HILE MOSI SI KENGETAR. Në foto: (Majtas) Hile Mosi (Djathtas) Korça në vitin 1912

Transcript

1 allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli HISTORI JA ARSYET PSE U VENDOS QE HIMNI TE DERGOHEJ E PERHAPEJ FILLIMISHT NE KORÇE Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com rilindasi@gmail.com Na ndiqni edhe online Viti iti II - Nr:43 E diel, 4 nëntor 2012 Kryeredaktore: Admirina PEÇI HILE MOSI SI KENGETAR Si e solli dhe e përhapi himnin në Shqipëri Nga Lasgush Poradeci Himni i Flamurit drejt udhëtimit të tij kombëtar panshqiptar Zgjedhja e Korçës si qyteti kryesor ku duhej bërë i njohur dhe përhapur himni, ka domethënien e saj shumë të veçantë në vepërimin atdhetar të kollonive, në radhë të parë për kryevatrën e Bukureshtit nga gjiri i së cilës dhe kish marë lindjen dhe udhëtimin ajo këngë flakëronjëse. Të mërguarit shqiptarë të Rumanisë, ata në Egjipt, Bullgari, Europë, Amerikë dhe Rusi, jo vetëm që në një përpjesëtim të rëndësishmë ishin nga vetë qëndra e qytetit të Korçës me pasanikët e mbëdhenj që shpesh herë kryesonin shoqërinë, po dhe gjithë ata që vinin nga qarqet e afërta ose të largëta, si për shëmbëll krahina e Pogradecit me mokrarët dhe gorarët besnikë të Nikoll Naços, themelonjësit siç u kujtua më sipër të të së parës fletore shqipe në Rumani Llambi Blido: Arti i diktaturës vuante nga 'astma piktorike' Shqipëri, Tiranë, Galeria Kombëtare. Mes dhjetëra veprash të të shtuquajturit Realizmi Socialist bien në sy disa tablo që dëshmojnë mospajtimin me regjimin e Hoxhës Speciale Arbëreshët/ Një "manifest" i përbashkët Pietro Abitante ë Shën Kostandinin Sh Nqiptar, dr. Giusy Chiaradia, ka gjetur një mënyrë shumë të veçantë për të inauguruar menaxhimin e ri nga ana e saj Në foto: (Majtas) Hile Mosi (Djathtas) Korça në vitin 1912 të Hotel Restorant Dafne: një takim për të shkëmbyer ide mes komuniteteve arbëreshe të Bazilikatës mbi kulturën etnogastronomike dhe përhpajen e saj. Eshtë një bast që Chiaradia ka vendosur me veten. E dashuru- ar me një fshat kaq të veçantë si Shën Kostandini, në dakortësi me mikun e saj, ka braktisur punën burokratike që pak i pëlqente dhe ka investuar ide dhe para në menaxhimin e një strukture turistike... faqe 19 më 1888 dhe të së parës shkollë normale shqipe më 1892,- i tërë ky varg shqiptarësh të njohur dhe të panjohur të cilët shërbenin me kushtim në falëtoren e kombit të vet, kishin për zakon të quhen me mburrje korçarë, korçarë për shumë arësye, përmi të cilat qëndronte ajo e çkëlqimit të Korçës si element kombëtar në krye të rretheve të Toskërisë ku ish filluar dhe po hiqej pa lodhur vallja e madhe e Rilindjes shqiptare së vetëdijëshme. Nikoll Naçua, nga prindër prej maleve të Pogradecit, pronjar sipërmarrës i math dhe patriot i flaktë i Misirit, që kish vrarë me dorën e të - nipt- Vangjel Naço- konsullin grek në Mansurë për çështje kundërshtimi kombëtar, udhëheqës plot vepërim dhe dinamizmë i shoqërisë së tij së famshme Drita të Bukureshtit gjatë njëzetenëntë viteve të palodhura që më 1884 gjer në shtratin e vdekjes 1913, paraqiteshe zyrtarisht për... vijon në faqen "Historia e Dibrës" 30 vjet në duart e Kristo Frashërit Kristo Frashëri nuk e ka pasur një porosi shkrimin e historisë së Dibrës, por ajo është shkruar natyrshëm prej tij, duke punuar pa u lodhur për më se 30 vjet si pjesë të misionit të tij prej shkencëtari Luca Arnaudo jeton imazhi? A merr Afrymë? Unë luaj me këtë pyetje e të tjera, kur, me kokën në re gjatë kthimit me avion nga Tirana, sjell në mend vizitën time në Galerinë Kombëtare të Shqipërisë dhe takimin tim me një piktor. Galeria Kombëtare ka salla të mëdha e plot dritë, të mbushura në pjesën më të madhe me vepra përfaqësuese të Realizmit Socialist, i cili sundonte gjatë diktaturës së gjatë të Enver Hoxhës. Kur ai u prish sëpari me BS e pastaj me Kinën, sepse ato u larguan nga modeli stalinist, Hoxha ndërtoi mbi 500 mijë bunkerë njëvendësh për mbrojtjen nga sulmet armike. Njëvendësh!!! Vetëm kur kërkon të përfytyrosh asfiksinë e një projekti të tillë të çmendur, mund ta kuptosh më mirë shkallën e lirisë që gëzonin artistët shqiptarë gjatë asaj diktature. Pikturat e ekspozuara në GKA tregojnë në fakt një paradë të pandërprerë punëtorësh, ushtarakësh, partizanësh prometeikë, të gjithë me ngjyra dheu, të errëta. Megjithatë, në kompaktësinë e këtij rreshtimi, ndihet tek-tuk një spiral daljeje: Rafael Dembo, p.sh. pikturon një grup punëtorësh "vullnetarë", që ndërsa shkojnë në fushë, nuk buzëqeshin. Më tej, në dy vepra të viteve '60, Spiro Kristo na nxjerr para disa aviatorë... faqe 22 Ismail Qemali, flamuri që ringjalli një komb Flamuri që u ngrit në 1912 e ringjalli krejt kombin shqiptar.. Ky flamur iu dha shqiptarëve kredencialet e shtetit si subjekt vetorganizi mi dhe emancipimi, me të drejta të barabarta përpara gjithë shteteve të tjera Moikom Zeqo faqe 20 Hysen Uka* istoria e Dibrës, e për Hftuar nga laboratori i njërit prej studiuesve më në zë, më prodhimtarë e të rëndësishëm të historiografisë së sotme kombëtare, vjen si një pasurim burimor në fushën e historiografisë dhe si një plotësim në historishkrimin shqiptar. Kjo vepër e Akademik Prof. Dr. Kristo Frashëri, e shtuar në fushën e historiografisë kombëtare për një trevë, e cila për arsye të shumta ka qenë në qendër të zhvillimeve, në vrullet e ngjarjeve, është njëkohësisht edhe në vallen, sofrën e historisë kombëtare, është një pjesë qendrore në mozaikun e historisë kombëtare "... sepse janë përfituar përmes një procedure të planifikuar, sistematike të shqyrtimit të të gjitha të dhënave, të kontrollit ndërsubjektiv etj., d.m.th. përmes një metode", e cila bën edhe "dallimin ndërmjet një pohimi teorik shkencor dhe një pohimi joteorik dhe joshkencor", i cili "nuk qëndron aq në përmbajtjen, por në mënyrën si është arritur dhe bazuar"(h.ferraj, 2002:224) Kjo është edhe e veçanta dhe baza e kompetencës së një historie të shkruar nga Kristo Frashëri, i cili na sjell "Historinë e Dibrës" në kohën kur ai ka akumuluar maksimumin e mundshëm në jetën e tij... faqe 18

2 STUDIMI 16 E diel, 4 nëntor 2012 SUPLEMENT JAVOR I HISTORIA FILLESAT Nga Lasgush Poradeci vijon nga faqja 15...propagandën, artikujt, pamfletet, dhe broshurat e tija me emrin e mburrur Nikoll N. Naço-Korça; doktor Spiro Maçuka prej Boboshtice, kryetar i shoqërisë së kollonisë së shqiptarëve të Rumanisë në Bukuresht prej vitit 1922 e me këtej, i çquar për merita me dekoratë prej qeverisë, i theshte vetes kudo dhe në çdo ngjarje korçar; Jan Danga i Postènanit, psalti i parë në kishën shqipe, anëtar i Korit Kishëtar dhe kryetar i Komunitetit Orthodhoks kombëtar të Bukureshtit, thuheshe përpara syve të botës gjithënjë korçar; korçar ish Kristo Luarasi që u shpërngul nga Bukureshti në Sofje për punimin e tij të paçmuar në shtypëshkronjën Mbrothësija; korçar dardhari Sotir Peci që shërbeu Shqipërinë dhe nderoj katundin e tij lindjak me zemër të pastër dhe me karakter të pathyer gjer në vdekje në arrati: korçar me plot dëshirë, aq sa qe vetë korçar korçari Thanas Tashko, kryeveterani i kuximshëm, i papërmbajtur dhe i pathyer në Faium të Egjiptit, i cili pat lënë pas, si trashëgim të pasurisë së prishur për mëmëdhenë, një familje të shtuar pa strehë shtëpiake dhe një pjellë delikate të shumëdashuruar që është bija e tij Teftë Tashko, sopranoja korçare e ëmbël e kryeqytetit. Rezet e dritës të lëshuara rreth-epërqark, gjer në fshatin më të HILE MOSI Si e solli himnin në Shqipëri Hil Mosit i pëlqenin këngët shqip, të cilat i këndonte ditën si dhe nër nete ay vetë, sepse kish edhe zë të mirë. Disa këngë shqip të kënduara brenda