FJALOR I TEOLOGJISË BIBLIKE

Transcript

1 FJALOR I TEOLOGJISË BIBLIKE Botuar nën drejtimin e Xavier LÉON-DUFOUR Jean DUPLACY, Augustin GEORGE, Pierre GRELOT, Jacques GUILLET, Marc-François LACAN

2 Titulli i origjinalit: Vocabulaire de Théologie Biblique Les Editions du Cerf, Paris 1970 Botimi në gjuhën shqipe sipas botimit IX në frëngjisht Përkthyer nga Odette MARQUET Bashkëpunëtorët: Suzana SHKRETA Akademia e Shkencave e RSH prof. Emil LAFE, prof. Seit MANSAKU, prof. Enver HYSA Në kopertinë: Pantokratori në absidën dhe Vetratat e Katedrales së Madridit Nuestra Señora de la Almudena nga Kiko ARGÜELLO Grafika nga Luçiana PICI Faqosja nga Luçiana PICI e Ferdinand NDOCAJ Napoli Viale degli Oleandri, 19 tel. ++39(0) Prima edizione marzo 2005 Seconda edizione settembre 2009 Stampato in Italia 09/2009 TEKNOPRESS (Casoria) Napoli

3 PARATHËNIE Duke u dorëzuar lexuesve shqiptarë këtë vepër të dobishme për thellimin e njohjes së Shkrimit të Shenjtë, dëshirojmë të kujtojmë se bëhet fjalë për një prijës që të shpie në zemër të zbulimit hyjnor. Kushtetuta DEI VERBUM e Koncilit të Vatikanit II thotë: Me zbulimin hyjnor Hyji deshi të shfaqej, të komunikonte vetveten dhe dekretet e amshuara të vullnetit të tij për shpëtimin e njerëzve (nr. 6). Kisha merr dritë nga Bibla, e mishëron atë në jetën e saj dhe i dëshmon botës për hirin e shpëtimit, prandaj i fton besimtarët t i afrohen Fjalës së Zotit me guximin dhe përvujtërinë e duhur. Përpjekjet për ta sjellë në gjuhën shqipe tekstin e Shkrimit të Shenjtë dhe për t i vënë në kontakt lexuesit e kësaj gjuhe me zbulimin hyjnor kanë qenë të gjata dhe të vazhdueshme. Që në shekullin XVI gjejmë copëza të Biblës së përkthyer në shqip nga Gjon Buzuku. Ky është shekulli i fillimeve të shqipes së shkruar dhe në themelet e tyre qëndron Bibla së bashku me liturgjinë. Budi gjithashtu (shek XVI) dhe në mënyrë të veçantë Bogdani (shek. XVII), na paraqesin shtjellime të Shkrimit të Shenjtë në doktrinat e krishtera të shkruara në shqip. Në shekullin XIX u botua tërë Besëlidhja e Re, në toskërisht dhe në gegërisht, e përkthyer nga Kristoforidhi, por u desh ende shumë kohë për të arritur në botimin e tërë Shkrimit të Shenjtë në gjuhën shqipe. Pas shumë dekadash me punë plot përkushtim dhe bujari, duke mos pasur asnjë mundësi për të komunikuar me Shqipërinë për shkak të situatës politike të asaj kohe, Imz. Simon Filipaj dorëzoi për botim përkthimin e tij të Biblës së plotë, pak vite para se ai vetë të dorëzohej në duart e Hyjit që e kishte thirrur dhe