MARRËDHËNIET SHQIPËRI-ITALI GJATË MONARKISË ZOGISTE ( )

Transcript

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË DOKTORATË MARRËDHËNIET SHQIPËRI-ITALI GJATË MONARKISË ZOGISTE ( ) Specialiteti: Marrëdhënie Ndërkombëtare Kandidati: Ma. Belina Bedini Udhëheqës Shkencor: Prof. Dr. Valentina Duka Tiranë, 2016

2 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË DOKTORATË MARRËDHËNIET SHQIPËRI-ITALI GJATË MONARKISË ZOGISTE ( ) Specialiteti: Marrëdhënie Ndërkombëtare Kandidati: Ma. Belina Bedini Udhëheqës Shkencor: Prof. Dr. Valentina Duka Tiranë, 2016

3 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË Tel. Fax , Adresa: Rruga e Elbasanit Disertacion i paraqitur nga Belina BEDINI Në kërkim të gradës shkencore DOKTOR MARRËDHËNIET SHQIPËRI-ITALI GJATË MONARKISË ZOGISTE ( ) Specialiteti: Marrëdhënie Ndërkombëtare Kandidati: Ma. Belina Bedini Udhëheqës Shkencor: Prof. Dr. Valentina Duka Mbrohet me datë , Kryetar 2.., Anëtar (oponent) 3.., Anëtar (oponent) 4.., Anëtar 5.., Anëtar Tiranë, 2016

4 Falenderime Në përfundim të këtij hulumtimi ndjej detyrimin moral, por edhe kënaqësinë e jashtëzakonshme të shpreh mirënjohjen time të thellë, për të gjithë ata që më kanë ndihmuar dhe mbështetur në këtë rrugëtim të gjatë disa vjeçar. Falenderoj në radhë të parë, udhëheqësen time shkencore Prof. Dr. Valentina Duka e cila pranoi të më drejtojë dhe të më asistojë këtë kërkim shkencor. Sugjerimet dhe orientimet e Prof. Duka kanë qenë udhërrëfyesi im në çdo hap të kësaj pune. Prof. Duka, jo vetëm që më ka orientuar por ka shërbyer si një garanci për cilësinë e punës sime. Falenderoj gjithashtu Prof. Ilira Çaushi, e cila që më ka ndihmuar pa kursim me këshilla duke më orientuar sa herë e kam pasur të nevojshme, pa humbur kohë dhe mbi të gjitha me shumë profesionalizëm. Falenderoj pa masë mikeshën time të të gjitha kohërave, Ermira Topi e cila më ka dhënë një mbështetje të jashtëzakonshme për hulumtimin e materialeve në bibliotekat dhe arkivat italiane. Pa mbështetjen e Ermirës, ky kërkim do të kishte qenë shumë më i vështirë dhe shumë më i gjatë. Së fundmi, nuk mund të lë pa falenderuar bashkëshortin tim Enon Karapici, i cili më ka mbështetur në të gjitha mënyrat, madje edhe në limitet e së mundshmes, duke sakrifikuar shpesh kohën dhe profesionin e tij. Pa ndihmën e Enos, ky disertacion nuk do të përfundonte asnjëherë.

5 PASQYRA E LËNDËS PARATHËNIE....i HYRJE vii KREU I PARË MARRËDHËNIET POLITIKE SHQIPTARO-ITALIANE GJATË MBRETËRIMIT TË AHMET ZOGUT ( ) 1.1 Italia dhe kurora mbretërore Aleanca Shqipëri-Italia në vitet e para të mbretërisë Acarimi i marrëdhënieve mes Zogut dhe Mussolinit Dilema e rinovimit të Paktit të Miqësisë Thellimi i krizës si pasojë e Reformës Arsimore Shqipëria nën presionin ushtarak të Mussolinit..40 KREU I DYTË DIPLOMACIA ITALIANE MES EVROPËS DHE BALLKANIT: RASTI I SHQIPËRISË NË PRAG TË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE ( ) 2.1 Politika e jashtme e Mussolinit dhe roli i Shqipërisë Italia dhe Shqipëria në kuadrin e politikave ballkanike ( ) Pozicioni i Shqipërisë dhe Italisë kundrejt Entantës së Vogël Diplomacia italiane dhe izolimi i Shqipërisë pas Paktit Ballkanik Marrëveshja e vitit 1936 mes Shqipërisë dhe Italisë Përgatitja e pushtimit italian dhe epilogu i Zogut 77 KREU I TRETË MARRËDHËNIET EKONOMIKE MES SHQIPËRISË DHE ITALISË GJATË MONARKISË ZOGISTE ( ) Funksioni i SVEA-s gjatë periudhës së monarkisë Rezultatet e SVEA-s në infrastrukturë Iluzioni i borxhit prej franga ari Banka Kombëtare Tregtare Bujqësia dhe industria në funksion të zotërimit italian Bujqësia dhe reforma agrare e drejtuar nga Italia Industria e duhanit Industria e naftës nën zotërimin italian Tregtia dhe bashkimi doganor Shqipëri-Itali 139

6 KREU I KATËRT ITALIA DHE ÇËSHTJET ARSIMORE, KULTURORE DHE SOCIALE ( ) 4.1 Kultura italiane fashiste dhe roli i saj gjatë monarkisë zogiste Fashistizimi i shkollës shqiptare përballë reformës arsimore Qasja e Italisë kundrejt Shqipërisë midis kolonizimit dhe imperializmit..163 PËRFUNDIME..172 SHTOJCA 1 MARRËVESHJE USHTARAKE PËR APLIKIMIN E TRAKTATIT TË ALEANCËS MIDIS ITALISË DHE SHQIPËRISË, DATË SHTOJCA 2 LIGJI PËR PRANIMIN E MARRËVESHJEVE TË NËNSHKRUAR MË , NË TIRANË MIDIS QEVERISË MBRETËRORE SHQIPTARE DHE QEVERISË MBRETËRORE ITALIANE BIBLIOGRAFIA..191