rretheve ku mblidheshin mëmëdhetarët në Korçë ishin të futura prej tij, nga ndonjëherë me tekst të improvizuar midis enthusiazmës. Dërgimi i himnit në Shqipëri me anën e Hil Mosit ka qënë një fakt i rëndësisë më së parë për shoqërinë e Bukureshtit, dhe një ndodhje fatmirë për çështjen kombëtare mënjanuar, prej kësaj qëndre shpirtërore të Toskërisë, i këthehen kësisoj prapë me mirënjohje dyke i-a dyfishuar ndriçimin dhe prestigjin me anën e kushtimit të bijve të saj më të afërm dhe më të largët. Dhe kësisoj pat sjellë, një shëmtë parë po jo më të parën, dhe m'i madhi vjershëtor i Rilindjes që brënda atdheut për Korçën Naim Frashëri, shëmbëll e cila përlavduron me të drejtë njëkohësisht autorin dhe qytetin traditor shumëmerituar te Jugës. Është adhurimi i kombit, i parasjellë në altarin e falëtores së Dërgimtarëve të tij nga më të parët: Lumja ti, moj Korça-lule, Q'i le pas shoqet e tua: Si trimi në ballë-u sule, T'a paçim përjetë hua! Hile Mosi Në këtë Korçë pra, fole therrorije për ndriçimin kombëtar, në Korçën-plakë, u menduan kolloniasit e Bukureshtit të dërgojnë himnin e shqipëruar dhe të kompozuar gati. Ishte viti 1908, ndërkohë gjindej aty atdhetari Tashko Ilo, një nga shokët e pasionuar të korit, si dhe poeti kryengritës Hil Mosi që kish ardhur në gji të kollonisë pak më von po gjith më Tashko Ilua përzjehej me zemër nër punët shqipe të shokëve të tij të tjerë, kurse Hil Mosi, që bënte dhe vjersha kombëtare, i sillej afër më shumë Asdrenit si përfaqësonjës poetik i kollonisë që ky kish filluar të nëmërohet veçanërisht prej zyrtare të botimit të librës Reze Dielli në Bukuresht më 1904, me parathënien e shkruar që më Anëtarët më të nqasur me jetën vetore të Asdrenit e njihnin dhe më parë nga dorëshkrimi atë parëthënie, ku shënohet posaçërisht dobija e të pasurit të disa përkëthimeve nga këngët e huaja në gjuhën shqipe. Miqësija e Hil Mosit me Asdrenin duket çiltazi dhe nga vjersha kushtonjëse që ka bërë Hil Mosi me rastin e endjes së tij nëpër Drenovë, katundi i freskët lindjak i Asdrenit, i frymëzuar për një kujtim të përmallshëm ndaj shokut të letrave pranë një kroj mërmëronjës: "Ktu, afër ktij burimit..."; ngjatjetim në të cilin vjershëtori i kollonisë së Bukureshtit i-u përgjigj me zemër të prekur dhe Asdreni me vargjet e një rithmi iambik shumë hijerëndë: "Sokol, o zog sokoli!..." Këta të dy lajmëtarë të lehtë dhe të shpejtë të kollonisë i muar me vetëhe partiturat e himnit të bëra imtësisht gati me fjalë shqip- ato i mbante Hil Mosi- dhe i suall të gëzuar dhe kryelartë në Korçë ku fillonte hapin e parë qëllimi atdhesor i tyre. Atëhere ishte shpallur përgjithërisht në Shqipëri koshtuta turke, dhe shqiptarët nga gjithë anët e organizatave të tyre në mërgim sulmonin atdhenë me një mijë lloj mënyrash propagande sgjuanjëse. Nga më të bukurat dhe më të bujëshmet vepërime të kollonisë së Bukureshtit, që si për herën e parë ashtu dhe tashi qëndronte në ballë të simotrave të saj të kudoshme, ishte ky vendimi i dërgimit dhe i përhapjes së himnit në Korçën disi të çliruaratëhere simbol flamurtareje midis gjithë qyteteve të lëkundura prej marrjes frymë shqiptare. Të dy kasnecët qëndruan në Korçë vëndërisht, Tashko Ilua në shtëpi të tij dhe Hil Mosi ne shqiptari i math Jovan Cico Kosturi, si nëpunës-llogaritar. Këtu në qëndrën e Toskërisë ku u rrah kaq herë mirë e paq mes valave të risgjimit, ay e ndjente vetëhen si në vatrën e vet lindore. Me Pashko Vasën dhe Filip Shirokën ay përbën trishin e pavdekur shkodran, që u pagëzua më së miri dhe u shpirtëzua e vepëroj në mezin dhe prej mezit të kollonive kryesisht toskërishte të mërgimit: Pashko Vasa në Stamboll, Filip Shiroka në Egjipt, dhe Hil Mosi në Bukuresht. Dhe kjo mbrujtje me frymën toske të Rilindjes, që është një frymë gazmore, e shpejtë, vepëronjëse, e bënte Hil Mosin- rëndë të pajosur nga natura me burrëri stërgjyshore- të hidhet i gatishmë kudo që bëhej një lëvizje patriotësh, kudo që plaste një kryengritje shqiptare: sikundër e ka pavdekësuar për hirin e këtij vepërimi të tij të shpënë gjer në pragun e therrorisë trupore At Fishta, në

3 SUPLEMENT JAVOR I STUDIMI E diel, 4 nëntor Dërgimi i himnit në Shqipëri me anën e Hil Mosit ka qënë një fakt i rëndësisë më së parë për shoqërinë e Bukureshtit, dhe një ndodhje fatmirë për çështjen kombëtare. Përhapja parashikonte në krye të të gjithave mësimin e këngës, që duhej bërë prej një njeriu të aftë dhe të përshtatur Korça në vitin 1912 këngën e Ded Gjo Lulit të lahutës: Lum për Ty, o i Lumi Zot, Se ç'ka krisun n'at Deçiq, Idhtë tue u gri turq, Grudë e Hot, M'pushkë, m'singija edhè me klliç! Kamë për kamë, por me malcorë, M'Deçiq rra ka 'i djalë i ri: Qaj Hil Mosi, pushkën n'dorë N'parsme flamurin "kuq e zi". Se ky Hila, djalë shkodranë, Per liri të ksajë Shqypnije: Mbathë a dathë, ngranë e pa ngranë: T'rit e jeten ba kisht' flije! Gjindja ashtu sa i'n tue u coptue, Tuj u ba ata paçariz, Asht turrë djali e t'ka flakrue, Porsi gjarpen, mu n'mjedis; E tue i dhanë aj zjarm "alltis" M' nji "manov" vjellun nga Azija, Zhvillon flamrin e Shqypnis E vrret t'madhe: Rrnoftë Shqypnija! Dërgimi i himnit në Shqipëri me anën e Hil Mosit ka qënë një fakt i rëndësisë më së parë për shoqërinë e Bukureshtit, dhe një ndodhje fatmirë për çështjen kombëtare. Sepse Hil Mosi që në atë kohë patrioti më i shënjuar që të plotësojë një detyrë aq të lartë po dhe aq të mbushur me vështirësi, të mbushur me njëqind vështirësira siç isht përhapja e himnit. Përhapja parashikonte në krye të të gjithave mësimin e këngës, që duhej bërë prej një njeriu të aftë dhe të përshtatur i cili për veç talentit muzikor të domosdoshmë të zotëronte dhe mjeshtërinë e mënyrave të njëmijëllojshme për të tërhequr miqësinë- për të fituar simpathinë dhe besimin e atyre që do t'a nxinin himnin me qëllim përhapjeje. Dhe Hil Mosi qe pajosur për bukuri me këto cilësira të nevojitura të rrethanave të kohës. Me burrërinë hijerëndë të vëndlindjes veriore, të trashëguar nga atavizma e fisit, ay kish përvetësuar siç u tha më sipër dhe naturën e tij të dytë gazmore, shoqërimtare, të hepurshme, të bashkëjetesës me elementin tosk, aq e duhur për vepërim dhe ndikim në gjirin e turmës. Aq më tepër kur kjo turmë, nërmes së cilës duhej vepëruar, është lehtë e ekzaltuarshme po dhe kryefortë sepse fare e pavarrur në mëndësinë e lirë të vendimeve të saj. Hil Mosit i pëlqenin këngët shqip, të cilat i këndonte ditën si dhe nër nete ay vetë, sepse kish edhe zë të mirë. Disa këngë shqip të kënduara brenda rretheve ku mblidheshin mëmëdhetarët në Korçë ishin të futura prej tij, nga ndonjëherë me tekst të improvizuar midis enthusiazmës. Kështu këndohej vjersha Drenova- e kushtuar siç pamë Asdrenit- dhe në këndim-e-sipër këngëtorët ndizeshin ca më shumë në strofën e fundme të saj ku ishte fjala për atdhe: "Ktu, prane kishs tuj ndejun, Shof fshatin ku kè lè; Sesa nji fshat i bukur! Sa i dashtun ky atdhè!" Këndohej dhe kënga e tij që fillon me vargjet: "Male dhe fusha ushtojnë sot, Zëri- i atdheut po digjohet", e bërë enkas për Bandën e Lirisë në Korçë, trupi i së cilës më 1909 përbëheshe prej 25 vetash, Nga më të bukurat dhe më të bujëshmet vepërime të kollonisë së Bukureshtit, që si për herën e parë ashtu dhe tashi qëndronte në ballë të simotrave të saj të kudoshme, ishte vendimi i dërgimit dhe i përhapjes së himnit në Korçë... me flikorn, pistone, base, kundërbase, një fyell, dy daullka dhe katër gërneta. Për sa i përket melodisë së këngëve, autorët e tyre si dhe populli nuk çanin kryet dhe aq shumë për origjinalitet ose huarjes; i-a ngjitnin zërin këngës siç i-u tekej se vinte më mirë dhe