MORFOSINTAKSIČKE OSOBENOSTI IMENICA I GLAGOLA SA ZNAČENJEM BOJE U ITALIJANSKOM I SRPSKOM JEZIKU

Transcript

1 Radmila Lazarević MORFOSINTAKSIČKE OSOBENOSTI IMENICA I GLAGOLA SA ZNAČENJEM BOJE U ITALIJANSKOM I SRPSKOM JEZIKU Rezime. U svakom jeziku, leksičko-semantičko polje boja spada među najlakše uočljive skupove termina. Ovaj rad nastoji da obradi samo djelić tog obimnog područja u italijanskom i srpskom jeziku. Umjesto pridjeva kao najtipičnijeg predstavnika ovog leksičkog polja, koncentriše se na imenice i glagole, i to na njihove morfosintaksičke karakteristike u oba jezika, a najviše sa aspekta tvorbe riječi. Polazeći od podjele Berlina i Kaya (1969) na 11 osnovnih boja (u obliku pridjeva), analizira se izvođenje imenica i glagola sa značenjem tih boja, bilo sufiksacijom, prefiksacijom ili konverzijom. Ključne riječi: boje, glagoli, imenice, italijanski, srpski Hromatska terminologija je u našoj lingvistici još nedovoljno proučena oblast, a sam sistem denominacije u vezi s ljudskim opažanjem boja predmet je interdisciplinarnih istraživanja kojima se uz lingvistiku i njene grane poput psiholingvistike, etnolingvistike ili neurolingvistike bave i antropologija, etnologija, psihologija, pa čak i fizika i fiziologija. Novi pravac i podstrek razvoju saznanja u ovoj oblasti dalo je istraživanje Berlina i Kaya (1969) i postavljanje njihove teorije o 11 osnovnih boja (tada utemeljeno na eksperimentima i proučavanju leksičke građe u 20 jezika). Po njihovoj klasifikaciji, ljudi nezavisno od toga koji im je prvi jezik razlikuju 11 osnovnih boja, a to su: crvena, narandžasta, žuta, zelena, plava, ljubičasta, ružičasta, smeđa, siva, crna i bijela. Dalja istraživanja do danas uglavnom su se bazirala na dokazivanju ili osporavanju pomenute teorije. U međuvremenu spisak je sveden na 8 osnovnih boja, a početni projekat, pod nazivom World Color Survey, danas obuhvata 110 jezika (za više informacija pogledati ovo istraživanje se, međutim, zasniva na prvobitnoj podjeli, budući da ona sasvim odgovara ustrojstvu i italijanskog i srpskog jezika. Taj hromatski spektar i njegova leksika poseduju i vlastite morfosintaksičke osobenosti, a ovo izlaganje baviće se njima uglavnom sa stanovišta tvorbe riječi. Umjesto pridjeva kao vrste riječi koja je najtipičniji predstavnik leksičko-semantičkog polja boja (jer svi kad pomislimo na neku boju naravno najprije pomislimo na pridjev koji je označava), ovdje ćemo se koncentrisati na imenice i glagole, odnosno na način njihovog izvođenja iz pridjeva, a do toga dolazi prije svega sufiksacijom, uz nešto manje učešće prefiksacije kad je riječ o glagolima, i konverzijom, odnosno prelaskom pridjeva u druge vrste riječi, imenice ili priloge. Složenice ćemo izostaviti pošto najizrazitije primjere slaganja nalazimo kod pridjeva. Uzimamo u obzir samo produktivne sufikse, ne one koje nalazimo u nazivima biljaka, životinja ili pojmova koji se javljaju samo u pojedinačnim slučajevima (verdicchio, biancheria, giallista, azzurrite, odnosno zelembać, zelenašenje, crnčiti, žutica, zelenko, crvendać, sivonja i tako dalje).