7 PARATHËNIE Mbretëria zogiste është një periudhë historike e mbetur në tymnajën e politikës. Kjo periudhë, u instrumentalizua së tepërmi gjatë 45 viteve të diktaturës, sikurse ndodhi me disa pjesë të historisë. Ka ende shumë punë për të hedhur dritën e së vërtetës mbi disa personazhe dhe ngjarje historike të kësaj periudhe, kështu që mbetet një detyrë e kohës dhe e studiuesve të sotëm të historisë ta realizojnë këtë, duke u bazuar në metodologjinë e shkencave historike. Në të gjitha momentet e rëndësishme të historisë së popullit shqiptar, faktori ndërkombëtar ka patur një rol thelbësor. Ndoshta kjo ka ndodhur për arsye se Shqipëria nuk ka qenë një vend i madh territorialisht, i madh në popullsi dhe i fuqishëm në burime ekonomike. Në këto kushte, vendi ka qenë gjithnjë pjesë e planeve dhe agresioneve të ndryshme, gjë që e ka vështirësuar zhvillimin e procesit shtet formimues. Ndoshta kjo është arsyeja pse shtetformuesve shqiptar, u është dashur të mbështeten tek partneriteti i huaj për të arritur objektivat. Kjo vlen edhe për periudhën zogiste, ku mbështetja në politikën e jashtme ishte e vetmja mënyrë për të bërë të mundur zhvillimin e vendit sidomos në aspketin politik dhe ekonomik të tij. Në këtë periudhë Fuqitë e Mëdha si Austro-Hungaria, Mbretëria e Bashkuar, Franca, Italia kanë pasur peshë në mënyrë direkte ose indirekte në vendimmarrjen politike. Për një sër arsyesh, Italia dhe Austro-Hungaria, bazuar në synimet e tyre, kanë qënë të interesuara për problemet ballkanike, të cilat kërkonin zgjidhje sidomos pas rënies së Perandorisë Osmane. Nuk duhet harruar se edhe Franca dhe Mbretëria e Bashkuar kishin interesat e tyre indirekte: e para nëpërmjet Jugosllavisë dhe e dyta duke dashur të pengojë dominimin italian në Ballkan. Politika e jashtme e mbretit Zogu, vendoste Italinë në një pozicion dominant. Ky punim do të kërkojë të zbardhë pikërisht detaje të partneritetit mes Italisë dhe mbretërisë zogiste. Në krahasim me Shqipërinë, Italia ishte një shtet i madh, me ambicie imperialiste, me një ekonomi të zhvilluar dhe popullsi të konsiderueshme. Marrëdhëniet Shqipëri-Itali padiskutim janë marrëdhënie asimetrike, por janë edhe marrëdhënie thelbësisht të ndërthurura me linjat e politikës ndërkombëtare të Fuqive të Mëdha. Kjo varësi dhe asimetri i bëjnë këto marrëdhënie komplekse dhe me interes për t u studiuar. Skenari i marrëdhënieve Shqipëri-Itali nuk mund të kuptohet e shkëputur nga ngjarjet e historisë evropiane të kësaj periudhe. Nuk mund të kuptojmë veprimtarinë e Italisë të shkëputur nga kriza e madhe ekonomike, të shkëputur nga lindja dhe fuqizimi i diktaturave në Gjermani, Spanjë apo të shkëputur nga ndryshimet rrënjësore social-ekonomike evropiane. Nuk mund të kuptohet diplomacia italiane pa pasur parasysh ambiciet e fashizmit apo qëllimet shekullore të Italisë në Ballkan, sidmos kundrejt Jugosllavisë e sigurisht pa marrë në konsideratë edhe ambiciet e Mussolinit. Pra çdo ngjarje duhet parë në disa dimensione në mënyrë që të kuptohet dinamika e plotë e saj. Italia parashtronte një interes të konsiderueshëm për Zogun, por Shqipëria ishte një nga disa komponentët e politikës së jashtme italiane dhe çdo aspekt i kësaj politike duhej t i nënshtrohej patjetër prioriteteve më të rëndësishme të shtetit italian. Këto prioritete shpesh herë bëheshin edhe peng i strategjive më të mëdha, që Mussolini kishte hartuar për të arritur ndërtimin e perandorisë italiane, sikurse parashikohej në ideologjinë fashiste. Pavarësisht se fokusi i studimit janë marrëdhëniet dypalëshe Itali-Shiqpëri, shpesh këto marrëdhënie do të marrin nuanca ndërkombëtare, pasi bëhen variabël i varur i asaj që ndodh në arenën ndërkombëtare. Dy personazhet kryesorë të këtyre marrëdhënieve Mussolini dhe Ahmet i

8 Zogu do të jenë në qendër të vëmendjes, por marrëdhëniet Shqipëri-Itali nuk mund të kuptohen pa dalë shpesh herë nga ky binom. Në fund të fundit, sikurse pohon edhe Tomes jo vetëm Ahmet Zogu nuk ishte i pavarur në veprimtarinë e tij diplomatike, por as Benito Mussolini nuk ishte i tillë, pasi edhe ky i fundit në mënyrë indirekte duhej të bënte llogaritë me fuqinë e Adolf Hitler. 1 Ky punim tenton të marrë në konsideratë të gjitha efektet e jashtme që ndikuan në këto marrëdhënie, por duke pasur gjithmonë si qëllim kryesor të ndriçojë këtë marrëdhënie, pa dalë jashtë kontekstit të tyre. Dizertacioni është i ndarë në katër kapituj, të cilët paraprihen nga një hyrje. Pjesa e hyrjes ka për qëllim të shpjegojë hollësisht se cilat kanë qenë interesat e Italisë kundrejt Shqipërisë përpara shpalljes së monarkisë. Përse vendi ynë përbënte interes për fqinjën përtej Adriatikut? A ishte Shqipëria një objektiv më vete? Apo mos ndoshta ishte pjesë e një objektivi më të gjerë si Ballkani dhe Evropa? Si e kanë trajtuar vendin tonë disa mendimtarë të mëdhenj me peshë në politikën italiane? Pikërisht për ti dhënë përgjigje këtyre pyejteve, pjesa e hyrjes shpjegon se si interesat e Italisë janë gërshetuar në mënyrë komplekse me ato të Perandorisë Austro Hungareze, deri në fund të Luftës së Parë Botërore kur kjo perandori u shpërbë. Aty shpjegohet se si këto dy shtete me potencë në Evropë janë munduar të gjejnë gjuhën me njëratjetrën në momente kur u është dashur të jenë aleate për çështjen e Shqipërisë. Janë përdorur armët e diplomacisë së fshehtë, diplomacisë plurilaterale por edhe asaj bilaterale. Derisa në fund të dy shtetet arritën të siguronin nga Konferenca e Ambasadorëve peshë të njëjtë në fatin e Shqipërisë. Në hyrje bëhet edhe një shpjegim i cilësive që e bënin vendin tonë të lakmueshëm. Këto cilësi i gjejmë tek pozicioni gjeografik strategjik, fuqia potenciale ekonomike, lidhja historike mes fqinjëve etj. Megjithatë rëndësia e Shqipërisë në konceptin e politikës italiane ka ndryshuar vazhdimisht. Politika kundrejt Shqipërisë është parë ndryshe nga aktorë të ndryshëm të politikës italiane. Pjesa e hyrjes shpjegon gjithashtu edhe momentin kur Mussolini mori pushtetin. Aty theksohet koinçidenca e çudiçme historike mes dy realiteteve në dy anët e Adriatikut. Nga njëra anë, në bregun perëndimor të Adriatikut kemi forcimin politik të Mussolinit, kur ai arrin të eliminojë forcat kundërshtare brenda arenës politike dhe kjo e bën atë të gatçëm për të filluar një politikë të jashtme aktive. Nga ana tjetër, në bregun lindor kemi ardhjen në pushtet të Ahmet Zogut dhe krijimin e Republikës së Shqipërisë. Zogu që në fillim e kishte kuptuar se duhej të punonte shumë për rimëkëmbjen ekonomike të vendit, pa të cilën nuk mund të forconte pozitat e tij si sundues. Në pjesën e hyrjes shpjegohet pse Zogu zgjodhi pikërisht Italinë dhe si rrodhën ngjarjet e lidhjes së dy pakteve të miqësisë, gjë të sollën lidhjen e pa revokueshme mes dy vendeve dhe fillimin e varësisë. Dy paktet jo vetëm që ngushtuan hapësirat vepruese të Zogut në arenën ndërkombëtare, por vulosën rolin e Shqipërisë si një shtet satelitor të Italisë. Kapitulli i parë trajton marrëdhëniet politike shqiptaro-italiane gjatë mbretërimit të Ahmet Zogut. Ky kapitull trajton marrëdhëniet mes dy vendeve në vitet e para të monarkisë. Kapitulli shpjegon në mënyrë të qartë, bazuar tek dokumentat diplomatike italiane të periudhës së themelimit të monarkisë, rolin e Italisë në këtë proces. Sipas këtyre dokumentave historikë rrezulton që ka qenë Italia që ka propozuar e para krijimin e monarkisë. Me detaje aty shpjehohen planet e Italisë mbi monarkinë. Si e priti Ahmet Zogu këtë plan dhe si përfitoi ai prej 1 Jason Tomes, The Italo-Albanian Estrangement and its international context, Monarkia Shqiptare Tiranë: Toena, 2011, f. 60 ii