atje ku e gjenin, nër këngët e tjera ballkanike ose evropjane: përsëritnin dhe ata një fenomen të përbashkët në procesin e përhapjes së këngëve popullore të melodijuara- të përbashkët dhe me kombet më të mbëdhenj të botës: melodinë e një kënge, qoftë dhe së huaj së vet siç mirnin dhe vjershat e poetëve të kohës, të rastit, vjersha kulte më shumë ose më pak, dhe i këndonin, i-u ndryshonin tekstin sipas kujtesës dhe nevojës, pas një intuite intime të ligjës së poetikës popullore. Kjo ngjau dhe me himnin e Asdrenit: "Rreth flamurit të përbashkuar", "Pranë flamurit të bashkuar", "Flamurit pranë të bashkuar", që të trija këto varijime, të bëra prej popullit këngëtor, janë, për këtë, të njëvleftëshme. Populli desh të këndojë këngë shqipe me çdo mënyrë, e mori tekstin e këngës atje ku e gjeti, e ndryshoj siç i ardhi më mirë dhe më lehtë në vetëdije, dhe më në fund e zëvendësoj vargun origjinal: "Rreth flamurit të përbashkuar" me vargun e vet popullor siç këndohet ky në përqindjen më të madhe prej të gjithëve dyke mos u përjashtuar krejt as elementi shkollor: "Flamurit pranë të bashkuar"... Dhe fjalët e himnit Hil Mosi i pëlqente tërësisht, Asdreni atyre i-u ka dhënë mjaft shkëndija nga shpirti kryengritës - theshte - dhe i pranonte për nga melodija se kishin -siç e theksonte rastërisht- gjithë mallëngjimin dhe rrëmbimin e naturës së popujve të Ballkanit ku mirrnin pjesë dhe ilirasit shqiptarë. Nga shkaku i Koshtutës turke së shpallur, ishte dhe pak si liri në atdhe, midis këngëve shqipe që buçisnin nër rrugët e Korçës kish filluar tashi të dëgjohet për-sëpari edhe kjo këngë e re e himnit, e sjellë prej të dy lajmëtarëve të Kollonisë së Bukureshtit. Kish të drejtë veterani shkodran me gjykimin e tij për fjalët dhe për muzikën e himnit; aq i përshtateshin ato, përpara çdo gjëje fjalët, çështjes së kohës për liri, sa ajo këngë e re u flakërua me të shpejtë si rrufeja nëpër popull, u flakërua pastaj populli përmjet saj si një zjarr i vetëm me ndjenja patriotike, edhe më në fund, me anën e vepërimit shumë të gjallë të liridashësve nër krahinat shqiptare, himni dyke filluar nga Korça u përhap pas fare pak kohe nëpër gjithë Shqipërinë. Me gjith që ishin përkëthyer shqip edhe himne të tjera, si marshi i Bullgarisë (himni kombëtar bullgar) Shumi Marica, marshi i Greqisë (himni kombëtar grek) O ligjiron qe kopteron spathi mu dhe marshi i Francës (himni kombëtar frëng) La Marseillaise - që gjinden në këngëtoren shqipe të shtypëshkronjës Albania të Konstancës-, prapë këto përkëthime nuk mundnë të zenë vënd në Shqipëri për t'u kënduar, ashtu siç zuri vënd dhe rrënjë himni Pranë flamurit, që i përshtateshe aq nga trajta sa nga brëndësija dhe nga fryma rilindëse kohës shqiptare së atëhershme. E thamë aty më sipër se, kur u bë himni jonë i flamurit, kujt mund t'i shkonte ndërmënd se do krijohej dhe aq shpejt Shqipërija, kush mbesonte se në atë kohë kur perandorija otomane ish èdhe e fortë ky himn do të zerë vëndin e një himni kombëtar! Me fjalë të tjera himni nuk u pregatit me qëllimin e posaçmë që të shërbejë si Himn Kombëtar, të përmbushë misionin e shenjtë të këngës simbolike zyrtare të popullit. Këtë gjë nuk e mendonte asnjeri prej atyre që hodhë, spontanërisht, shkëndijën e parë, ose prej të tjerëve që bashkëpunuan në sendësimin dhe krijimin e himnit: aq më pak Asdreni- shprehja vjershëtore e dëshirës së përgjithëshme. Dhe në se himni u përhap në tërë Shqipërinë dyke zotëruar zemrat shqiptare, kjo ngjau se populli e gjeti të pëlqyer; vetë e dëshiroj ay ashtu, nga gjiri i tij i dha trajtën dhe frymën, vetë e shenjtëroj dyke e dashuruar me zemër gjer në therrori dhe më shumë e më përtej vetëtherrorisë; i cili himn dhe e mbaroj punën e tij të thjeshtë që kish për të bërë, punën e tija ashtu siç qe ay- i vogël ay për një punë të madhe shqiptare: u bë Shqipërija! Po u bë dyke vojtur me buzëqeshje, dyke u kurajuar me këngën e jetës dhe të vdekjes nër dhëmbë: me himnin e saj kombëtar shqiptar. Me 'Të luftuan çetat e kryengritjes që ishin nëpër gjithë viset e atdheut, dhe vdiqnë vdekjen e ëmbël dëshmorët e lirisë. Me 'Të u ngrit flamuri në Vlorë, dhe gjith me 'Të u kremtua Njëzetepesvjetori i vetëqeverimit.

4 18 E diel, 4 nëntor 2012 SUPLEMENT BIBLIOTEKE JAVOR I LIBRI HISTORIK H Hysen Uka* "Historia e Dibrës" 30 vjet në duart e Kristo Frashërit Një vepër me vlera në mozaikun e historiografisë kombëtare. Kristo Frashëri nuk e ka pasur një porosi shkrimin e historisë së Dibrës, por ajo është shkruar natyrshëm prej tij, duke punuar pa u lodhur për më se 30 vjet si pjesë të misionit të tij prej shkencëtari në fushën e historisë... Prof. Dr. Kristo Frashëri istoria e Dibrës, e përftuar nga laboratori i njërit prej studiuesve më në zë, më prodhimtarë e të rëndësishëm të historiografisë së sotme kombëtare, vjen si një pasurim burimor në fushën e historiografisë dhe si një plotësim në historishkrimin shqiptar. Kjo vepër e Akademik Prof. Dr. Kristo Frashëri, e shtuar në fushën e historiografisë kombëtare për një trevë, e cila për arsye të shumta ka qenë në qendër të zhvillimeve, në vrullet e ngjarjeve, është njëkohësisht edhe në vallen, sofrën e historisë kombëtare, është një pjesë qendrore në mozaikun e historisë kombëtare "... sepse janë përfituar përmes një procedure të planifikuar, sistematike të shqyrtimit të të gjitha të dhënave, të kontrollit ndërsubjektiv etj., d.m.th. përmes një metode", e cila bën edhe "dallimin ndërmjet një pohimi teorik shkencor dhe një pohimi joteorik dhe joshkencor", i cili "nuk qëndron aq në përmbajtjen, por në mënyrën si është arritur dhe bazuar"(h.ferraj, 2002:224) Kjo është edhe e veçanta dhe baza e kompetencës së një historie të shkruar nga Kristo Frashëri, i cili na sjell "Historinë e Dibrës" në kohën kur ai ka akumuluar maksimumin e mundshëm në jetën e tij shkencore, jetë e pakrahasueshme si nga shtrirja kohore, tematikat e trajtuara dhe produktiviteti, me të asnjë studiuesi tjetër në vendin tonë; në zenit të njohjes e zotërimit të metodave dhe teorive shkencore që procedojnë dhe realizojnë produktin shkencor në fushën e historisë, si disiplinë shkencore. Duke qenë një nga historianët që ka trajtuar të gjithat periudhat e historisë së Shqipërisë, Kristo Frashëri, në ndryshim nga shumë të tjerë historianë, zotëron një pamje të plotë, më të gjerë e të thellë të historisë sonë kombëtare, si në vështrimin diakronik, ashtu edhe tematik. Në hartimin e veprës "Historia e Dibrës", në linjat kryesore mbi të cilat mbahet struktura e saj, janë zhvilluar të gjitha periudhat, nga prehistoria; periudha ilire; periudha mesjetare; periudha e pushtimit të gjatë të perandorisë osmane, ku spikat figura e Skënderbeut me Dibrën dhe dibranët në sfondin e kësaj periudhe të lavdishme me betejat e heroit, periudha e Rilindjes Kombëtare me luftërat, përpjekjet e kontributi fondamental i trevës së Dibrës në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, periudhën e Pavarësisë dhe të konsolidimit të shtetit shqiptar, duke mbyllur këtë vepër me pragun e pushtimit italian të Shqipërisë, mars Akademiku Kristo Frashëri i zotëron të gjitha mjeshtërit e shkencëtarit për të kaluar nga vështrimi i përgjithshëm, tek e pjesshmja, pa zbehur apo defunksionalizuar të pjesshmen si element i së tërës, duke dhënë e marrë me të tërën si pjesë plotësuese e saj, si element i një sistemi. Shkrimin e një historie për Dibrën akademiku Kristo Frashëri nuk e ka realizuar si një qëllim në vetvete, apo si një ego të tijën, por te shkrimi i kësaj historie autori ka ardhur në mënyrë të natyrshme gjatë mbledhjes, përpunimit e trajtimit të lëndës së