tek i cili po shkonte. Arritja e Biblës së plotë në shqip menjëherë pas rënies së ateizmit të detyruar, ishte hir i madh për jetën e Kishës së rilindur në Shqipëri dhe ndihmë tejet e vyer për ungjillëzuesit dhe për të gjithë ata, që pranuan besimin e krishterë. Kushtetuta konciliare DEI VERBUM thotë se Kisha i ka nderuar gjithmonë Shkrimet hyjnore ashtu siç ka nderuar vetë trupin e Krishtit pa harruar kurrë, sidomos në liturgji, të ushqehet me bukën e jetës qoftë në tryezën e fjalës së Hyjit, qoftë në atë të Trupit të Krishtit dhe ua ka shtruar atë edhe besimtarëve (nr. 21). Nderimi i Shkrimeve hyjnore bëhet më i thellë dhe më i vërtetë me njohjen dhe me studimin e Shkrimit të Shenjtë. Fjalori që lexuesi shqiptar do të ketë në duar, ka një rëndësi të madhe për Kishën katolike në Shqipëri, në Kosovë, në Maqedoni, në Mal të zi dhe kudo që gjenden bashkësi me besimtarë të krishterë shqiptarë, që thellojnë dhe kremtojnë së bashku misteret e besimit. Teologjia e vërtetë është përsiatje mbi zbulimin hyjnor, d.m.th. mbi Shkrimin e Shenjtë, prandaj ajo është thelbësisht biblike. Pikërisht për këtë arsye, ky fjalor është një mjet me vlerë të veçantë për të gjithë ata që janë të angazhuar në jetën e kishës. Nëpër faqet e kësaj vepre spikat dukshëm ndjeshmëria ndaj traditës së krishterë lindore dhe ndihet frymëmarrja ekumenike në qasjen me Biblën.Të gjitha Kishat e krishtera ushqehen në gurrat e zbulimit Hyjnor, prandaj ato mund të gjejnë, të gjitha, në faqet e këtij fjalori një ndihmë në veprën e ungjillëzimit. Nuk mund të rrimë pa përmendur ndihmën që kanë dhënë Mark Dema dhe Mateo Guralumi me përkthimin nga gjuha italiane. Mark Dema, duke zotëruar njohuritë e duhura teologjike dhe biblike, ka punuar me përkushtim dhe kompetenca gjuhësore. Një rëndësi krejtësisht të veçantë merr puna e bërë nga Odette Marquet me bashkëpunëtorët e saj për përkthimin nga origjinali në frëngjisht, gjë që ka shmangur urën e një gjuhe tjetër për të pasur këtë tekst në gjuhën shqipe. Përkthimi i këtij fjalori nuk e shteron nevojën e Kishës në Shqipëri për vepra me karakter teologjik, por shërben si shtysë për të thelluar njohjen e mistereve të besimit të krishterë dhe si nxitje për të tjera ndihmesa në fushën e krijimtarisë teologjike dhe të përkthimit. Duke falënderuar të gjithë ata që kanë punuar për realizimin e këtij botimi, dëshirojmë të kujtojmë këtu me mirënjohje të thellë miqtë e Ecjes Neokatekumenale që e morën për zemër këtë vepër. Imzot Rrok Mirdita Arkipeshkëv Metropolit Tiranë-Durrës