9 tij? Cili ishte plani Sola Zogu për ndryshimin e regjimit? Pse Italisë i shkonte për shtat një monarki? Pse Italisë i shkonte për shtat Zogu si individ? Cili ishte plani më i gjerë i Italisë mbi Shqipërinë? Në ç mënyrë Italia bëri lobim për njohjen e mbretërisë? Si u prit mbretëria nga shtetet e tjera? Të gjitha këto pyetje gjejnë pëgjigje në pjesën e parë të kapitullit titulluar Italia dhe Kurora Mbretërore. Në pikën e dytë të kapitullit të parë trajtohen marrëdhëniet mes Zogut dhe Italisë, në vitet e para të monarkisë. Këto vite ishin vite deri diku pozitive, pasi investimet e SVEA-s filluan të bëheshin të dukshme gjë që solli një përmirësim të infrastrukturës dhe jetës në përgjithësi. Pati përmirësim edhe në rendin e brendshëm publik. Këto ndryshime vihen re edhe në kronikat e kohës, të botuara në shtypin evropian, të cilat zënë një vend të rëndësishëm në këtë kapitull. Pak a shumë kundërshtarët e Zogut u qetësuan sepse e kuptuan se nuk do të ishte më e lehtë të kundështoje mbretin. Në kontrast me këtë panoramë pozitive, përshkruhen edhe ciflosjet e para të marrëdhënieve mes Ahmet Zogut dhe Italisë. Zogu filloi të ndjehej i sigurtë në vetvete me një vetëkënaqësi të tepruar. Këtë e tregonte me sjelljen e tij, që sipas italianëve, bëhej gjithnjë edhe më e vështrië. Kjo mund të themi ishte faza e llastimit të Zogut dhe e mirëkuptimit nga ana e Italisë. Nëpërmjet raporteve diplomatike del edhe portreti i mbretit të shqiptarëve. Por në këtë fazë Italisë nuk i interesonte të ankohej. Ajo ishte duke përforcuar pozitën e saj ushtarake që ishte edhe pjesa më e rëndësishme e raporteve me Shqipërinë. Në këtë pjesë do të gjejmë edhe gjithë strategjinë italiane për organizimin e ushtrisë me qëllim kontrollin tërësor të Shqipërisë dhe Ballkanit. Acarimi i vërtetë i marrëdhënieve mes Shqipërisë dhe Italisë fillon në vitin Pikërisht në këtë vit përfundonte afati i Paktit të Miqësisë nënshkruar në 1926 dhe Zogu më në fund tregoi se nuk donte ta rinovonte këtë pakt. Ai në një far mënyre donte të kufizonte hegjemoninë italiane që po hidhte rrënjë në Shqipëri. Por ai e bëri këtë në mënyrën më frikacake e më të pa ndershme. Fillimisht tha se do të rinovonte paktin, pastaj u shpreh se nuk do ta bënte por dëshironte që të ishte Italia ta propozonte këtë. Pasi pa acarimin akut të Italisë, konfirmoi edhe njëherë rinovimin e më pas në fund tha përsëri jo. Ky zik-zak diplomatik e acaroi Italinë, madje dhe Mussolinin personalisht i cili me këmbëngulje kërkoi më pas që pakti të nënshkruhej dhe kjo solli krizën e vërtetë mes dy vendeve. Në fakt dokumentet e diplomacisë italiane, tregojnë se edhe Italia vetë nuk ishte aq shumë e interesuar për rinovimin e paktit. Për Italinë, Shqipëria ishte në objektiv i dorës së dytë, por pabesia e Zogut e bëri Italinë të humbiste besimin dhe të ndërmerrte një politikë penguese e mbushur me presion dhe kërcënime direkte dhe indirekte. Me fjalë të tjera mori fund periudha e mirëkuptimit diplomatik mes dy vendeve. Kriza e u pasua me krizën e 1934 kur fillon të ndjehet acarimi i vërtetë i marrëdhënieve dypalëshe. Për këtë bëhet shkak fillimi i reformës për kombëtarizimin e sistemit arsimor. Kjo e bëri Italinë akoma më armiqsore kundrejt aleates së vogël. Këtu na shtrohen disa hipoteza si përshembull, përse Zogu kërkoi të bëhej kombëtarizimi: Ishte një domosdoshmëri e kohës? Ishte për shkak nacionalizmit të Zogut? Apo ishte një sipërmarrje kokëforte për kundërbalancim ndaj italianëve, të cilët kishin mbyllur rubinetët e financimeve? Në këtë pjesë të kapitullit, falë burimeve arkivore primare, shpjegohen detaje mbi negocimet e vazhdueshme diplomatike. Sa i rëndësishëm ishte kontrolli mbi arsimin për Italianë? iii

10 Kapitulli i parë mbyllet me trajtimin e çështjes së presionit ushtarak italian në qershor të vitit Italia ndërmori një kërcënim direkt me flotën e saj detare për t i treguar Shqipërisë, por jo vetëm asaj, se dinte si të tregonte fuqinë. Këtu përshkruhet pse Italia zgjodhi këtë moment. Cili ishte mesazhi që donte t i jepte Shqipërisë por edhe gjithë botës? Si reagoi Shqipëria në zgjidhjen e krizës si dhe cili ishte qëndrimi që mbajtën vendet e tjera për këtë çështje. Kapitulli i dytë i trajton marrëdhëniet mes dy vendeve nga këndëveshtrimi më i gjerë i politikës evropiane. Fillimisht në pjesën e parë të këtij kapitulli tregohen objektivat afatgjatë të Mussolinit dhe si ishin ato të instaluara në konceptin fashist. Cilat ishin synimet e Mussolinit në lidhje me Fuqitë e Mëdha evropiane: Franca si rivalja e përhershme, Jugosllavia si rivalja e re pas shpërbërjes së Austro-Hungarisë dhe Britania e Madhe si fuqia më e madhe e padiskutueshme e momentit. Pikërisht në vitin 1934 fillojnë përjpjekjet për Paktin Ballkanik. Si e shikonte Italia këtë pakt e mbi të gjitha cili duhej të ishte roli i Shqipërisë sipas italianëve? Po Zogu si e shikonte paktin? Fillimisht ai hezitoi të merrte pjesë në të. Zyrtarisht nuk kërkoi asnjëherë të bënte pjesë në të, por u pendua pasi mbeti i izoluar përballë miqësisë Itali-Jugosllavi. Këtu trajtohet politika italiane në një aspekt më të gjerë: atë të lobimit për të lënë jashtë paktit Shqipërinë. Në fakt Shqipëria pas krijimit të Paktit Ballkanik mbeti tërësisht e izoluar. Gjithashtu në këtë kapitull trajtohet edhe diplomacia italiane dhe loja e saj për të demaskuar paktin si një marrëveshje jashtë parimeve të Lidhjes së Kombeve. Kapitulli vijon me trajtimin e marrëdhënieve Shqipëri-Itali, pasi Shqipëria ka mbetur e izoluar nga jashtë dhe peng e vendimmarrjes italiane për financimet në vend. Në këto kushte fillojnë bisedimet për marrëveshjen e 1936 e cila sikurse dihet ishte një marrëveshje që e kthente Shqipërinë në një vend me mëditje. Këtu përshkruhen imtësisht negocimet të cilat u mbyllën me nënshkrimin e 12 marrëveshjeve që i hapën dritën jeshile të gjitha aspiratave dominuese italiane. Pas këtyre marrëveshjeve filluan planet për pushtimin e Shqipërisë. Kapitulli i dytë mbyllet me përshkrimin e planeve për pushtimin e Shqipërisë. Pse dhe si vendosi Italia të fillonte pushtimin. Cili ishte roli i Kontit Ciano në këtë vendim? Si u diskutuan dhe si u vendosën në Pallatin Chigi këto plane? Në këtë vendimmarrje ka ndikuar edhe fillimi i politikës zgjeruese të Hitlerit. Italia ndihej krenare për aleancën me të, por edhe dëshironte të demostronte se edhe ajo i kishte të gjitha shancet për të ndërmarrë një politikë të tillë. Kapitulli i dytë mbyllet me të gjitha hapat dhe negocimet para datës 7 prill Si mendoi Zogu të mbronte veten e tij, në kurriz të interesave kombëtare? Cilat ishin manovrat e tij të fundit si mbret i shiptarëve? Kapitulli i tretë përshkruan marrëdhëniet ekonomike financiare mes dy vendeve. Në këtë kapitull janë sjellë disa të dhëna statistikore shumë të rëndësishm në lidhje me bilancin e tregtisë, buxhetin, kapitelet dhe investimet që janë ndërmarrë në Shqipëri. Kapitulli sjell edhe një shpjegim të detajuar se si çështjet ekonomike shfrytëzoheshin për çështjet politike dhe e kundërta. Kapitulli trajton konkretisht boxhin e SVEA-s, borxhin , Bankën Kombëtare Tregtare. Këto janë çështje të rëndësishme që janë shfrytëzuar nga Italia për të siguruar kontrollin e saj mbi Shqipërinë. Gjithashtu kapitulli trajton edhe problemet e tregtisë, të bujqësisë dhe industrisë, duke nxjerrë në pah gjithë dobësitë e regjimit zogist në lidhje me menaxhimin e burimeve natyrore të vendit. iv