historisë kombëtare në laboratorin e tij. Momenti vendimtar që e lidhi shkencëtarin Kristo Frashëri me trevën e Dibrës është puna e gjatë, shumë e madhe që ai ka bërë në promovimin dhe mbrojtjen e hipotezës së origjinës së Kastriotëve nga Dibra, duke e kurorëzuar atë me një monografi, nga më të plotat dhe të bazuara shkencërisht, për Heroin tonë Kombëtar Gjergj Kastriotin (SKËNDERBEU). Ky është edhe shtegu prej nga Kristo Frashëri ka ardhur tek shkrimi i një historie për Dibrën. Vepra nuk është përmbushje e një porosie të ardhur nga jashtë, nuk është "mall i porositur", siç shkruhen sot rëndom histori personale, fisesh apo katundesh, por vjen së brendshmi nga vetëdija që udhëheq shkencëtarët e vërtetë në punën e tyre, vepra ngjizet në laboratorin e tij, e prirë nga vetëdija dhe vullneti i tij. Një vepër, një histori e ardhur në këtë mënyrë për Dibrën, është mirësi dhe fat i madh, jo se vepra thotë fjalën e fundit, por sepse ata që duan ta shpien më tej këtë projekt, kanë një bazë të mirë për përpjekjet e tyre. Pse është me kredibilitet të lartë një histori për Dibrën, e shkruar nga akademik Kristo Frashëri? Veç faktit se ai është nga figurat më të mëdha të historiografisë shqiptare, Prof. dr. Kristo Frashëri udhëhiqet nga një skrupulozitet i lartë shkencor, i cili nuk bënë asnjë kompromis apo lëshim në përdorimin e faktit historik. Ai di ta inkuadrojë mjeshtërisht faktin në një diapazon të gjerë e funksional si nga ana kohore (diakronik/sinkronik), ashtu edhe nga mjedisi social-politik e historik, ku ky fakt ka ndodhur. Kristo Frashëri, nuk udhëhiqet nga bindjet dhe simpatitë e tij personale në trajtimin e fakteve historike të mbledhura (gjetura, qëmtuara, ndodhura) në truallin etnokulturor të trevës së Dibrës apo që lidhen dhe evidentojnë Dibrën, por vetëm nga objektiviteti dhe kriteret e rrepta shkencore të kërkimit dhe interpretimit të faktit historik. Ai ka një qasje origjinale, krejt të veçantë me realitetin dhe lëndën historike të trevës së Dibrës. Nga njëra anë ai ka pasur shumë kontakte dhe bashkëpunime me trevën dhe banorët e saj, gjë që e ilustron më së miri fotoja e tij e djalërisë së vet, i veshur me kostumin popullor të krahinës së Dibrës në 25 vjetorin e pavarësisë dhe, nga ana tjetër ai është një Frashërlli, nga dera famëmadhe e lavdiplotë, baballarëve të kombit shqiptarë, Abdylit, Samiut e Naimit..., aq sa Profesor Kristo shprehet se "Abdyli e ka pasur Dibrën dhe Iliaz Pashë Qokun, shtëpinë dhe vëllazërinë e vet, në luftë e përpjekje të kohës së ndritur të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit". Pra, mund të themi se udhën për Historia e Dibrës Prof. Dr. Kristo Frashëri Botoi: M&B Faqe: 620 Çmimi: 1500 lekë tek Dibra, Kristo Frashërit ia kishin hapur paraardhësit e tij, prijtarët e mëdhenj të çështjes e të bërjes së kombit shqiptar... Ai nuk është i temperuar nga vala e lidhjes së rrethit të ngushtë farefisnor, e të gjakut me Dibrën dhe dibranët, por nga vlerësimi dhe çmimi që gjen historiani në veprat dhe qenien dibrane... Kristo Frashëri është i çliruar nga barrierat, nga kufizimet që të ngre shkrimi i historive të porositura apo të turbulluara nga simpatitë e pasionet që pengojnë metodat dhe arsyen për të arritur një produkt të besuar e të referueshëm. Ai nuk e ka pasur një porosi shkrimin e historisë së Dibrës, por ajo është shkruar natyrshëm prej tij, duke punuar pa u lodhur për më se 30 vjet si pjesë të misionit të tij prej shkencëtari në fushën e historisë, ndaj vepra e shkruar prej tij mund të konsiderohet një margaritar që vjen nga zemra e truallit dibran. Kristo Frashëri u ka bërë nder dibranëve, duke iu dhënë të shkruara në këto rrethana një histori për trevën e tyre, në të cilën ka vënë jetën e tij kërkimore e duke shënuar e orientuar me këtë gur themeli një projekt më të madh shkencor të plotësimit të mëtejshëm të kësaj historie edhe me gurët e tjerë, të periudhave që vijnë. Guri i parë dhe më i madhi, është monografia për Skënderbeun, që e vuri atë saktësisht në truallin shqiptar. Një shërbim tjetër që bëhet me këtë vepër është edhe modeli që ai ofron për kërkuesit e historianët e rinj të trevës, të cilët do të gjejnë në këtë libër si linjat e kërkimit të mëtejshëm, po ashtu edhe mjeshtërinë e përdorimit të teknikave të kërkimit e të interpretimit të faktit historik. Në këtë vështrim, vepra e Kristo Frashërit është një projekt shumë dimensional, gjë që shihet qartë në tryezën e lëndës së veprës së tij "Historia e Dibrës", njëherësh front i gjerë pune për historianët e kërkuesit e shqiptarë... Ata që do të dëshirojnë dhe do të kenë fuqinë e nevojshme për të përballuar vështirësitë e shkencës, do të gjejnë tek vepra e Kristo Frashërit një referencë dhe një "parmak" ku të mbahen për t'u ngjitur të sigurt në shkallët e shkencës së historiografisë. * Pedagog në Fakultetin e Sh- kencave Politike në Universitetin ILLYRIA

5 SUPLEMENT JAVOR I SPECIALE E diel, 4 nëntor TRADIT RADITA VLERA N Pietro Abitante ë Shën Kostandinin Sh qiptar, dr. Giusy Chiaradia, ka gjetur një mënyrë shumë të veçantë për të inauguruar menaxhimin e ri nga ana e saj të Hotel Restorant Dafne: një takim për të shkëmbyer ide mes komuniteteve arbëreshe të Bazilikatës mbi kulturën etnogastronomike dhe përhpajen e saj. Eshtë një bast që Chiaradia ka vendosur me veten. E dashuruar me një fshat kaq të veçantë si Shën Kostandini, në dakortësi me mikun e saj, ka braktisur punën burokratike që pak i pëlqente dhe ka investuar ide dhe para në menaxhimin e një strukture turistike të destinuar që të fikej, një gjest që, sidomos në këtë periudhë krize, është i guximshëm. Iniciativa e sipërmarrëses së re të diplomuar për juridik, të martuar dhe nënë e një vajze të vogël, synon të japë një zgjidhje për artin lukan në përgjithësi, që thuhet se është i paktë, dhe sidomos për atë kulinar. Kjo pakësi shpjegohet sidomos me mungesën e informacionit dhe me vështirësinë për të komunikuar fizikisht në rajon, i cili është pa rrugë dhe hekurudha efikase. Një konformim gjeografik shumë i ngjashëm me atë të Shqipërisë: mjafton të mendosh që një qytetar i Maschito-s, i Barile-s dhe i Ginestra-s për të shkuar në Shën Kostandinin Shqiptar dhe në Shën Palin Shqiptar, duhet të kryejë nga 190 deri në 220 km rrugë në një hark kohor që shkon nga dy deri në tre orë. Tema e takimit ishte krijimi i një "manifesti të përbashkët" në dispozicion të pesë komuniteteve italo-shqiptare, duke parë skarsitetin demografik dhe vështirësitë logjistike. "Një manifest kulturor të përmbledhur që të përhapë rezonancën e veçorive të pesë ishujve gjuhësorë... një rrjet zakonesh, kostumesh dhe kulture enogastronomike për një marketing territoriale", pohon Chiaradia. Nga fjala e përfaqësuesve të komuniteteve albanofone lukane u shfaqën histori dhe dallime kulturore që shkojnë nga idioma te tipologjia e diasporës e që, larg të qënit një problem, kthehen në pasuri pikërisht për diversitetin e tyre. Ekspozimi i produkteve enogastronomike u zhvillua në një atmosferë gëzimi e të festës së kostumeve të Shën Kostandinit e valles tipike të barinjve. Në qendër të sallës së restorantit çdo për- Një "manifest" i përbashkët Idea e Giusy-t është ajo e krijimit të një manifesti kulturor e përmbledhës që të përhapë rezonancën e veçorive të pesë ishujve gjuhësorë albanofonë lukanë faqësues ekspozoi produktet e tij tipike, mes të cilëve njëri në veçanti, i përbashkët për të pestë, dallonte nga të tjerët: kulaçi. Eshtë prezent në tavolinat e arbëreshëve lukanë gjatë festës së Pashkës me pak variacione te përbërësit dhe në garniturë: një produkt me bazë mielli dhe shumë vezë, me