2 To znači da će se za potrebe ovog rada razmatrati isključivo imenice sa značenjem boje kao apstrahovane osobine, kao i glagolske imenice. No kako su oblici glagolskih imenica vezani za glagole iz kojih se izvode bez velikih varijacija u sufiksima, broj primjera za njih (sa sufiksom -nje) na našem jeziku je sveden na minimum, dok su navedeni neki primjeri za italijanske deverbalne sufikse, kojih je više. Imenice sa značenjem boje grade se dodavanjem imeničkih sufiksa na pridjevsku osnovu. Rod će zavisiti od sufiksa. Italijanski ima samo muški i ženski rod, pa će italijanske hromatske imenice u zavisnosti od završetka biti ženskog roda ako se sufiks završava na a, a muškog ako se završava na e ili -o. Srpske imenice su u najvećem broju slučajeva ženskog roda, osim kad se izvode pomoću sufiksa ilo ili nje za glagolske imenice, kada su srednjeg roda. U oba jezika za ovo značenje koriste se sufiksi pomoću kojih se inače izvode apstraktne imenice (-ore, -ezza, odnosno oća, -ost, -ina). Tu donekle odudara sufiks ume, koji može u ovom kontekstu da poprimi takođe apstraktno značenje, ali često ima i svoje uobičajeno, zbirno značenje, te dobijamo imenice sa značenjem skupa predmeta ili pojmova određene boje: rossume, giallume, verdume itd. Primjeri: rossore crvenilo, rumenilo nerezza crnilo biancore bjelina azzurrità plavetnilo Glagolske imenice izvode se tako što se na glagolsku osnovu dodaju sufiksi. Za srpski to je sufiks nje, a za italijanski to su mento, -zione i -ura. Sufiks ura se od ostalih razlikuje po tome što se dodaje na perfekatsku osnovu, sa izuzetkom imenice verdura. Sufiksi aggio i -ità su za ovo značenje marginalni, iako ponegdje postoje u primjerima. Primjeri: arrossamento crvenjenje nereggiamento, annerimento (za)crnjenje; denigrazione ocrnjivanje sbiancatura - izbjeljivanje Glagoli sa značenjem boje grade se: a) dodavanjem glagolskih sufiksa na pridjevsku osnovu. U italijanskom to su -eggiare, - icare 1, -are, i ire, a u srpskom -(j)eti i iti. Sufiks icare je rjeđi oblik istog značenja kao i eggiare. Glagoli izvedeni pomoću ova dva sufiksa su neprelazni, označavaju vidljivo prisustvo boje koja je u osnovi kao dinamične osobine, ili postepeno poprimanje te boje. U srpskom im odgovara sufiks jeti, često kod glagola u povratnom obliku: biancheggiare bijeljeti se, verdeggiare zelenjeti se, nereggiare crnjeti 1 Hromatski glagoli sa sufiksom icare (nericare, verdicare, rossicare, biancicare) u modernom italijanskom uglavnom se doživljavaju kao arhaični i strogo književni oblici. Ipak, bez obzira na slabu zastupljenost, bilježe ih rječnici a potvrđuje i novija literatura (Grossmann i Rainer 2004, 460 i 465), te ni ovdje ne mogu biti sasvim izostavljeni.

