003 La Svizzera in un libro, Lingue e cantoni, Elisabeth Alli, 2006, Principi in materia di visti Schengen, Ufficio federale della migrazione, Berna, 2011, Razzismo e discriminazione, Dipartimento delle istituzioni, Bellinzona, 2012, di-ds@ti.ch Razzista, io!?, Fondazione Educazione e Sviluppo, Lugano, 2005, Staatsatlas / Atlas de l Etat, AA.VV., Verlag Neue Zürcher Zeitung, Zürich, 2012, Stranieri e richiedenti l asilo in svizzera, Ufficio federale della migrazione, Berna, 2012, Trialogo salute, Vademecum per la collaborazione con interpreti interculturali, Interpret, Berna, 2012, Tutela giuridica della discriminazione razziale, Commissione federale contro il razzismo, Berna, 2010, Vivere e lavorare in Svizzera, Ufficio federale della migrazione, Berna, 2010, Nota: Mnoge federalne publikacije mogu se naći na drugim jezicima, osim italijanskog, francuskog i nemačkog. Dodatne informacije dostupne su u Opštinskim službama ili pri Kancelariji Kantonalnog poverenika za integraciju stranaca, /02. Note 29

30 30 izraza za bolje razumevanje tićineskog italijanskog (slobodan izbor) Korisni brojevi A balla Velikom brzinom (L )Agrafe Mala metalna spajalica, reč je francuskog porekla Azione Posebna ponuda, promotivna prodaja s popustom, pogotovo kada su u pitanju prehrambeni i proizvodi za svakodnevnu upotrebu. "Banane in azione" jednostavno znači "banane na popustu": to je tipičan trgovački Bilux Boccalino (La) Cantonale Classeur Chifer Colonna Comanda Entrare in funzione izraz na svim nacionalnim jezicima (Action na francuskom i Aktion na nemačkom) Ablendovanje, smenjivanje dugih i kratkih svetala na farovima vozila, obično da bi se privukla pažnja vozača koji dolazi u susret. Mali, obli bokal od bojene terakote u kome se služi domaće vino. Kao i klompice, jedan je od kič simbola Tićina. Glavni put između dva mesta Registrator (sa prstenovima) Kroasan: slatko pecivo srpastog oblika Kolona (automobila, osoba): ova reč se često koristi, pogotovo u izrazima poput «c'è colonna in autostrada», «na autoputu je kolona». Naručivanje (u restoranu, prodavnici, na internetu). Reč je francuskog porekla Doći na funkciju, položaj. Kalk iz francuskog "entrer en fonction" Farsi dentro Integrisati se, ne ostati van dešavanja, družiti se, uspostaviti društvene odnose sa članovima nove zajednice Gabola Problem, muka, nepredviđena situacija, neprijatnost, suprotnost, nesreća, poteškoća, zbrka, komplikacija, nelagoda, frka, gnjavaža, baksuzluk, naporna situacija Inzigare Izazivati, provocirati, razdraživati Latele Televizija, TV program «Guardare latele», «Gledati TV» Macchina da lavare Veš-mašina Modine Graničnici pobodeni u zemlju da bi se obeležio prostor za izgradnju novog objekta. Natel Mobilni telefon. Reč je skraćenica od «NAtionales TELefon», «nacionalni telefon». Ime se prvi put pojavilo kada je PTT (danas «Swisscom») rešio da stvori mrežu mobilne telefonije. Panne Kvar, defekt, lom, havarija, nesporazum, nesreća, zagušenje, nestanak struje. Per intanto Za sad Riservazione Rezervacija, reč je francuskog porekla Rolladen Venecijaner, roletna, šaloni. Schlafsack Vreća za spavanje. Nemačka reč koja se koristi u dijalektima i tićinskom italijanskom. Servisol Self-service, samoposluživanje: restoran, prodavnica sa samoposluživanjem Tagliata Poslužavnik sa iseckanim suhomesnatim proizvodima Tirata Ravnina (deo puta bez krivina) Tunnel Tunel Uovo in cereghino Jaje na oko Vignetta Samolepljivi formular koji se stavlja na vetrobran kao dokaz o uplati godišnje saobraćajne takse neophodne sa saobraćanje autoputevima. Zacky-boy (Piše se i «zechiboy» i slično) Prenosiva motorna kosilica Hitna pomoć 144 Policija 117 Vatrogasci 118 Hitni slučajevi 112 Trovanje 145 «Rega» avio-pomoć 1414 Kardiološki centar Tićino Pomoć na putu (kvarovi) 140 Prijateljski SOS telefon 143 Savetovalište za decu i mlade 147 Udruženje za lečenje alkoholizma Pomoć za AIDS Ticino Zlostavljanje i konflikti na poslu Kantonalna uprava Kancelarija za migraciju Kantonalni poverenik za integraciju /02 Savetovalište za integraciju /02 Nacionalna prevodilačka služba Agencija za kulturološko posredovanje «Derman» SOS Ticino Švajcarska radio-televizija

31 Editore Repubblica e Cantone Ticino Dipartimento delle istituzioni Residenza governativa Piazza Governo CH 6500 Bellinzona tel di-dis@ti.ch Dipartimento delle istituzioni CH 6500 Bellinzona 2012 Tutti i diritti riservati Autore/Informazioni Delegato cantonale all integrazione degli stranieri Divisione degli interni Dipartimento delle istituzioni tel /02 Concetto grafico Graficadidee.ch Giubiasco Fotografie Graficadidee.ch Giubiasco Archivio EOC Archivio Croce Verde Bellinzona Massimo Pacciorini Job Traduzioni Consultra AG Zurigo Stampa Salvioni arti grafiche Stampato su carta FSC/100% riciclata Tiratura copie 1 a edizione/novembre 2012 Per quanto riguarda la correttezza dei contenuti dei testi fa stato unicamente la versione in italiano. I testi tradotti nelle altre lingue sono stati meticolosamente verificati nei limiti del possibile. Tuttavia, data la complessità della materia e delle diverse strutture governative, gli autori di questo documento non escludono il fatto che ci possano essere errori, imprecisioni o interpretazioni errate o offensive rispetto alla versione originale.

32 Benvenuti! Repubblica e Cantone Ticino Dipartimento delle istituzioni