4

5 FALËNDERIME Fjala jote, dritëz për këmbët e mia, dritë për udhët e mia (Psalmi 119,105) Fillova punën për përkthimin e Fjalorit të Teologjisë Biblike të Leon Dufour në Këtë punë e kam nisur pasi Imz. Rrok Mirdita, Arkipeshkëv Metropolit Tiranë-Durrës, na dha bekimin e tij për të filluar katekezat e Ecjes Neokatekumenale në Konkatedralen e atëhershme të Tiranës, Kisha jezuite e Zemrës së Krishtit, famullitari i së cilës ishte Atë Renato Lizza. Bibla në Shqip e Imz. Simon Filipaj ende nuk ishte botuar atë vit, prandaj për të kremtuar liturgjinë e Fjalës përdornim Biblën e Jerusalemit në italisht. I kërkova disa vëllezërve të bashkësisë së parë të Tiranës, në veçanti Mateo Guralumit dhe Ana Shahinit, që të përkthenin nga italishtja në shqip disa tema të Leon Dufour për të përgatitur liturgjinë e Fjalës. Më pas pata nderin të takohesha me Z. Mark Dema, doktor në filozofi dhe i diplomuar në teologji në Romë, i cili me shumë entuziazëm pranoi ftesën time për të përkthyer në Shqip Fjalorin e Teologjisë Biblike të Leon Dufour, duke u nisur nga përkthimi në gjuhën italiane. Pas një pune disa vjeçare ( ), u shtyp më në fund një dorëshkrim, i pakorrigjuar, në rreth pesëdhjetë kopje. Puna u lavdërua shumë nga Nunci Apostolik në Shqipëri, Imz. Giovanni Bulaitis. Ndërkohë, në gusht të 1991 së bashku me fratin kapuçin Atë Bonaventura Mossuto dhe gruan time Giovanna, kisha njohur Imz. Mikel Koliqi, vikar ipeshkvnor i Shkodrës në atë kohë, me të cilin u takuam disa herë. Imz. Koliqi, i cili më pas u emërua Kardinal nga Shenjtëria e Tij Gjon Pali II, ishte ai që i sugjeroi Arkipeshkvit të Shkodrës Imz. Frano Ilia t i shkruante një letër ekipit përgjegjës të katekistëve itinerantë të Shqipërisë, ku e ftonte për të filluar katekezat e Ecjes Neokatekumenale në Dioqezën e Shkodrës, të Sapës e të Lezhës. Kjo ngjarje, që shënoi në të vërtetë hapjen e Mësimit të parë të Krishterë Pagëzimor dhe paspagëzimor përmes Ecjes Neokatekumenale në Shqipëri, më shtyu të ndërmerrja një përkthim të ri të fjalorit të Leon Dufour, por këtë herë duke u nisur nga vepra origjinale në gjuhën frënge. Providenca vuri në rrugën time në Shqipëri motrën e vogël të Jezusit Odette Marquet (doktoreshë në shkencat lindore, e diplomuar në gjuhën e letërsinë shqiptare), e cila e ndihmuar nga Suzana Shkreta, e diplomuar në gjuhën frënge, në bashkëpunim me profesorët Enver Hysa dhe Seit Mansaku të Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë së Universitetit të Tiranës dhe, me këshilluesin, Emil Lafe të Akademisë së Shkencave, filloi përkthimin në Kjo vepër përfundoi në 2004, me ndihmën grafike të Luçiana Pici. Vepra u ekzaminua më pas nga Zyra e Përkthimeve të Konferencës Ipeshkvnore të Shqipërisë dhe më në fund, në maj 2004 Asambleja e Përgjithshme e kësaj Konference, e kryesuar nga Arkipeshkvi Metropolit i Shkodrës Imz. Angelo Massafra nënshkroi miratimin e tërë veprës (prot. nr. 51/04, datë ), dokument që paraqitet në këtë vepër. Përveç personave të sipërpërmendur duhet të falënderoj të gjithë bamirësit e Ecjes Neokatekumenale të Puljas dhe të Shqipërisë, që kanë kontribuar, nga 1994 deri më sot, me ofertat e tyre për përkthimin dhe botimin e të gjithë veprës. Një falenderim i veçantë i shkon edhe Don Segundo Tejado, ish drejtor i Karitasit Shqiptar dhe famullitar i parë në Katedralen e Shën Palit, Tiranë, Atë Mario Imperatori, drejtor i shkollës së Studimeve të Larta të Filozofisë e Teologjisë në Seminarin Ndërdioqezan shqiptar dhe Atë Giuseppe Di Luccio, docent në të njëjtën shkollë, për këshillat e tyre të shumta që më kanë shërbyer për të ecur përpara në këtë punë. Falënderoj në mënyrë të veçantë Motrën Odette, e cila ka mundur të përfundojë të gjithë veprën vetëm falë shpirtit ungjillor e misionar që e dallon. Falënderoj mbi të gjitha Zotin, që më solli në Shqipëri në gusht të 1991 për të njohur këtë popull dhe për ta dashur! Dr. Ing. Silverio Cartolano Katekist Itinerant i Ecjes Neokatekumenale