formë të rrumbullakët ose të zgjatur, i përzier me të verdhë veze. I veçantë është ai që përgatitet në Shën Kostandinin Shqiptar në rast martesash, shpjegon me krenari zonja Stella Scaldaferri, i mbuluar me figura alegorike si zogu në momentin që del nga veza, guacka e vezës së hapur në qendër në formë foleje (simbolizon familjen e re) dhe të një gjarpri që fton Evën të marrë mollën e mëkatit fillestar, në bashkëpunim me Adamin në projektin për t'i dhënë udhë njerëzimit. Dërgohet në kishë për ceremoninë e dasmës ku do të kthehet së bashku me verën, ushqim i shenjtë për çiftin. Në Shën Palin Shqiptar kulaçi dallon për dekorimin e një kukulle për vajzat që të kujton pak kostumin femëror e festiv koka e të cilës përbëhet nga veza, ose për atë të një kali në rastin e meshkujve. Në Ginestra kulaçi është shumë i përshtatshëm për festën e "Fshatit të shijeve" gjatë shijimit të verës. Maschito prezantoi, përveç kulaçit të stërzgjatur, edhe specialitetin "vërdet", receta e të cilit u përshkrua në detaj nga këshilltarja komunale Lina Mininni: një pjatë me bazë bimën e finokut të egër të zier me mish qingji e salsiçe të prerë hollë, të gatuara veç në lëng; edhe kjo tipike e festës së Pashkës. Barile ekspozoi produktin më të mirë të rajonit të Vulture-s: aljanikun, verë e kuqe me cilësi të rrallë për shkak të tipologjisë vullkanike të terrenit, për klimën dhe lartësinë mbi nivelin e detit: sipas Daniele Bracuto, president i shoqatës vendase, Barile me 628m dhe kantinat e saj të ekspozuara në veri dhe komunikuese mes tyre është vendi ideal për ruajtjen e temperaturës kostante dhe është qendra më e mirë për ruajtjen perfekte të verës.shijimi i produkteve krijoi mundësinë për të vlerësuar produktet e ekspozuara dhe për të shkëmbyer ide mbi propozimin e hedhur nga Giusy Chiaradia, për krijimin në të ardhmen e afërt të strategjive divulgative si ajo e një manifesti të përbashkët. "Së bashku do të jemi në rrugën e duhur të përmirësimit të territorit". Një kartelun së bashku ë Sh'kostandin, Giusy Chiaradia gjet Nnjë manerë e rallë për të inaugurarnej xhestionën e saj e re së Hotelit Ristorant Dafne: një mbjedhje e katundevet aljbëreshë të Bazilikatës për të foljur mbi kulturës enogastronomike e për përhjapjen e saj. Bëri nje skumesë ve vethenin, zonja Chiaradia. Ajo i u namurjas këtij katundi aljbëreshë i bukur që është Sh'Kostandini e dhakordu me të shoqin, lëshoi fëtigën burokratike që kish, e investirti ideet e saj personale tek gestjuna e një struture turistike që ish po sa të mbllihej e në këta mot reçesjunje duhet kuraxh për të rrëzëkohesh Inicjativa e kësaj kupilje imprenditriçe, e laureartur, e martuar me një biljezë katër vjece, do të vljerësonj atë "pakësi" e rreme e kulturës lukane e sidomos asaj e kuçinës. Kjo pakësi kapiret, më se gjithë, ka natura xheoloxhike e Bazilikatës, pljot me bregje e me pak udha: një xheografi ashtu si ajo e Albanisë! Po te thuashë se një Bariljot, një Maskitan ose një i Zhures për të verë Sh'Kostandin ose Shën Palj ka të bënj 190/ 220km e vë dy, tri orë mon. Do kriartur një "Kartelun" së bashku, thot dotoresa Chiaradia, që të pes katundet lukanë mënd te uzufruirnnjen për të divulgartur kulturën e kuçinës e tyre, tue kapërcier "pakësinë" demografike e loxhistike. " nje manifest kulturor që ka të mbjedh veçërit e këtyre pes izulla linguistike një rretë i zakoni e kulture enogastronomike për një marketing i vendit". Muartin fjaljën raprezentandet e katundevet aljbëreshë, ka të çiljet dualltin storje e diferenxa kulturore që largu të jenë një problem, janë vetëm një rrëkicë e shtuar. Ekspozicjona e të ngrënit u shtua me kostumet e shkosnjotvet, me dënxa pastorale me muzëkën e surdulinavet. Në mest salës u ekspozuan produktet tipik, në mest te gjithëve Kuljaçi klje ai që gjëndet në çdo tryesë aljbëreshe ndër Pashqit me pak varjante tek ingredjendet e tek "garnitura": një prodhot të ngrëni i rrutullup me miell, ve, i ljyer siper me krok veje. Shumë partikolare ështe ai i shkosnjotvet kur martohën, na spjegar zonja Stella Scaldaferri, " sipër i bëhen figura alegorike:zogu që ështe gati të dalj ka vea, skorca vesë si fulje (një shpi e një fëmiljë e re) e një gjarper qe e fufën Evën ta marrë mollën fatale e mkatit, tue shkeljur fjaljen e Tën Zoti e tue ndirkartur Adamin te proxheti i zënësfillë së kishterit ; pëstajna qellet më kljishë ku bashkë me verën prifti e uzar për të martonj nusën me dhëndrin. Në Shen Palj bëhet vetëm ndër Pashqë e bëhet me një bambullë me "fashet" për vajzën e me një kaljith per djaljin. Në Zhurë kuljaçi bashkohet shumë bukur me verën në festën e "Il borgo dei sapori". Për Maskitin, më se për kuljaçin, asesori i kultures Lina Mininni folji për "vërdetin" një pjetanxë me mëraj të egër të zier me mish qingji e saucicë bërë çika. Barili prësëndoi aljankun, verë e kuqe e një "qualità" shumë e rallë per dherat vulkanik e vendit, per klimin, per ljartesinë mbi detin. Sipas Daniele Bracuto, presidhendi i proloco, Barili me 628m mbi detin e me kandinat prej vuresë është vendi ideal për të vjetrosh verën. Tue degustartur gjërat që bufeu ofrirnej u folj shumë për ideen e Chiaradisë për të bëhet sa më nani. Ka ana saj zonja Chiaradia thot se" së bashku jemi tek udha e drejtë për mirësonjem jetën tek ki vend i shkret". Përkthimi: Pietro Abitante

6 20 E diel, 4 nëntor 2012 SUPLEMENT HISTORI JAVOR I VJET PAVARËSI ARËSI ISMAIL QEMALI Flamuri që ringjalli një komb N Moikom Zeqo Flamuri që u ngrit në 1912 e ringjalli krejt kombin shqiptar. Ky flamur i dha shqiptarëve kredencialet e shtetit si subjekt vetorganizimi dhe emancipimi, me të drejta të barabarta përpara gjithë shteteve të tjera, pra bëri të mundur që shqiptarët të mos zhdukeshin dhe të harroheshin në arenën e historisë... Ismail Qemali ë vitin jubilar, që plotëson një shekull nga shpallja e Pavarësisë, ne shikojmë nga optika e kohës sonë një histori shekullore, e cila në vetvete është një proces i ndërlikuar zhvillimi dhe emancipimi. Për të arritur në cakun e vitit 1912 është një histori paraardhëse e patjetërsueshme dot. Dihet që Shqipëria në shek. XV, pas përfundimit të Sagës Kastriotase të Lirisë ra nën pushtimin otoman, duke e ndërruar statusin e mëparshëm të saj jo vetëm historik, por edhe gjeo-politik. Ky status i Shqipërisë paraosmane lidhet me kulturën dhe qytetërimin evropian dhe kishte të tëra ndikimet e asaj që u quajt Rilindja Evropiane si një nga epokat më të madhërishme të historisë. Por këto ndikime u ndërprenë brutalisht dhe me një kosto të madhe. Sakrifica e shqiptarëve të shek. XV ishte kaq e pashembullt sa kaloi në kufijtë e legjendës. Shteti i Skënderbeut si shteti i shqiptarëve, si njësi e mëvetshme juridike dhe qeverisëse pushoi së qeni e tillë. Për arsyet historike që dihen, Shqipëria dhe tërë trojet shqiptare në gadishull u futën në strukturimin shtetëror të Perandorisë Osmane. Pra, statusi i ndryshuar historikisht i Shqipërisë tashmë lidhej me një strukturë shtetërore të huaj në kuadrin e një perandorie shumëkombëshe me shumë arketipa mentale, religjioze, kulturore dhe organizative që ishin në kundërshtim me vetëdijen evropiane të shqiptarëve. Nga ana tjetër në konceptimin gjeopolitik kombi shqiptar u gjend i inkuadruar në Perandorinë e madhe që lidhej me Lindjen dhe pati një ndërprerje të shumëkohëshme në lidhjet e mëparshme që i fuqizoi dhe i institucionalizoi epoka e Skënderbeut. Ka disa konceptime që janë pjesë edhe e metodave historike në lidhje me jetën e kombit shqiptar nga shek. XV deri në shek. XX, pikërisht në lidhje me referencën kryesore, atë të ekzistencës dhe të mbijetesës në strukturën