3 se, itd. Sufiksi are i ire imaju donekle sličan status kao srpski jeti i iti. Glagoli koje oni izvode mogu da budu prelazni, i da označavaju davanje određene boje objektu, ali kada su neprelazni mogu da imaju isto značenje kao eggiare, a mogu da budu i povratni. (No u italijanskom je rijetko da se hromatski glagol izvede samo dodavanjem sufiksa are ili ire na pridjev; najčešće je potrebno dodati i prefiks, o čemu će biti riječi u nastavku). Primjeri: annerare=annerire zacrniti, ocrniti nešto annerarsi=annerirsi, nereggiare (za)crnjeti (se) Takođe, u srpskom, neprelazni glagoli na jeti, u značenju isticati se bojom, najčešće su povratni, kao što su gore navedeni primjeri. Ukoliko nisu povratni, onda označavaju postepeno poprimanje boje u osnovi: sivjeti, žutjeti, plavjeti itd. Gramatičari su ranije ovakvim glagolima suprotstavljali glagole na iti, koji bi u teoriji trebalo da su prelazni i da, za razliku od prvih, označavaju davanje boje objektu. Ipak, još je Stevanović ukazao da se u praksi ta dva značenja vrlo teško razlikuju, posebno što i na iti imamo povratne glagole. Tako šestotomni Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika Matice srpske u značenju sticanja boje često daje oba oblika (crvenjeti se i crveniti se, zelenjeti se i zeleniti se itd.) I Klajn zaključuje da su danas glagoli kao crniti, crveniti, žutiti i sl. u prelaznom značenju gotovo izašli iz upotrebe, te da se najčešće zamjenjuju sintagmom bojiti/farbati u crveno, zeleno itd. (Klajn 2003, 344). Nešto slično imamo i u italijanskom, gdje možemo pokušati da napravimo opoziciju prelazno : neprelazno između glagola na ire i na are, ali to jednostavno ne funkcioniše, pošto se u okviru ovog semantičkog polja ne može naći dovoljan broj primjera koji bi potvrdio bilo kakav pokušaj stvaranja čvrstog pravila, a često jedan glagol može imati oba značenja, zavisno od konteksta. b) dodavanjem prefiksa na već postojeći glagol u srpskom, dok je u italijanskom (premda postoji i ovaj način) mnogo češći slučaj da se glagol sa značenjem boje dobija istovremenim dodavanjem sufiksa i prefiksa na pridjevsku osnovu. To je prefiksalno-sufiksalna tvorba glagola, a tako nastale glagole italijanska tvorba riječi naziva parasintetičkim glagolima (verbi parasintetici). Takvi su italijanski glagoli arrossire, inazzurrare, imbrunire, sbiancare, ili naši pocrvenjeti, ocrniti, poplavjeti, ozelenjeti, itd. Mogu da imaju značenje dobijanja ili pridavanja objektu boje u pridjevskoj osnovi. Glavni glagolski prefiksi u ovom značenju su italijanski in-, a-, s- i srpski po-, za-, o-, nai u-. Postoje i takozvani dvoprefiksalni glagoli, kada se na osnovu dodaju dva prefiksa (doduše u srpskom gotovo nikad za hromatske glagole): u italijanskom ri- + a- daju ra-, a od re+in dobijamo rin- ili rim- (pošto u zavisnosti od konsonanta kojim počinje osnova može doći do jednačenja po zvučnosti): rinverdire, rimbianchire, rabbrunare, rannerire, itd. I glagoli sa prefiksima se ponašaju isto kao i prethodni navedeni, mogu da budu prelazni, neprelazni i povratni. Italijansko re- i ri- izvorno označavaju ponavljanje, no u ovakvim slučajevima često samo naglašavaju osnovno značenje. Primjeri: rinverdire povratiti zelenilo nečemu, ponovo ozelenjeti, obnoviti se rimbiancare ponovo obijeliti, okrečiti rannerire pocrnjeti / pocrniti, obojiti u crno