6 KRYEIPESHKVIA METROPOLITANE SHKODER PROT. NR... L Albania ha urgente necessità di un aiuto spirituale vista la situazione di sofferenza e di disorientamento del nostro caro Popolo. Il Santo Padre, Giovanni Paolo II, nell udienza del 17 Gennaio 1994 ai catechisti itineranti, responsabili del cammino neocatecumenale, diceva: «Vostro merito è l aver riscoperto una predicazione kerigmatica, che invita alla fede anche i lontani, realizzando un itinerario post-battesimale secondo le indicazioni dell ORDO INITIATIONIS CHRISTIANAE ADULTORUM, richiamate dal Catechismo della Chiesa Cattolica (cfr. n. 1231). Al centro di tale percorso di fede vi è una fruttuosa sintesi tra predicazione, cambiamenti della vita morale e liturgica. Tutto ciò viene attuato in piccole comunità, nelle quali la riflessione sulla parola di Dio e la partecipazione all Eucaristia... formano cellule vive della Chiesa, rinnovando la vitalità della Parrocchia mediante cristiani maturi capaci di testimoniare la verità con una fede radicalmente vissuta» (Messaggio ai Vescovi d Europa riuniti a Vienna 12/aprile/1993). Pertanto, si concede all equipe itinerante del cammino neocatecumenale, di iniziare questa esperienza nella nostra Diocesi di Scutari. La Madonna del Buon Consiglio vi aiuti e vi accompagni in questo annuncio del Regno di Dio. Assicurandovi il mio costante ricordo nella preghiera, di cuore imparto a voi la mia Apostolica Benedizione. Scutari 28/5/97

7 KRYEIPESHKVIA METROPOLITANE SHKODER Shqipëria ka nevojë urgjente për një ndihmë shpirtërore duke parë gjëndjen e tanishme të vuajtur dhe të çorientuar të Popullit tonë të dashur. Ati i Shenjtë, Gjon Pali II, në takimin e 17 Janarit 1994 me katekistët itinerantë përgjegjës për ecjen neokatekumenale, thoshte: «Merita juaj, qëndron në zbulimin e predikimit kerigmatik, që fton për besim edhe ata që janë larg, duke realizuar një itinerar paspagëzimor sipas udhëzimeve të ORDO INITIATIONIS CHRISTIANAE ADULTORUM, i theksuar nga katekizmi i Kishës Katolike (krah. N. 1231). Në qendër të një rruge të tillë besimi, është një sintezë e frytshme mes predikimit, ndryshimeve të jetës morale dhe liturgjike. E gjithë kjo aktualizohet në bashkësi, ku reflektimi mbi fjalën e Hyjit dhe pjesëmarrja në Eukaristi... formojnë qeliza të gjalla të Kishës, duke përtërirë jetën e Famullisë përmes të krishterëve të pjekur të aftë për të dëshmuar të vërtetën me një fe rrënjësisht të jetuar» (Mesazh për Ipeshkvinjtë e Europës të mbledhur në Vienë më 12/prill/1993). Për këtë arsye ekipit itinerant të ecjes neokatekumenale i lejohet ta fillojë këtë eksperiencë në dioqezën tonë të Shkodrës. Zoja e Këshillit të Mirë ju ndihmoftë dhe ju shoqëroftë në këtë shpallje të Mbretërisë së Hyjit. Duke ju kujtuar gjithmonë me lutje, ju jap nga zemra Bekimin tim Apostolik. Shkodër 28/5/97 Arkipeshkëv i Shkodrës Imz. Frano Ilia