perandorake osmane. Një nga konceptimet e mangëta dhe të sipërfaqshme lidhet me tezën se historia kombëtare e shqiptarëve gjatë sundimit osman ka qenë një boshllëk i madh ose diçka inekzistente. Një tezë tjetër më e ndërmjetme thotë se kombi shqiptar gjatë pesë shekujve të sundimit otoman ishte bashkëveprues dhe pati një osmozë, përshtatje dhe ndërlidhje me strukturën perandorake. Të dyja këto teza janë shfaqur në historigrafinë botërore në forma dhe cilësi të ndryshme, kanë gjalluar si teza të parakuptuara, por në realitet një vështrim i thellë i sendeve dhe vetë lëndës së historisë tregon qartë se brenda situatës aq të vështirë të pushtimit otoman megjithatë ekziston qartazi dhe dukshëm një histori e vijuar kombëtare e shqiptarëve, me ngritje uljet e saj duke pasur përherë një vektor të qëndresës, të ruajtjes të pa ndërprerë të autenticitetit etnik, gjuhësor dhe kulturor. Asnjë nga shekujt e sundimit osman nuk ka qenë një "shekull i bardhë", përkundrazi ka qenë një shekull luftërash dhe përpjekjesh, vërtet ka pasur ngadalësim dhe ngrirje herë pas here të proceseve, por ka pasur edhe një lëvizje në brendësi që e bën kombin shqiptar një komb të pamposhtur, përherë të frymëzuar dhe të motivuar për lirinë dhe dinjitetin e tij. Kjo pikë argumentimi nuk është aspak e vështirë ndonëse ndërlikueshmëria është e shumëfishtë. Megjithatë, të gjitha vonesat historike që lidheshin me pushtimin osman duhen parë në një raport më universal, jo vetëm me Perandorinë, por edhe me ngjarjet evropiane dhe botërore. Mjafton të kujtojmë se shekulli XVI (pra një shekull pasi ishte pushtuar Shqipëria) u krijua një trinitet i madh kulturor i kulturës shqiptare. Ky trinitet përbëhet nga emrat e shkëlqyer të humanistit më të madh shqiptar të nivelit evropian Marin Barletit, që shkroi veprën e tij të pavdekshme për historinë dhe bëmat e Gjergj Kastriot Skënderbeut, me emrin e Gjon Buzukut, i cili më 1555 përktheu në shqip shkrimet biblike dhe u bë themeluesi i shqipes së shkruar si një nga aksionet më themelorë dhe më të pazëvendësueshme të identitetit dhe të vetëdijes kulturore të dallueshme të shqiptarëve, si dhe me emrin e artistit ikonograf Onufrit, i cili me kryeveprat e tij pikturike tregoi qartë gjeninë e kombit shqiptar. Po kështu, shekujt XVII-XVIII patën zhvillimet e tyre. Emrat e Pjetër Budit, të Pjetër Bogdanit dhe të Frang Bardhit jo vetëm ngritën lart kulturën shqiptare, por botëkuptimi i aksionit të tyre kulturor ishte me konotacione evropiane të mirëfillta. Nga shek. XVIII deri në shek. XIX vetëdija e shqiptarëve motivohet dhe riformulohet në mënyrë të pakundërshtueshme. Shekulli XIX është një shekull i jashtëzakonshëm për shqiptarët është shekulli i Rilindjes sonë Kombëtare. Jeronim de Rada dhe Naim Frashëri janë në krye të yllësisë së Rilindasve tanë. Veprat e tyre e rikrijuan Shqipërinë në imagjinatën artistike, duke e bërë një realitet frymëzues dhe duke evokuar jo vetëm lavdinë e dikurshme para pushtimit osman, por duke i dhënë zemër dhe fuqi shpirtërore kombit shqiptar për të njohur më mirë vetveten dhe për të ngritur kokën krahas kombeve të tjera. Nuk duhet harruar ndërkaq se poezia dhe letërsia shqipe sado të shkëlqyera dhe cilësore që ishin nuk mund të bënin dot vetëm, pa bërë dhe konceptuar arsimin kombëtar shqip. Shkollat shqipe në gjysmën e dytë të shek. XIX përbënin një strukturë të mirëfilltë kombëtare shumë më përpara sesa të arrihej në formimin e shtetit të pavarur shqiptar. Ky është një dimension tejet i rëndësishëm që nuk duhet harruar asnjëherë. Theksuam se shek. XIX është i jashtëzakonshëm për shqiptarët sepse ata përqafuan idetë e mëdha evropiane të Revolucionit Francez. Këtë përshtatshmëri të shprehur ndërmjet Romantizmit shqiptar e bënë në një mënyrë të tillë që t'i paraprinte ngjarjeve që do të saksiononin motivimin e kryengritjeve të shqiptarëve që nuk reshtën kurrë. E paharrueshme për historinë e këtij shekulli ishte Lidhja Shqiptare e Prizrenit, e cila krijoi idenë e organizimit shtetëror shqiptar dhe të qeverisë shqiptare si një subjekt i mirëfilltë juridik me institucionet e saj, që lidheshin jo vetëm me organizimin e ushtrisë kombëtare, por edhe me funksionin e diplomacisë shqiptare që në këtë periudhë hodhi themelet e institucionalizimit të saj në mënyrë të qartë dhe me profesionalizëm të lartë. Të gjitha kushtet dhe mundësitë teorike ishin që Lidhja Shqiptare e Prizrenit që në 1978 të formulonte edhe juridikisht shtetin e mëvetshëm shqiptar. Pra, shqiptarët në këtë pikë nuk ishin aspak të vonuar në raport me popujt e tjerë të Ballkanit. Megjithatë kjo gjë nuk u arrit dot. shqiptarët nuk ia arritën dot kësaj gjëje për arsye madhore që lidheshin me aleancat me Fuqitë e Mëdha dhe arsye të tjera të konjukturave të rrezikshme apo të faktorëve kryesorë institucionalë të Evropës, siç ishte Kongresi i Berlinit. Një histori serioze e diplomacisë evropiane në këtë periudhë do të qartësonte vështirësitë në raportin e forcave që kishin shqiptarët që e kërkuan dhe sakrifikuan kaq shumë për lirinë e tyre në raport me interesat e kancelarive të mëdha politike të Evropës, por edhe të Azisë. Çështja e aleancave është tepër e rëndësishme për një popull të vogël në numër siç janë shqiptarët. Kështu që aspekti diplomatik shqiptar luan një rol vendimtar qoftë edhe në momente të përkohshme. Në këtë aspekt, kombi shqiptar jo vetëm që duhej të mbijetonte, por duhej të fitonte dhe të drejtën e tij ndërkombëtare. Midis shumë arsyeve që lidhen me kombin shqiptar është se kancelaritë diplomatike zotëronin informacione të mangëta ose edhe të paragjykuara mbi shqiptarët. Atëherë çfarë duhej bërë? Duhej thyer monopoli i mosthyerjes dhe i mjegullës mbi shqiptarët. Duhej qartësuar se çfarë përfaqësonin shqiptarët, ç'ishte gjuha shqipe, ç'ishte autoktonia shqiptare në

7 SUPLEMENT JAVOR I HISTORI E diel, 4 nëntor trojet e tyre, ç'ishte kultura dhe qytetërimi shqiptar. Pikërisht në Evropën kulturore, shumë më përpara se në Evropën politike nisi një veprim i shumëfishtë kulturor dhe artistik, por edhe shkencor, që qartëson njohjen e shqiptarëve si komb më vete. Shkrimtarë të mëdhenj romantikë evropianë, si Xhorxh Bajroni, i cili erdhi dhe i njohu nga afër shqiptarët, shpalosi një njohje të shkëlqyer mbi popullin tonë, duke e bërë jo vetëm një subjekt artistik, por para së gjithash një subjekt etnik. Dijetari austriak, Georg Hahn, hodhi për herë të parë themelet e albanologjisë, duke kaluar në domenin e shkencës serioze subjektin shqiptar me të gjitha përmasat, origjinalitetin dhe potencialin e tij. Në këtë hulli dijetarët shqiptarë si Pashko Vaso dhe Sami Frashëri, por përpara tyre edhe dijetarë arbëreshë, si Vincenso Dorsa e kuptuan se dimensioni i albanologjisë shkonte shumë më përtej njohjes së mirëfilltë shkencore dhe se ndikonte në vetëdijen evropiane në mënyrë të pazëvendësueshme. Edhe në rrafshin e imazhit, të artit, pikturës, shumë artistë evropianë i paraqitën Evropës portrete ikonografish shqiptare, jo thjesht ekzotike por atë të një populli të lirë në shpirt, të një populli vital, të një populli i cili padrejtësisht ishte harruar dhe lënë mënjanë, të një populli që e meritonte plotësisht lirinë. Këto janë rrethanat e përgjithshme të cilat bënë një kombinim të përpjekjeve të shqiptarëve për një proces të dyfishtë emancipimi: atë të emancipimit të vetvetes, për të kuptuar se kush ishin, çfarë ishin dhe se si duhet të ishin; dhe atë të emancipimit, që lidhej me popujt e tjerë evropianë. Në këtë mënyrë, kjo njohje e kombinuar do të ishte një bazë e një premisë që kancelaritë evropiane të mos e shmangnin as për