4 U italijanskom se nerijetko dešava da se iz iste pridjevske osnove izvode dva ili više glagola sa značenjem boje (Dardano 2009, 53), jedan parasintetički a drugi samo sufiksacijom: biancheggiare imbiancare, biondeggiare imbiondire. Mada smo primjere ograničili na 11 osnovnih boja, treba naglasiti da ne znači da su pridjevi za te boje tvorbeno najproduktivniji. Naprotiv, za narandžastu boju npr. uopšte nema izvedenica ni u jednom od dva jezika, a za ljubičastu, smeđu i roze toliko je malo mogućnosti da su zanemarljive. S druge strane, srpski ima pridjeva koji čak ne spadaju u boje u strogom smislu riječi, ali su izuzetno produktivni: rumen, garav, blijed, šaren i sl. Takođe, zanimljivo je kako se u italijanskom morfološko odstupanje ponekad poklapa sa semantičkim: kod glagola ocrniti u prenosnom značenju italijanski koristi latinsku pridjevsku osnovu pa dobijamo denigrare, uz prefiks de- koji nije karakterističan uz hromatske pridjeve, kao ni sufiks zione kojim se izvodi glagolska imenica denigrazione (ocrnjivanje, klevetanje). Stariji oblik osnove, negro, prisutan je u još nekim oblicima, ali se danas rijetko koristi. I najzad, tu je c) konverzija: prelazak pridjeva za boje u druge vrste riječi. U srpskom, hromatski pridjevi najčešće prelaze u priloge, koji su kao i kod svih ostalih priloga nastalih na ovaj način jednaki obliku srednjeg roda pridjeva (ofarbati se u plavo, gledati bijelo, raditi na crno). Kad se ženski rod pridjeva upotrebljava samostalno (crvena, zelena, plava itd.), onda se imenica "boja" podrazumijeva, tako da je to po Klajnu prije elipsa nego poimeničavanje (Klajn 2002, 382). Ima međutim primjera poput imenica ženskog roda crven/rumen i zelen u značenju rumenilo, crvenilo, i zeleno rastinje gdje možemo pretpostaviti da je u pitanju konverzija, iako je moguće i da se radi o nultom sufiksu. Poimeničavanje je češće u italijanskom, s tom razlikom što je poimeničeni pridjev muškog roda, kao i podrazumijevana imenica colore (il rosso, il nero, il bianco, umjesto rossore, nerezza, biancore, itd.) Naravno, i u italijanskom pridjev može biti upotrijebljen kao prilog, u obliku muškog roda (vedere rosso, mangiare in bianco). Još treba spomenuti da, kao što ima tvorbeno neproduktivnih pridjeva, tako ima i produktivnih sufiksa koji se mogu dodati na pridjevske osnove, ali će dobijene imenice imati drukčije i mnogo konkretnije značenje od ovog koje smo danas obrađivali. Takvi su npr. italijanski alterativni (deminutivni ili augmentativni) sufiksi etto, -ello i one, ili srpsko ica, u riječima kao neretto (bold slova), rossetto (ruž za usne), brunello (vrsta vina), verdone (zelembać-dolar, ili ptica zelentarka), ili kod nas crnica i crvenica, za vrste zemlje, žutica za bolest, bjelica za pšenicu, itd. Ovakve imenice su u oba jezika mnogo brojnije od ovdje obrađivanih imenica s opštim ili apstrahovanim značenjem boje/obojenosti, ali nisu predmet ovog rada. Slijedi kratak pregled pridjeva, imenica i glagola sa značenjem 11 osnovnih boja u italijanskom i srpskom jeziku. Pobrojani oblici, razumije se, ne iscrpljuju sve mogućnosti postojećeg leksičkog fonda u oba jezika, i tu su samo kao ilustracija, radi bolje preglednosti. (Najprije su navedeni italijanski, a zatim srpski oblici):

5 Osnovne boje - pridjevi imenice glagoli rosso, -a crven, -a, -o rossore, rossezza, rossello, rossume, arrossamento arrossimento crvenilo, crvēn rosseggiare, rossicare, arrossare, arrossire crvenjeti (se), crveniti, pocrvenjeti, pocrveniti, zacrvenjeti (se), zacrveniti, nacrveniti arancione narandžast,-a,-o giallo, -a žut, -a, -o giallore, giallume, giallezza, ingiallimento žutina, žutilo gialleggiare, ingiallire, ingiallirsi žutjeti (se), žutiti, žutnuti, požutjeti, ožutjeti, ožutiti, užutiti, užutjeti, zažutjeti verde zelen, -a,-o verdura, verdezza, verdore, verdume, inverdimento zelenilo, zelēn verdeggiare =verdicare, inverdire, rinverdire, sverdire zelenjeti (se), zeleniti, pozelenjeti ozelenjeti (se), ozeleniti, uzelenjeti, zazelenjeti se, zazeleniti blu / azzurro, -a plav, -a, -o azzurraggio, azzurramento, azzurrità plavetnilo, plavet azzurrare, azzurreggiare, azzurrarsi, inazzurrare plavjeti (se), plaviti (se), poplavjeti, oplaviti, zaplavjeti (se), zaplaviti viola ljubičast, -a, -o violetto rosa ružičast, -a, -o rosolatura, rosolo ružičastost rosolare roze marrone / smeđ, -a, -o (s)marronata, smarronare bruno, -a (mrk) brunimento, brunitura mrkost bruneggiare, brunire, abbrunare, abbrunire, imbrunare, mrknuti, omrknuti, smrknuti (se), namrčiti (se),