11 Në këtë kapitull trajtohen edhe disa detaje mbi mënyrën se si manipuloheshin koncesionet e ndryshme dhe tenderimet. Gjithashtu kapitulli trajton edhe mënyrën se si Italia tenton të mbaj peng financimet në Shqipëri duke ditur që nga këto financime varej gjithë ekonomia shqiptare. Kapitulli i katërt, fillimisht përshkruan disa aspekte sociale dhe kulturore të marrëdhënieve Shqipëri-Itali. Ky kapitull sjell frymën që ishte përftuar nga dominimi italian në vend, por edhe reagimin e shoqërisë shqiptare ndaj saj. Kapitulli gjithashtu përshkruan edhe politikat kulturore të fashizmit dhe aspektet e ndryshme të këtyre politikave. Një moment shumë i rëndësishëm është edhe refoma arsimore e cila duke pasur si mision kombëtarizimin e sistemit arsimor, ishte në kundërshtim të plotë me politikat kulturore të Italisë. Këtu përshkruet e gjithë dinamika e reformës, faktorët dhe rrjedhojat e saj hap pas hapi. Gjithashtu në këtë kapitull bëhet edhe një përmbledhje e politikës kolonizuese dhe imperialiste e Italisë, duke sjellë në fokus dimensionin e gjerë të politikës së Italisë në Shqipëri. Për këtë punim është përdorur metodologjia problematiko kronologjike. Kjo do të thotë që çështjet janë shqyrtuar veçmas nga njëra tjetra, pikërisht për të lejuar një shqyrtim të hollësishëm të të gjithë elementëve që kanë ndikuar në rrejdhjen e ngjarjeve. Kështu të gjitha ngjarjet kryesore që kanë shënuar këtë periudhë, janë trajtuar më vete, në kapituj apo thyesa. Në këtë mënyrë për çdo ngjarje dalin në pah faktorët, rrjedhojat, personazhet por edhe detaje të tjera. Burimet historike arkivore janë baza e punës për gjithë shqyrtimin e kësaj periudhe historike. Për këtë arsye janë shqyrtuar materialet arkivore të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Shqipërisë, në Arkivin Qendror të Shtetit. Këtu janë shqyrtuar informacionet nga legatat tona në Romë por edhe në Jugosllavi, Londër, Athinë etj. Janë parë artikujt e gazatave të rëndësishme të kohës që kanë folur për probleme të ndryshme të marrëdhënieve Shqipëri-Itali. Gjithashtu janë shqyrtuar të gjitha dokumentet diplamatike italiane të publikuara nga Ministria e Punëve të Jashtme të Italisë. Konkretisht janë shqyrtuar dokumentet e publikuara në serinë e shtatë dhe të tetë të Documenti Diplomatici Italiani, në më shumë se njëzet vëllime. Telegramet, raportet, raportet sekrete, shënimet që dërgoheshin nga Roma drejt Tiranës dhe nga Tirana drejt Romës, nga funksionarë të lartë të shtetit italian si drejtues të Zyrës për Shqipërinë, nënskretarë të Ministrit të Jashtëm apo edhe nga Ministrat e Jashtëm të kësaj periudhe si Grandi, Mussolini e Ciano. Gjithashtu është hulumtuar mbi ato që mund të quhen burime parësore të dëshmitarëve të kohës e mbi të gjitha të personazheve të veshur me pushtet politik të konsiderueshëm në këtë periudhë. Kujtime të ministrave italian dhe shqiptar, diplomat, historian apo publicistë të shquar të kësaj periudhe. Përshembull janë shqyrtuar kujtime të diplomatëve si Jacomini, Konti Ciano, kryeministri Giolitti, Ministri i Jashtëm anglez Chamberlain, ministrat shqiptar si Mehdi Frashëri, Eqrem Bej Vlora, Faik Konica etj. Po kështu studimi i ka kushtuar vëmendje të konsiderueshme edhe historgrafisë italiane të kësaj periudhës. Është hulumtuar mbi mënyrën se si është trajtuar periudha fashiste në manualet e marrëdhënieve ndërkombëtare të Italisë dhe mbi rolin që ka zënë Shqipëria në këtë politikë. Me anë materialeve të hulumtuara, ky dizertacion do të shpjegojë cili është raporti shkak-pasojë i shumë ngjarjeve dhe aspekteve të marrëdhënieve mes Italisë dhe Shqipërisë duke ngritur edhe disa hipoteza si më poshtë: 1- A ishte politika e jashtme italiane shumë e vëmendshme ndaj çështjes shqiptare? v

12 2- A ishte politika e jashtme italiane kundrejt Shqipërisë, një politikë e mirë menduar e planifikuar dhe pjesë e një plani më të madh, apo ishte një politikë dhe veprimtari spontane? 3- A ishte Ahmet Zogu dhe Mussolini të vetmit protagonist të kësaj marrëdhënie? 4- Cili ka qenë roli që kanë luajtur fqinjët ballkanik, Fuqitë e Mëdha dhe organizatat ndërkombëtare në këto marrëdhënie? 5- Sa të rëndësishëm kanë qenë karakteret njerëzore të Zogut dhe Mussolinit në fizionominë e këtyre marrëdhënieve? 6- Cilët faktorë ndërkombëtarë kanë ndikuar më shume në këto marrëdhënie? 7- Sa i rëndësishëm ka qenë faktori ekonomik dhe kulturor në këto marrëdhënie? vi