injorancë, as për mungesë njohjeje, atë që quhej si subjekti problematik shqiptar. Fundi i shek. XIX është fundi i shumë kryengritjeve në të gjitha trojet shqiptare. Për dijetarët dhe atdhetarët shqiptarë ishte e qartë se Perandoria Osmane, që mbiquhej edhe si e "sëmura e Bosforit" ndodhej në pragun e shkatërrimit. Nëse popujt e tjerë ballkanikë e kishin fituar lirinë, ndërsa Shqipëria jo, kjo kishte ndodhur për arsye jo vetëm të përpjekjeve të vetë popujve, por edhe të ndërthurjes dhe të përputhjes së veprimeve kombëtare me ato ndërkombëtare. Me të drejtë Ismail Qemali e kuptoi që në vitin 1900 se struktura e një shteti shqiptar të mëvetshëm ishte krejt e pashmangshme. Ideja e tij për autonominë e katër vilajeteve shqiptare ishte në thelb një ide e mençur në përshtatshmëri me rrethanat e kohës. Ismail Qemali e kuptoi se rreziku i copëtimit të trojeve shqiptare nga orekset e fqinjëve ishte një rrezik real dhe tejet kërcënues. Teza e autonomisë së katër vilajeteve synonte ruajtjen e tërësisë territoriale të kombit shqiptar, për të shmangur copëtimin e tij. Duke gjykuar pas një shekulli tezën e autonomisë ne pasardhësit mund të kuptojmë qartë përtej të gjitha komplekseve dhe paragjykimeve se kjo ide politike e Ismail Qemalit nisej jo vetëm nga konceptimi politik i kohës por në radhë të parë synonte një të ardhme të sigurt të njësisë etnike të kombit shqiptar. Ndonëse në vështrim të parë dukej si një tezë minimaliste (vetëm e autonomisë) qëllimi i saj ishte në shumë kuptime maksimalist (që Shqipërisë t'i përkiste ajo që duhej t'i përkiste nga natyra dhe nga historia, trojet shqiptare të banuara nga shqiptarët. Kishte në tezën e Ismail Qemalit për autonominë diçka që u vërtetua nga koha. Pikërisht në periudhën e luftërave ballkanike u bë e qartë që plaku i Vlorës kishte të drejtë. Luftërat ballkanike synonin jo vetëm luftën kundër turqve, por edhe copëtimin e trojeve shqiptare. Nga viti në mendimin politik të Ismail Qemalit ka një evoluim të kuptueshëm, ideja e shtetit të pavarur shqiptar nga Turqia përfundimisht ishte një etapë e re e cila do të përballonte vështirësi akoma më të mëdha. Studimi i historisë së Shqipërisë në pragun e Pavarësisë bën të mundur që të kuptojmë se si në rrethana in extremis, pra në rrethanat më të skajshme që nuk kishin ndodhur kurrë më parë, në rrethanat ku ishte në rrezik të plotë copëtimi përfundimtar i trojeve shqiptare, Ismail Qemali dhe atdhetarët e tjerë nisën aksionin e tyre madhështor të mençur dhe rezultativ për të arritur te shpallja e Pavarësisë. Ky aksion u zhvillua në shumë nivele. Në nivelin kombëtar shpërthyen kryengritjet e mëdha tronditëse të shqiptarëve. Në nivelin e diplomacisë ndërkombëtare përpjekjet qenë jetike dhe decizive. Kështu u arrit në atë pikë të kombinimit të shumë interesave u arrit në atë gjendje shqetësuese që përcaktonte problemin se si shqiptarët jo thjesht si një rebus të pakuptueshëm, por si një çështje që kërkonte zgjidhje përfundimtare. Është shumë e lehtë të mendosh sot për aktin e ngritjes së flamurit më 28 Nëntor Por, po të futesh nën lëkurën e ngjarjeve të kohës mund të shikohet se vështirësitë qenë Populli feston shpalljen e Pavarësisë Populli feston shpalljen e Pavarësisë të pamatshme dhe pikërisht në konditat in extremis, në ato kondita kur interesi për Shqipërinë dhe kombin shqiptar mund të mjegullohej dhe të injorohej. Pavarësia e Shqipërisë si akt juridik është një veprim mbarëkombëtar, pra kanë kontribut të pamohueshëm tërë trojet shqiptare pa përjashtim. Të gjitha veprimet kryengritëse, memorandumet politike përqendroheshin në një pikë, në atë të njohjes së kombit shqiptar si një i tërë. Si asnjëherë më parë ndasitë fetare e krahinore humbitnin dhe treteshin përpara idesë së njësisë së kombit në vetvete. Është e vërtetë që atdhetarët shqiptarë e patën problem çështjen e diversiteteve dhe të ndarjeve midis pjesëve të ndryshme të kombit. Shqipëria nuk ishte një vend monofetar, por ishte vendi i disa feve, por për shqiptarët myslimanë, ortodoksë, katolikë e bektashinj, ndërgjegjësimi se ishin në radhë të parë shqiptarë bëri që simboli etnik të ngrihej mbi simbolet fetare. Po kështu dhe ndarjet krahinore ose të dialekteve në gegë dhe në toskë, nuk përbënte ndonjë vështirësi të pakapërcyeshme, por përkundrazi që të gjithë shqiptarët të bazuar te simbolika kombëtare dhe etnike e tyre, e gjuhës dhe e historisë e ndjenë veten të përbashkuar dhe të lidhur fort për t'u paraqitur përpara botës si një popull me homogjenitet të dallueshëm. Shpallja e Pavarësisë shënonte jo vetëm ishte ndarja një herë e përgjithmonë, ndarja përfundimtare me Perandorinë Osmane, por ishte edhe një fillim i madh i jetës dhe i historisë së mirëfilltë kombëtare. Mënyra e organizimit të Kuvendit Kombëtar në Vlorë për Shpalljen e Pavarësisë me anën e delegatëve nga krahina të ndryshme të trojeve shqiptare mbarti një mesazh të domosdoshëm mbarëkombëtar. Ardhja e Isa Boletinit në Vlorë, krahas Ismail Qemalit tregoi qartë jo vetëm përshëndetjen dhe miratimin e popullit të Kosovës për Pavarësinë, por konfirmoi dhe faktin se populli i Kosovës jo vetëm si një pjesë e pandashme e kombit shqiptar, por edhe si pjesë e historisë kombëtare i kishte të gjitha të drejtat legjitime si dhe meritat e padiskutueshme për këtë Pavarësi. Në këtë kuptim imazhi i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit 1878 ishte i pranishëm në shtëpinë historike në Vlorë, ku u ngrit flamuri i Pavarësisë. Një pikë interesante e aktit të Pavarësisë është edhe mënyra e qeverisjes e konceptuar nga Ismail Qemali dhe qeveria e përkohshme. Në të gjitha dokumentet konceptimi qeverisës i afrohej në vija të përgjithshme ndonëse jo të saktësuara përfundimisht një forme që anonte nga një lloj qeverisjeje republikane, pra nuk u zgjodh forma e mirëfilltë monarkike. Të mos harrojmë se në këtë cak kohor shumica e shteteve të Ballkanit, por edhe të Evropës kishi formën monarkike të qeverisjes. Pra, shteti modern shqiptar pati që në origjinën e tij një koncept të përparuar të qeverisjes së vetë shqiptarëve nga shqiptarët. Kjo është një nga pikat më të ndritshme të mendimit politik shqiptar dhe të sendërtimit të qeverisë së përkohshme të Ismail Qemalit. Por rrethanat historike, vazhdonin të ishin gjithashtu siç e kemi theksuar disa herë më sipër in exstremis. Qeveria e Ismail Qemalit jo vetëm që bëri të gjitha sakrificat për konfirmimin e ekzistencës së vet po shtjelloi edhe një veprimtari diplomatike për njohjen e shtetit të ri shqiptar. Pa këtë njohje nga ndërkombëtarët shteti shqiptar i porsakrijuar, do ta kishte të vështirë integrimin në bashkësinë e shteteve evropiane. Por, kancelaritë politike të Evropës kishin mendime dhe ide të ndryshme në lidhje me të ardhmen e shtetit shqiptar. Interesa nga më të skajshmet synonin mosnjohjen e shtetit shqiptar, ndërsa interesa të tjera të fuqive të mëdha e miratonin njohjen e shtetit shqiptar, por sipas një statusi të formuluar prej tyre dhe sipas interesave të tyre. Ishte e qartë se Qeveria e Përkohëshme e Ismail Qemalit duke e kryer rolin e saj historik kishte hapur shtigjet dhe mundësitë që Fuqitë e Mëdha ta përcaktonin statusin e Shqipërisë ashtu siç ndodhi në Konferencën e Londrës më Fuqia autoritative e Konferencës së Londrës natyrisht ishte shumë e madhe. Në vendimet e Konferencës së Londrës u konfirmua njohja ndërkombëtare e shtetit shqiptar duke u përcaktuar si formë monarkike, pra të një mbretërie në krye të të cilit u vendos një princ i huaj, i njohur si Princ Vidi, dhe kryeqyteti i Shqipërisë i 1913 u bë qyteti i Durrësit. Por vendimet e Konferencës së Londrës