6 imbrunire, rabbrunare zamrknuti grigio, -a siv, -a, -o grigiore sivilo, sivoća, sivost, sivina sivjeti (se), siviti, posivjeti, zasivjeti (se) nero, -a crn, -a, -o negro, nerezza= negrore, nereggiamento, nerume, anneramento, annerimento, anneritura, denigrazione crnilo, zacrnjenje, crnina, crnost, crnoća nereggiare= nericare, annerare =annerire, annerarsi =annerirsi, denigrare, rannerar(si), rannerir(si) crnjeti (se), crniti, pocrniti, pocrnjeti, ucrniti (se), zacrnjeti (se), ocrniti, zacrniti (se) bianco, -a bijel, -a, -o biancore, biancheggiamento, bianchetto, bianchezza, bianchimento, biancicore, biancume, imbiancamento, imbiancatura, imbianchimento, sbiancatura bjelina, bjelasanje, bjelilo, bjeloća biancheggiare, biancicare, imbiancare, bianchire, imbianchire, rimbiancare, rimbianchire,s biancare, sbianchire bijeliti (se), bijeljeti (se), bjelasati se, pobijeljeti, ubijeliti, ubijeljeti, zabijeljeti (se), zabijeliti, zabjelasati (se), izbijeljeti Sufiksi i prefiksi za izvođenje hromatskih imenica i glagola: Imenički sufiksi italijanski -ore, -ezza, -ume, -ura -mento, -zione (-aggio, -ità rijetko) srpski -ilo, -ina, -oća, -ost -nje Glagolski sufiksi -eggiare, -icare, -are, -ire -(j)eti, -iti, -asati Glagolski prefiksi in-, a-, rin- (rim-) za-, na-, o-, po-, u- Alterativni sufiksi -etto, -ello, -one -ica

7 Na kraju, valja istaći da je hromatska terminologija srpskog jezika veoma malo proučavana, posebno s komparativnog aspekta. Kad je kontrastivni pristup i prisutan, uglavnom je to u odnosu na druge slovenske jezike (Milka Ivić, Ljudmila Popović). Ipak, sistematska kontrastivna analiza hromatske terminologije italijanskog i srpskog jezika još uvijek nam nedostaje, a ovaj rad je nastojao da ukaže na samo djelić mogućnosti u proučavanju tog obimnog i nadasve zanimljivog područja. Literatura: Berlin, B., Kay, P. (1969). Basic Color Terms: Their Universality and Evolution. Berkeley, University of California Press Dardano, M. (2009). Costruire parole. La morfologia derivativa dell italiano. Bologna, il Mulino Devoto, G., Oli, G. C. (2008). Il Devoto-Oli: vocabolario della lingua italiana. Milano, Le Monnier DIR: Dizionario italiano ragionato (1988). Firenze, G. D Anna/Sintesi Grossmann, M., Rainer, F. (2004). La formazione delle parole in italiano. Tübingen, Niemeyer Klajn, I. (1996). Italijansko-srpski rečnik. Beograd, Nolit Klajn, I. (2002). Tvorba reči u savremenom srpskom jeziku I: slaganje i prefiksacija. Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva i Institut za srpski jezik SANU/Novi Sad, Matica srpska Klajn, I. (2003). Tvorba reči u savremenom srpskom jeziku II: sufiksacija i konverzija. Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva i Institut za srpski jezik SANU/Novi Sad, Matica srpska Kreisberg, A. (2001). Le storie colorate. Pescara, Edizioni Tracce Rečnik srpskoga jezika (2007). Novi Sad, Matica srpska Riassunto Le proprietà morfosintattiche dei sostantivi e dei verbi relativi ai colori nelle lingue italiana e serba In ogni lingua, il campo lessico-semantico dei colori appartiene a una terminologia facilmente riconoscibile. Questo studio si propone di trattare soltanto un piccolo frammento di quell ampio settore. Anziché sugli aggettivi, quali esempi più tipici di questo campo semantico, l accento viene posto sui sostantivi e sui verbi, coiè sulle loro proprietà morfosintattiche in ambedue le lingue, per lo più dal punto di vista della formazione delle parole. Partendo dagli undici colori di base (come aggettivi), secondo la classificazione di Berlin e Kay, viene analizzata la derivazione dei sostantivi e dei verbi con lo significato di quei colori, mediante suffissazione, prefissazione o conversione. Parole chiave: colori, italiano, serbo, sostantivi, verbi

8 O autoru Radmila Lazarević je saradnik na Odsjeku za italijanski jezik i književnost na Filozofskom fakultetu u Nikšiću. Magistrirala je na Filološkom fakultetu u Beogradu sa tezom Frazeološke sintagme u italijanskom i srpskom jeziku, a na istom fakultetu radi i doktorat. Polja naučnog interesovanja: leksikologija, frazeologija, semantika i prevođenje. Bavi se i književnim prevođenjem. radmilal@ac.me