13 HYRJE Nëse do të kërkonim rrënjët historike të interesave italine në Shqipëri, mund ti gjenim që në vitet e para të shekullit të XIX, kur Aleanca Tripalëshe midis Gjermanisë, Austro Hungarisë dhe Italisë e arritur nga Bismark në Kongresin e Berlinit më 1878, kishte filluar të dobësohej. Kjo kishte ndodhur sepse Italia dhe Austro-Hungaria kishin interesa konfliktuale përtej kufijve, në detin Adriatike e më konkretisht në Shqipëri. 1 Gjithashtu shprehje të këtyre interesave mund ti gjejmë edhe në fillim të viteve 900, në shkrimet e ish Ministrit të Jashtëm të Italisë, Markezi San Giuliano. Ai shkruante në periudhën kur Shqipëria ishte ende nën pushtimin e Perandorisë Osmane dhe shpjegonte se Italia duhej të kultivone kundrejt Ballkanit një interes të posaçëm. Interesat e Austo-Hungarisë për të njëjtin rajon ishin të pakontestueshme, sepse asnjëherë kjo perandori nuk do të ishte dakort me përhapjen e sllavizmit që vinte nga lindja. San Giuliano mendonte se Italia duhej të rriste influencën e saj në fushën ekonomike dhe për këtë ishte e nevojshme përmirësimi komunikacionit ku përfshihej krahas transportit detar, edhe hapja e shkollave italiane, zyrave postare dhe ndërtimi i rrugëve. Italia duhej të tregohej shumë vigjilente që pjesa e tokës shqiptare, që kufizohej me detin Adriatik, të mos binin në duart e Austr-Hungarisë. Sipas autorit: Me më të fortin (Austro-Hungarinë) mund të merremi vesh, kurse të dobtit duhet ti kalojmë përsipër. Sot për sot kombi shqiptar nuk ka cilësitë e duhura për të qeverisur veten, kështu që ka nevojë per përkrahjen e një fuqie të madhe ushtarake e detare. Megjithatë shqiptarët janë nacionalist dhe sot për sot është e pamundur ta zaptosh këtë vend pa ndihmën e ushtrisë turke ose të një ushtrie tjetër. 2 Gjeografikisht Shqipëria gëzonte një rëndësi strategjike në Detin Adriatik, që vlerësohej nga Italia, por edhe nga Austro-Hungaria. Gjiu i Vlorës, për shkak të cilësive që ka, është një objekt stratetegjik dhe të lakmueshëm. Ky gji është një port natyral madhështor, me ujra të thella e për më tepër është i mbrojtur nga erërat. Gjiu ka edhe ishullin e Sazanit që është rreth 30 metra i lartë dhe 2.5 milje i gjatë, i cili e mbron gjiun. Kanali i Otrantos, i cili është vetëm 70 km i gjerë, është dera e Adriatikut dhe çelësin e ka Vlora. Nëse ndonjë fuqi tjetër do të merrte Vlorën, Adriatiku bëhej i pa shfrytëzueshëm për Italinë. Për këtë arsye Vlora nuk duhej të binte në duart e Austro-Hungarisë. Për këtë arsye Austria dhe Italia do të ishin gjithnjë të gatçme të binin dakort për të mos lejuar asnjë vend apo fuqi tjetër në Vlorë. 3 Gjithashtu në konceptin e Ministrit të Jashtëm italian Titoni: Shqipëria në vetvete nuk ka ndonjë rëndësi të madhe. E gjithë rëndësia e saj vjen nga bregdeti dhe portet, të cilat do ti siguronin si Italisë ashtu edhe Austro-Hungarisë, epërsinë e padyshimtë në detin Adriatik. Mirëpo as Italia nuk do ta lejonte që këtë epërsi ta kishte Austro Hungaria dhe as Austro- Hungaria nuk do të lejonte që këtë epërsi ta kishte Italia. Nëse njëra nga të dyja do të sulmonte bregdetin shqiptar, tjetra do ti kundërvihej. 4 Në vitin 1897 Austro-Hungaria dhe Italia nënshkruan Marrëveshjen e Monza-s. Në të, ato u angazhuan formalisht, se nuk do të ushqenin asnjë ambicie për pushtimin e Shqipërisë, por nuk 1 Franc Maloy Anderson, Amos Shortle Hershey. Handbook for Diplomatic history of Europe, Asia and Africa Washington: Government Printing, 1918, f Arkivi Qendror i Shtetit (AQSh), F. 251 (Ministria e Punëve të Jashtme), V. 1929, D. 373, Fl. 1 (Artikull botuar në gazetën hungareze Poster Loyd dt me titull Italia dhe Shqipëria ) 3 Gabriel Louis Jarey. Shqipëria e panjohur në mbretërinë e re të shqiptarëve. Tiranë: Dituria, 2006, f G. L. Jarey, Shqipëria e panjohur, f. 114 vii

14 do të lejonin asnjë fuqi tjetër që ta pushtonte atë. Shqipërisë i rezervoheshin dy variante: ose do të shpallej principatë e pavarur e shkëputur nga Perandoria Osmane, 1 ose nëse kjo do të ishte e pamundur, Italia dhe Austro-Hungaria do të angazhoheshin, që të paktën Shqipëria të kishte vetëqeverisje të plotë. Brenda territorit shqiptar, Austro Hungaria e gjente mbështetjen tek kleri katolik dhe komuniteti i tij. Italia e krijonte mbëshetjen me anë të shkëmbimeve tregtare, përhapjen e gjuhës dhe dialekteve, por pa lënë pas dore një lloj nxitjeje të lëvizjes kombëtare për integritet kombëtar. Pas shpërbërjes së Perandorisë Osmane, interesat kundrejt Shqipërisë u zgjuan. Një tjetër faktor që ndikoi në këtë zgjim ishte edhe ardhja në pushtet të Francesco Crispit ( dhe ), i cili ishte me origjinë shqiptare. 2 Specialistët italian e këshillonin Crispin se Italisë i duhej në bazë e mirë ushtarake strategjike në Adriatik, dhe kjo bazë mund të ishte në Vlorë. Ky interesim kishte edhe një dimension tregtar dhe politik, pasi Shqipëria mund të ishte si një portë për në pjesën e brendshme të Evropës ballkanike, megjithëse ishte një vend varfër. Pas afro tridhjetë vitesh, me zhvillimin e Luftrave Ballkanike ( ), të cilat sollën reduktimin e Perandorisë Osmane në Ballkan dhe Evropë, Austro-Hungaria dhe Italia e kuptuan se qëndrimi i tyre më i arsyeshëm dhe më efikas mbi Shqipërinë, do të ishte mbështetja e pavarësisë shqiptare. Të dy vendet, në Konferencën e Ambasadorëve në Londrër, dolën me një qëndrim të vetëm: Shqipëria për Shqiptarët. Edhe njohjen e pavarësisë së Shqipërisë, Austro Hungaria dhe Italia e kishin bërë me një telegram të përbashkët të konsullit austriak në Shqipëri, në të cilin thuhej: Austro-Hungaria dhe Italia që me kohë kanë patur një simpati të madhe për popullin shqiptar, kanë edhe interesin më të madh për zhvillimin e pavarur të Shqipërisë dhe i rezervojnë asaj ndihmën e tyre morale. 3 Në këtë konferencë Italia edhe Austro-Hungaria, mbështetën idenë për ekzistencën e një Shqipërie autonome ose të pavaruar, nën ndikimin e tyre. Në fakt, konferenca, caktoi këto dy shtete të merreshin me organizimit e shtetit shqiptar i cili u shpall autonom. Mirëpo, synime mbi Shqipërinë kishin edhe vendet e tjera, si Mali i Zi që kërkonte territorin e Shkodrës deri në lumin Drin, Serbia që kërkonte një korridor deri në Detin Adriatik në Durrës, Bullgaria që kërkonte territore në Liqenin e Ohrit si pjesë e Maqedonisë, kurse Greqia kërkonte gjithë territorin e Shqipërisë jugore deri në lumin Seman. 4 Pikërisht, në këtë periudhë Italia hapi shkolla fillore dhe profesionale në Durrës, Vlorë dhe Shkodër. Në këto shkolla mësimi bëhej në gjuhën italiane. 5 Ndërkohë edhe Austro Hungaria, kishte filluar sipërmarrjet e saj konkrete në territorin shqiptar. Kështu, ajo kontrollonte ¾ e operacioneve të import-eksportit në Shkodrër, ndërsa Italia mundohej të zvogëlonte sa më shumë veprimtarinë e Austro-Hungarisë në jug të Shqipërisë. Të dyja shtetet kishin aplikuar qasjen e difuzionit ekonomik, por pa lënë mënjanë edhe atë kulturor e arsimor. Kishin hapur një 1 Thimo Çollaku. Shqipëria Palë në Traktatet Ndërkombëtare. Tiranë: Asd-Studio, 2013, f Crispi vinte nga një familje shqiptare, e cila kishte emigruar në zonën e Sicilisë dhe Calabrisë pas pushtimit otoman, madje Crispi vetë deklaronte se ishte me gjak dhe zemër shqiptar. (Burimi: Jacomini f.14) 3 Paskal Milo. Politika e jashtme e Shqipërisë. Tiranë: Toena, 2013, f Amedeo Giannini. L Albania dall indipendenza all unione con l Italia Milano: ISPI, 1940, f Nina Smirnova. Historia e Shqipërisë përgjatë Shekullit XX. Tiranë: Ideart, 2004, f. 35 viii