patën dhe diçka negative dhe të rëndë: në përcaktimin e kufijve shtetërore të Shqipërisë u bë një padrejtësi e paimagjinueshme, pothuaj të gjitha trojet e Kosovës dhe troje të tjera shqiptare në lindje dhe në juglindje të Shqipërisë iu dhanë shteteve ballkanike. Mund të thuhet se qe bërë një ndarje drastike për gjysmën e kombit shqiptar. Kjo padrejtësi historike ka pasur pasojat e saj në historinë e shekullit XX. Vetëm në fundin e shek. XX, më 1999 kur ndodhi lufta për çlirimin e Kosovës nga sundimi njëshekullor serb mund të thuhet se çështja kombëtare shqiptare e arriti një zgjidhje të pranueshme duke korrigjuar deri diku pasojat e kushtueshme të ndarjes së kufijve politikë të shtetit shqiptar më Epoka e re e demokracisë dhe integrimit evropianë, hapja e kufijve, qarkullimi i lirë i ideve dhe i njerëzve, ndryshimet e mëdha pozitive dhe konceptuale që ndodhën në fillimin e shek. XXI kanë bërë që çështja kombëtare shqiptare të konfirmohet më shumë dhe të ngrihet në një lartësi të re. Fati i Ismail Qemalit pas mbarimit të funksionit të tij, si kryetar i qeverisë së përkohshme të Vlorës qe fati i një njeriu të madh i cili i kuptonte të gjitha situatat madje edhe vetë skualifikimin e rolit të tij mbas vitit Nuk duhet harruar asnjëherë se vepra e Ismail Qemalit është vepra e një njeriu me kulturë të shumanshme, me përvojë politike të admirueshme, me një konceptim inteligjent dhe të guximshëm dhe vendimtar. Në shkrimet dhe intervistat e tij të cilat mund të zënë disa vëllime hetohet kthjelltësisht ligjërimi politik i këtij personaliteti të madh. Ismail Qemali, jo vetëm e kuptonte kohën që jetoi, por ai konceptoi më tepër të ardhmen e shqiptarëve. Si politikan i një niveli të lartë ai kuptoi bashkëveprimin midis faktorëve shqiptarë dhe faktorëve ndërkombëtarë. Ligjërimi i tij politik shpreh dhe reflekton një të menduar në kushtet e një globalizmi politik të kohës, duke ruajtur në dinjitet mëvetësinë dhe autoktoninë e shqiptarëve dhe përurimin e jetës së tyre moderne shtetërore. Pra, që nga Skënderbeu nuk ka një shëmbëlltyrë të dytë si Ismail Qemali në lidhje me aktin që ai kreu jo vetëm përpara gjithë shqiptarëve, por përpara gjithë botës. Ai është kështu një personalitet i cili ka një karakter ekskluziv të theksuar. Nisma e tij dhe atdhëtarëve që ai përfaqësonte ishte një nismë jetike, absolutisht e domosdoshme dhe që përuroi tërë historinë që erdhi pas 1912 deri në ditët e sotme. Kështu flamuri që u ngrit në 1912 e ringjalli krejt kombin shqiptar. Ky flamur i dha shqiptarëve kredencialet e shtetit si subjekt vetorganizimi dhe emancipimi, me të drejta të barabarta përpara gjithë shteteve të tjera, pra bëri të mundur që shqiptarët të mos zhdukeshin dhe të harroheshin në arenën e historisë por të ishin përherë brenda kësaj arene, duke i përjetuar ngjarjet duke qenë aktorë të ngjarjeve dhe duke zhvilluar principet të shtetit dhe të institucioneve shtetërore, përherë me një prirje të pazbehshme dot, ndaj qytetërimit evropian dhe demokracisë, lirisë dhe integrimit të shumëfishtë.

8 22 E diel, 4 nëntor 2012 SUPLEMENT KRITIKA JAVOR I PIKTURA IKTURAT REGJIMI Në foto: (Majtas) Llambi Blido Ne pultin e komandimit, 1971 (Djathtas) Rafael Dembo Vargu i punëtorëve Luca Arnaudo Të pikturosh posi të marrësh frymë A jeton imazhi? A merr frymë? Unë luaj me këtë pyetje e të tjera, kur, me kokën në re gjatë kthimit me avion nga Tirana, sjell në mend vizitën time në Galerinë Kombëtare të Shqipërisë dhe takimin tim me një piktor. Galeria Kombëtare ka salla të mëdha e plot dritë, të mbushura në pjesën më të madhe me vepra përfaqësuese të Realizmit Socialist, i cili sundonte gjatë diktaturës së gjatë të Enver Hoxhës. Kur ai u prish sëpari me BS e pastaj me Kinën, sepse ato u larguan nga modeli stalinist, Hoxha ndërtoi mbi 500 mijë bunkerë njëvendësh për mbrojtjen nga sulmet armike. Njëvendësh!!! Vetëm kur kërkon të përfytyrosh asfiksinë e një projekti të tillë të çmendur, mund ta kuptosh më mirë shkallën e lirisë që gëzonin artistët shqiptarë gjatë asaj diktature. Pikturat e ekspozuara në GKA tregojnë në fakt një paradë të pandërprerë punëtorësh, ushtarakësh, partizanësh prometeikë, të gjithë me ngjyra dheu, të errëta. Megjithatë, në kompaktësinë e këtij rreshtimi, ndihet tek-tuk një spiral daljeje: Rafael Dembo, p.sh. pikturon një grup punëtorësh "vullnetarë", që ndërsa shkojnë në fushë, nuk buzëqeshin. Më tej, në dy vepra të viteve '60, Spiro Kristo na nxjerr para disa aviatorë që lozin me modelina avionesh, dhe më pas fëmijë me pushkë, dhe me një shikim dashamirës, ndërsa i bashkon të dy palet- me qëllim a jo? S'dihet: të rritur, fëmini, luftë, dhe lojë, e bën të tërën më njerëzore. Përmbi çdo gjë tjetër, nuk largohemi dot nga dy pëlhura të Llambi Blidos, të dyja të fillimviteve '70. Në fakt ka aty një LLAMBI BLIDO: Arti i diktaturës vuante nga 'astma piktorike' Në foto: (Lart) Llambi Blido Vajza 1971 (Djathtas) Galeria Kombëtare, pamje e brendshme Shqipëri, Tiranë, Galeria Kombëtare. Mes dhjetëra veprash të të ashtuquajturit Realizmi Socialist bien në sy disa tablo që dëshmojnë mospajtimin me regjimin e Hoxhës. E në fund Luca Arnaudo përfundon në një tavolinën e një bari me piktorin Llambi Blido... kolorit të dritësuar dhe një inteligjencë kompozimi vërtet të jashtëzakonshme, që i bëjnë dy figurat e paraqitura (një punëtore që manovron levat e një fabrike, dhe një vajzë me shprehje enigmatike) vendosmërisht të dallueshme nga gjithë të tjerat aty pranë. Falë një serie fatlume takimesh - Tirana në fakt është një botë e tërë e vogël - ia dalim ta takojmë Blidon disa orë mbas vizitës në muze. Na shoqëron Gëzim Panaritit, kuratori i GKA, i cili na shpjegon gjatë rrugës se sa i rëndësishëm është artisti Blido për Shqipërinë, edhe sepse ka mundur të qëndrojë i huaj brenda regjimit, gjë që bashkëbiseduesi ynë e përsërit me ton, ishte e vetmja mënyrë e mundshme për të rezistuar pa u eliminuar fizikisht. Blido është gati 80-vjeç, është i verbër dhe vazhdon të pikturojë. Ulur në një kafe të periferisë, ky njeri i butë na shpjegon se si, pra humbjes përfundimtare të shikimit, kishte arritur të zhvillonte një teknike të tijën kombinimi të ngjyrave dhe të përdorimit të hapësirave mbi telajo, për të vazhduar në errësirë. Të mbresuar nga një përkushtim i tillë pikturës, pyesim Blidon ç`kuptim i jep punës me pikturën në kohën e diktaturës. Na përgjigjet me një leksion të pasionuar mbi lehtësinë e ngjyrave, pastaj shton se ka menduar gjithmonë që artit zyrtar i mungonte frymëmarrja, vuante nga "asma piktorike", dhe ishte pikërisht kjo frymëmarrje që ai ka dashur ta mbajë gjallë nëpërmjet ngjyrave. Artistë si Edison Gjergo e paguan shumë rëndë për mjaft më pak: Në 1973 e burgosën se piktura e tij vuante nga "formalizmi", dhe s'dihet ç'kuptonin me këtë. Kurse Llambi qëndroi me dashje në periferi të skenës artistike që të mund të vazhdonte pikturën në liri, ndërkohë që, si ilustrator për të fituar jetën, merrte nga historitë vizatimore amerikane që i lejoheshin, dhe nga koloristët e mëdhenj të çdo kohe frymezimin e tij artistik. Me një fjalë brenda një bote të burgosur, ai ruante mundësinë e një vrojtimi të lirë: nëpër errësirën e një diktature paranoiake. Pra, ky artist me natyrë paqësore dhe të pasionuar, kishte kaluar tek një errësirë tjetër, atë të verbimit, por duke ditur të gjente rrugën për t'u mbijetuar të dyjave. Dhe kishte shpëtuar kësisoj pikturën e tij. Dalim nga lokali në mbrëmje tashmë, e drejtohemi tek banesat tona. Imazhet e Blidos na shoqërojnë mendërisht, përherë e më të qarta, të ndriçuara në errësirën që na rrethon. 27 shtator 2012