15 rrjet shkollash të financuara nga organizata fetare. Austria mbështeste klerin katolik, por dhe familjet e mëdha të pasura, djemve të të cilëve u siguronte bursa studimi në Austri. 1 Si përfundim, Konferenca e Ambasadorëve e shpalli Shqipërinë principatë sovrane, autonome dhe të trashëgueshme sipas rendit të trashëgimtarit të parë, e neutralizuar dhe nën garancinë e gjashtë fuqive. Kontrolli i administrimit civil dhe financiar i Shqipërisë do të organizohej nga Komisioni Ndërkombëtar me mandat pesë vjeçar me nundësi rinovimi. Komisioni do të ishte i përbërë nga përfaqësues të gjashtë Fuqive të Mëdha si dhe një përfaqësues shqiptar. Duke mos pasur besim tek njëra-tjetra, Italia dhe Austro-Hungaria i siguruan synimet e tyre në Traktatin e Fshehtë të Romës. Ky traktat u nënshkrua më 8 Maj të vitit 1913 dhe sanksiononte zotimin e dy vendeve për sigurimin e qetësisë dhe paqes në vendin tonë. 2 Ndër të tjera, Marrëveshja e Romës kishte si synim të siguronte kushtet që të realizohej një ndërhyrje e shpejtë, në rast se do të kishte veprime nga jashtë që mund të cënonim vendimet e Konferencës së Londrës. Traktati u mbajt sekret për një kohë të gjatë, por u publikua nga bolshevikët pas Revolucionit Rus, të cilët i nxorrën nga arkivat sekrete ruse. 3 Në vitin 1913, Shoqëria Italiane për Progresin e Shkencës (Sociata Italiana per il Progresso della Scienza), organizoi në Shqipëri një ekspeditë shkencore e cila zbuloi burime minerale dhe rërë me substanca bituminoze në krahinat e Beratit dhe Devollit. 4 Këto gjetje e shtonin peshën e interesave italiane në Shqipëri. Rreth një viti më vonë, më 1914, ndodhi kapitullimi i Esat Pashë Toptanit, i cili i gjendur pa mbështetje, kërkoi ndihmë si në Serbi ashtu edhe në Itali. Ky fakt, e nxiti Romën të fillonte menjëherë hulumtimet për të realizuar interesat italiane në Shqipëris duke ia ngarkuar këtë detyrë Ministrit të Punëve të Jashtme Sonino. Ngjarjet pasuan me vendosjen e mbretërisë gjashtë mujore të Princ Wied-it, fundi i së cilës e la vendin në kaosin e Luftës së Parë Botërore. Duke përfituar nga kjo situatë, Italia në saj të një përgatitje të kujdesshme diplomatike pranë fuqive ndërluftuese, dërgoi në Vlorë një mision humanitar shëndetsor, me qëllimin zyrtar për ti çuar ndihma humanitare popullsisë së Vlorës e prekur me një epidemi e rëndë. Vetëm një ditë më pas, Admirali Patris zbarkoi në Gjirin e Shën Nikollit në Sazan, një bateri marine dhe një skuadër marinarësh me pretekstin për ta pushtuar. 5 Pak ditë më pas Italia vendosi të pushtojë ishullin e Sazanit dhe të vendosë në Vlorë një lloj administrimi ushtarak i cili zgjati deri në gusht të vitit Austro-Hungaria fillimisht nuk protestoi për këtë zbarkim, pasi kishte në plan që këto rrethana ti shfrytëzonte më pas gjatë negociatave, edhe sepse të dy vendet kishin tashmë dy marrëveshje dypalëshe për çështjen e Shqipërisë. Mirëpo pati një reagim nga ana e Greqisë, e cila shumë pak ditë më pas pushtoi jugun e vendit. Atëherë Austro-Hungaria vendosi të mos rrinte më duarkryq dhe pushtoi veriun. Ndërkohë vendi u pushtua nga të gjitha anët. Më 23 maj 1915 Italia hyri në Luftën e parë Botërore në krah të Antantës. Këtë e bëri vetëm pasi nënshkroi Traktatin e Fshehtë të Londës më 26 prill 1915, me qeveritë e treshes (Rusia, Franca, Mbretëria e Bashkuar) të mbledhur në Konferencën e Ambasadorëve. Traktati i 1 N. Smirnova, Historia e Shqipërisë., f A. Giannini, L Albania dall indipendenza.., f A. Giannini, L Albania dall indipendenza.op.cit, f Massimo Borghogni. Tra continuita ed incertezza. Italia e Albania ( La strategia politico-millitare dell Italia in Albania fino al Operazione Oltre Mare. Milano: Franco Angeli, 2007, f.16 5 A. Giannini, L Albania dall indipendenza, f. 27 ix

16 siguronte Italisë zotërim të plotë të ishullit të Sazanit dhe një hapësirë të mjaftueshme territoriale përrreth tij. 1 Italisë i njihej sovraniteti i plotë mbi Sazanin dhe Vlorën. Nga ana tjetër ishulli i Sazanit, së bashku me një pjesë të territorit të Shqipërisë së Mesme, do të formonte një shtet shqiptar të cunguar dhe të neutralizuar, nën sovranitetin Italian. Rajonet veriore dhe jugore do të ndaheshin mes Malit të Zi, Serbisë dhe Greqisë, por kjo do të vlerësohej në një moment të mëvonshëm nga forcat e Antantës. 2 Austo-Hungaria shpresonte të krijonte një Shqipëri të madhe ku të përfshiheshin edhe rajonet periferike. Italia kishte nevojë që të mbronte kufijtë lindorë të shtetit. Sipas ushtarakëve italian, kjo mbrojtje strategjike do të realizohej nëpërmjet tri pikave: e para ishte Venezia, e dyta ishte Pula (në Kroaci) e cila ishte nën zotërimin Austro-Hungarez dhe pika e tretë do të ishte Vlora. Ishulli i vogël i Sazanit ngjante se kishte një rol monitorues të të gjithë gjirit të Vlorës, duke krijuar kështu një lloj Gibraltari të Adriatikut. Marrja e Vlorës dhe sidomos e Sazanit i jepte mundësi Italisë të krijonte një basen të Adriatikut, tërësisht nën kontrollin italian. Ky basen, nga ana tjetër i jepte mundësi Italisë të bllokonte plotësisht Austrinë. 3 Marrëdhëniet mes Italisë dhe Shqipërisë marrin një drejtim krejt tjetër duke filluar nga Konferenca e Versajës. Kjo ndodh sepse Austro-Hungaria tashmë është shpërbërë si shtet e nga ana tjetër në Ballkanin lindor krijohet Mbretëria Serbo-Kroate-Sllovene e cila më pas do të shndërrohet në Jugosllavi. Në kushtet kur Italia mbetet pa rivalen e saj Austro-Hungarinë në Ballkan, dhe me një sovranitet mbi Vlorën njohur nga Pakti i Londrës, është e qartë se pozicioni i Shqipërisë në marrëdhënie me Italinë është i vështirë dhe inferior. 4 Hapi i radhës i Italisë drejt Shqipërisë ishte marrëveshja mes dy ministrave të jashtëm të Italisë dhe Greqisë, Titoni-Venizellos më 29 korrik Në këtë marrëveshje Italia zotohej të mbështeste synimet greke në Traki dhe në zonat e Gjirokastrës dhe Korçës, si dhe për ti dhënë ishujt e Egjeut me përjashtim të Rodosit. Si shkëmbim Greqia, zotohej se do të mbështesë kërkesat e Italisë për një mandat mbi Shqipërinë dhe për sovranitetin mbi Vlorën. Ky traktat solli një lloj zhgënjimi tek të gjitha qarqet shqiptare që kishin shpresë se Italia do të ishte një aleate e Shqipërisë. Planet ishin që traktati të mbeste sekret, por nuk mbeti i tillë dhe kur u publikua e zhgënjeu qeverinë shqiptare madje edhe pjesën më italofile të saj. 5 Shqipëria vetvetiu e pa veten të varur tërësisht nga Italia. Trupat italiane zëvendësuan trupat Austro Hungareze në të gjithë vendin. Italia i kishte tashmë të gjitha kushtet të aplikonte tërësisht politikën e saj sunduese në Shqipëri. Italia pretendonte se Shqipëria duhej të ishte një vend i pavarur, me përjashtim të Vlorës, e cila sipas saj, duhej të ishte nën sovranitetin italian. Për realizimin e këtij plani, hapi i parë ishte identifikimi dhe krijimi i një grupi shqiptar të arsimuar italofil, të cilët formuan qeverinë e parë më 25 dhjetor Kjo qeveri, e cila përfaqësoi Shqipërinë në Konferencën e Paqes në Paris, kishte në krye Turhan Pashë Përmetin dhe ishte tërësisht e kontrolluar nga qeveria italiane. Vetë ministri i jashtëm italian Titoni, në vitin 1919, shprehej se kishte ikur koha e politikës bazuar në marrëveshjet e fshehta. Kolonizimi italian do të kryehej nëpërjmet italianizimit të shoqërisë shqiptare, (pra joshjes së saj) dhe 1 N. Smirnova, Historia e Shqipërisë, f Antonello Biagini. Historia e Shqipërisë nga zanafilla në ditët tona. Tiranë: IDK, 2004, f N. Smirnova, Historia e Shqipërisë, f A. Biagini, Historia e Shqipërisë, f Arben Cici. Marrëdhëniet Shqiptaro-Italiane në vitet Tiranë: Afërdita, 1998, f. 24 x

17 shkatërrimit të ndjenjës kombëtare. 1 Kjo linjë veprimi e Italisë përputhej edhe me idenë e Presidentit Wilson, i cili kishte shpalosur politikën e tij të 14 pikave, por gjithsesi kishte shprehur mendimin se disa shtete të Evropës kishin nevojë për asistencën e ndonjë shteti më të zhvilluar. 2 Gjatë Konferencës së Paqes në Paris, delegacioni italian, punonte në dy drejtime njëkohësisht: njëri drejtim ishte realizimi i marrëveshjeve të dikurshme (si Pakti i Fshehtë i Londrës); drejtimi tjetër ishte përpunimi dhe manipulimi i qeverisë shqiptare. Si rezultat i kësaj politike të shumëfishtë të Ministrisë së Jashtme të Italisë, në përfundim të vitit 1919, u nënshkruan dy marrëveshje të rëndësishme, përkatësisht më 20 korrik 1919 dhe 9 dhjetor E para ishte një marrëveshje e fshehtë me qeverinë së Durrësit, e cila përcaktonte krijimin e një Këshilli të Lartë, që do të kontrollonte qeverinë e përkohshme, që do të ishte në varësi të drejtëpërdrejtë me Ministrinë e Jashtme italiane. E dyta ishte një Memorandum mes ShBA, Mbretërisë së Bashkuar dhe Francës, për mëtimet e Italisë në Adriatik. Ky memorandum miratonte sovranitetin italian mbi Vlorën, rrethinat e saj si dhe mandatin mbi pjesën e tjetër të vendit. 3 Në muajt e parë të vitit 1920, filluan përgatitjet për Luftën e Vlorës. Lufta ishte tërësisht popullore dhe drejtohej nga një Komitet i krijuar në fshatin Babicë të Vlorës. Aksioni u organizua me çeta të armatosura më së shumti me vegla bujqësore, se sa me armë të vërteta. Kryengritja e popullit të Vlorës u frymëzua edhe nga ngjarjet që po ndodhnin në Konferencën e Paqes dhe i dha një ndryshim të menjëhershëm gjithë politikës që Italia kishte vendosur të ndiqte kundrejt Shqipërisë. Giolitti, kryeministri Italian, në sesionin plenar të Senatit më 15 shtator1920 shprehej mbi Shqipërinë: Ne kemi folur për protektoratin tonë mbi Shqipërinë, por Shqipëria është një vend i cili ka qenë gjithnjë xheloz për pavarësinë e vetë. Shqipëria nuk e dëshiron protektoratin tonë, dhe ne nuk kemi të drejtë t ia imponojmë atë. Ne duhet ti qëndrojmë pozicionit tonë për pavarësinë absolute të Shqipërisë, sepse kjo pavarësi është garancia më e madhe për lirinë e Adriatikut. Ne kemi nevojë që në lindje, përtej Adriatikut të kemi një popull mik. 4 Ky ishte qëndrimi zyrtar i Giolittit, por në kujtimet e tij ai shkruante se në të vërtetë, në kushtet e një lufte evropiane, Italisë i interesonte që Shqipëria të ishte autonome, dhe asnjëri të mos kishte mundësi të ndalonte dhe të qëndronte në portet e saj. Sipas Giolittit, ishte e sigurtë që Shqipëria asnjëherë nuk do të kishte një flotë të fuqishme për t u pasur frikë, apo për të penguar trafikun e transportit detar të Italisë. Në raste luftrash, nëse Italia do të ishte më e fortë, nuk do të kishte pasur nevojë për Vlorën. Por nëse do të kishte qenë më e dobët, do të duhej ta braktiste. Ajo që në të vërtetë i interesonte Italisë ishte ishulli i Sazanit, sepse nëpërmjet këtij ishulli mund të kontrollonte dhe pengonte çdo anije për t u ankoruar në Gjirin e Vlorës. 5 Në fakt, në Protokollin Italo Shqiptar i cili u nënshrua në Tiranë më datë 2 Shkurt1920, u përcaktua largimi i të gjithë trupave italiane nga Shqipëria, përveç Sazanit. Ky protokoll nuk u publikua asnjëherë nga asnjë nga palët, dhe as nuk u regjistrua në Lidhjen e Kombeve. Ishte dhe mbeti një pakt mes dy shteteve. Ishulli i Sazanit nuk ishte më pjesë e territorit shqiptar, dhe merrte një status juridik të pronësisë italiane jo mirë të përcaktuar. 6 1 N. Smirnova, Historia e Shqipërisë, f A. Giannini, L Albania dall indipendenza,f A. Giannini, L Albania dall indipendenza, f A. Giannini, L Albania dall indipendenza, f Giovanni Giolitti. Memorie della mia vita. Milano: Treves, 1922, f Silvia Trani. L unione fra l Albania e Italia. Censimento delle fonti Pubblicazioni degli archivi di stato, Strumenti CLXXIII. Roma: Isitituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 2007, f.23 xi

18 Konferenca e Paqes e cila i mbaroi punimet më 19 prill 1920, rikonfirmoi territorin e Kosovës brenda shtetit të Jugosllavisë dhe atë të Çamërisë brenda territorit grek. Italia nuk nguroi në një arsnjë rast, gjatë gjithë punimeve të konferences që Vlora t i jepej asaj, me një hinterland të gjerë, shoqëruar me një mandat të veçantë mbi territorin e shqipërië. 1 Kjo në fakt nuk ishte e drejtë pasi synimet e Italisë ishin botërisht të njohura që me Konferencën e Ambasadorëve. Italisë iu njoh roli garant i pavarësisë së Shqipërisë. Pas mbarimit të Konferencës së Paqes, Italia i shpalli të gjitha zonat e pushtuara në Shqipëri, zona lufte, gjë që shkaktonte pengesa në qarkullimin e lirë të mallrave e njerëzve, si dhe censurën e shtypit. 2 Ky funksion iu ngarkua Italisë me preteksion se në territorin e saj kishte komunitete të mëdha shqiptarësh. Në fakt bëhej fjalë për një justifikim, pasi roli që iu besua Italisë ishte fryt i një marrëveshjeje mes Italisë dhe Britanisë së Madhe, për të mos penguar punën e shoqërisë angleze të naftës në territorin shqiptar. Këtë e vërteton fakti se qeveria e Mbretësë së Bashkuar, kishte filluar të negocionte drejtpërdrejtë me kryeminsitrin e Qeverisë së Durrësit. Ky i fundit, i kishte premtuar palës angleze se do të lejonte shoqërinë Anglo-Persiane, që ti jepej e drejta përmbyllëse për kërkimin e naftës, në hektarë hapësirë, me të drejtë shfrytëzimi në rast arritjesh pozitive të hektarëve. Gjithsesi, ky rol garant ngarkuar Italisë, supozonte se Italia duhej të ruante kufijtë e Shqipërisë dhe çdo cënim potencial do të nënkuptonte një prekje të interesase strategjike të Italisë. 3 Në 1920 Shqipëria bëhet pjesë e Lidhjes së Kombeve por ndërkohë ka edhe një garant zyrtar të pavarësisë së saj. Drita jeshile e interesave italiane në Shqipëri hapet me ardhjen në pushtet të Ahmet Zogut. Zogu kishte pasur disa kontakte paraprake me Italinë që në Ai ishte njohur me debutetin italian Alessandro Lessona, me anë të debutetit shkodran Jak Koçi. Në takimet jo zyrtare me funksionarin italian, Zogu kishte shprehur simpatinë e tij për Mussolinin, madje kishte premtuar se Italisë do ti njiheshin lëshime në fushën ekonomike 4 dhe sigurisht që Italisë i interesonte ky afrim pasi shpresonte të zgjerone influencën e saj në Ballkan. Që në fillim të marrjes së pushtetit, synimi i Zogut ishte zhvillimi ekonomik, legjitimimi i pushtetit të tij, njohja e qeverisë nga fuqitë evropiane si dhe nga shtetet fqinje, ku përfshihej Jugosllavia dhe Italia. Zogu e kishte kuptuar se përforcimi i ekonomisë së vendit ishte prioritet. Ai e dinte se nuk mund të kishte një zhvillim ekonomik për Shqipërinë pa pasur një mbështetje nga jashtë. Për këtë ishin menduar disa alternativa: 1- Lidhja e Kombeve ishte një mundësi, por kjo organizatë nuk jepte kredi pa një forcim të mirëfilltë ekonomik. Lidhja e Kombeve në fillim të viteve 1920, kishte premtuar vetëm një shumë zhgënjyese prej franga për blerjen e grurit, dhe për dërgimin e këshilltarit financiar hollandez Hunger i cili do të asistonte me konsulencën e tij zhvillimin e vendit. Në fakt, eksperti hollandez kishte sugjeruar ngritjen ne një banke dhe adaptimin e një politike ekonomike Alternativa e Jugosllavisë përjashtohej, sepse ajo ishte treguar bujare me Zogun duke e mbështetur gjatë arratisë së tij. Këtë nder Zogu ia kishte shpërblyer Jugosllavisë me territoret e falura, por ai mendonte se një afrim i mëtejshëm do të ishte rrezik. Ka pasur 1 A. Cici, Marrëdhëniet.f.22 2 Akademia e Shkencave. Histori e Popullit Shqiptar Vëllimi III. Tiranë: Toena, 2000, f M. Borgogni, Tra continuita ed incertezza,f A. Shkencave, Historia e Popullit Shqiptar, f S. Trani, L unione fra l Albania e,f. 25 xii

19 një marrëveshje mes Zogut dhe Pashiç, sipas së cilës Jugosllavisë do ti njihej pozicion I favorizuar në vend, por ky premtim nuk u mbajt nga Zogu, pasi ai mendonte se mbështetja ekonomike do të hapte oreksin e këtij shteti Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Mbretëria e Bashkuar mund të kishin qenë një alternativë, por në fakt ato kishin shfaqur interes vetëm në aspektin humanitar e para 2 dhe në aspektin ekonomik e dyta. 4- Aternativa e Italisë ishte më pranueshme. Italia ishte një shtet i madh dhe pa kufij tokësorë me Shqipërinë, gjë që në pamje të parë pengonte vendosjen e saj në territorin shqiptar. Gjithashtu populli shqiptar nuk kishte pasur ndonjë kontakt shumë konsistent, të drejtpërdrejtë me këtë vend, dhe për këtë arsye, mendohej se nuk do të kishte reagime negative ndaj këtij afrimi. Italia ishte një zgjidhje e mirë edhe sepse pjesa më e madhe e komponentëve anti-zogist, ishin vendosur në Itali dhe zhvillonin aktivitetin e tyre opozitar nga Italia. Zogu e dinte se Italia kujdesej për financimet e tyre. Duke u lidhur me Italinë, Zogu mendonte se do të kishte mundësi të hakmerrej. Nga ana tjetër Zogu e dinte se në vitin 1920 populli shqiptar kishte arritur të zbonte pushtimin italian me anë të Luftës së Vlorës. Zogu mendonte se nëse do të nevojitej një gjë e tillë mund të ndodhte përsëri. Sikurse shprehej vetë Zogu në një bisedë me ministrin Italian Ugo Sola: Nuk ekzistonte asnjë mundësi për tu lidhur me fqinjët Greqinë apo Jugosllavinë. Me Jugosllavinë Shqipëria ishte e ndarë nga urrejtja e gjakut. Përsa i përket Francës, ajo ishte shumë e lidhur me Jugosllavinë. Mbretëria e Bashkuar ishte e interesuar vetëm për naftën, dhe jo për vendin ku mund ta gjente atë. Kështu që nuk mbetej veçse Italia të cilës kishte ndërmend ti qëndronte besnik. Bashkimi italo-shqiptar ishte i çimentuar edhe nga Kosova. 3 Menjëherë pas shpalljes së Republikës, më 22 janar të vitit 1925, Ahmet Zogu i dërgoi një letër zyrtare kryeministrit të Italisë, Benitto Mussolini, ku i shprehte dëshirën për ti dhënë vendit një drejtim në përputhje me kërkesat e kohës, për arritjen e një periudhe të qëndrueshme politike duke i kërkuar mbështetje morale Italisë e cila kishte kohë që jepte kontributin e saj për pavarësinë e Shqipërisë. Pak ditë më pas, më 26 janar 1925, Mussolini i ktheu përgjigje se njihte qeverinë shqiptare dhe i premtoi një bashkëpunim miqësor. Fillimisht Mussolini nuk e shihte me sy të mirë Zogun madje në 1924 kishte mbështetur Nolin, por më pas kishte mbështetur financiarisht Zogun, për ta joshur dhe për ta shkëputur nga jugosllavët. 4 Mussolini dërgoi në Shqipëri, këshilltarin e tij Ugo Solën, i cili qëndrroi rreth dy muaj, për të ndjekur nga afër qeverinë e re. Sola ishte udhëzuar të fokusohej më shumë tek koncesionet e zonave të pasura me naftë. Sikurse kemi shprehur më lart, zhvillohej në luftë e hapur për zonat e naftës midis Mbretërisë së Bashkuar dhe Italisë. 5 Dokumenti i parë që zyrtarizoi lidhjen mes dy shteteve, shënohet më 20 janar 1924 me nënshkrimin e Paktit të Parë të Fshehtë Detar. Ky pakt favorizonte interesat italiane në territorin shqiptar, pasi këtu Shqipëria zotohej se nuk do të lejonte asnjë shtet të tjetër të ndërtonte monopole apo të kërkonin koncesione të cilat mund të preknin interesat italiane. Marrëveshja 1 A. Shkencave, Historia e Popullit, f B. Fischer, Mbreti Zog dhe,f Documenti Diplomatici Italiani (DDI), Serie VII, V.7, N. 322, f. 334 (Tel. i Solas për Mussolinin, dt ) 4 Ennio di Nolfo. Storia delle relazioni internazionali Roma: La Terza, 1999, f N. Smirnova, Historia e Shqipërisë,f. 148 xiii