8

9 DY FJALË PËR LEXUESIN 1 Si lindi ideja e hartimit të këtij Fjalori të Teologjisë biblike? Në vitin 1945 Atë Xavier Léon-Dufour (Ksavier Leon Dyfur), duke hartuar një Fjalor biblik për botimin e Mesharit biblik, e pa të arsyeshme një përpunim më të thelluar të tij, që të ndihmonte klerin dhe besimtarët për të lexuar Biblën, për të kuptuar më mirë Fjalën e Zotit dhe për t ua shpallur atë më mirë vëllezërve të tyre. Ndërmarrja e një punimi të tillë ishte e vështirë, sepse duhej t i përgjigjej ambicies së dyfishtë shkencore dhe baritore. Kështu lindi në vitin 1958, pas një takimi me një grup ekzegjetësh në Lion (Francë), projekti i një punimi që do të ishte një seri sintezash në shërbim të veprimtarisë baritore. Këshilli redaktues thirri profesorë të Shkrimeve të Shenjta frëngjishtfolës, gjithsej 70. Siglat e tyre gjenden në fund të artikujve. Këta ekzegjetë bashkëpunuan ngushtë me njëri-tjetrin për të mirën e përbashkët. Ata hynë në këtë rrugë të vështirë, duke pranuar që të vihej në diskutim rezultati i kërkimeve të tyre, të ndryshoheshin disa nga këndvështrimet e tyre dhe të hiqnin dorë nga ndonjë pikëpamje vetjake. Atë Ksavier Leon-Dyfur, i ndihmuar nga Abati Pierre Grelot (Pier Grëlo), siguroi bashkërendimin e punës dhe kreu redaktimin e fundit duke u kujdesur për koherencën e punimit. Siç ka shkruar Komiteti i redaktimit, punimi është me të vërtetë fryt i një pune në grup me marrëveshje e vetëmohim, për të bërë një vepër të Kishës. Ky punim është menduar në këndvështrimin e teologjisë biblike. Titulli i tij përligj zgjedhjen e fjalëve që emërtojnë artikujt dhe mënyrën sesi trajtohen. Janë shmangur të dhënat me karakter enciklopedik. Lexuesi nuk do të gjejë aty artikuj të tipit arkeologjik, gjeografik (emra vendesh, emra të përveçëm etj.) ose thjesht historik (data të librave, hollësi për institucione etj.), as paraqitje të përgjithshme mbi ekzegjezën (çështje metodash, teori kritike etj.). Megjithatë përmenden kalimthi disa njoftime të këtij lloji, kur mund të ndihmojnë drejtpërdrejt për të kapur kuptimin teologjik. Disa të dhëna të domosdoshme përmblidhen në pjesën e dytë të Hyrjes: secili prej Librave të shenjtë është vendosur në kohën dhe në lëvizjen e ideve. Me gjithë përpjekjet për të bërë një sintezë, libri ruan si çdo fjalor një pamje analitike. Për të ndrequr këtë, hyrja e librit përpiqet të saktësojë shpirtin e tij: është një fillim për të hyrë në gjuhën biblike, për t i hapur rrugë një teologjie biblike. Përveç kësaj, në fund të çdo artikulli vëmendja e lexuesit tërhiqet për të parë artikuj të tjerë, që ndihmojnë në plotësimin e temës kryesore; shumë yllthe (*) e piketojnë tekstin duke kujtuar vazhdimisht se nuk duhet të 1 Një përmbledhje e shkurtër e dy parathënieve (vitet 1961, 1968) të Komitetit redaktues të këtij Fjalori e njofton lexuesin me historikun e kësaj vepre, si lindi ajo dhe me suksesin që vazhdon të ketë aktualisht. IX

10 mbështetemi vetëm në logjikën e mirë për të nxjerrë domethënien dhe rëndësinë e fjalëve. Nuk është dhënë një bibliografi për çdo fjalë, sepse duke u kufizuar vetëm në punimet e gjuhës frënge, ajo do të kishte qenë shpesh shumë e varfër dhe shumë shpejt e tejkaluar. Autorët nuk kanë pasur për qëllim t i jepnin citatet biblike në mënyrë shteruese. Si është thënë më lart, ata kanë synuar që vepra e tyre të kishte karakter sintetik. Shtatë vjet pas daljes së parë të këtij fjalori që korri një sukses të paparë, doli një botim i ri në vitin 1968, i pasuruar dhe i plotësuar me 40 artikuj të rinj. Anëtarët e Këshillit janë të vetëdijshëm se redaktimi i ri i vitit 1968 nuk është i përkryer as përfundimtar, por është më i pasur se i pari. Autorët kanë pasur parasysh vërejtjet dhe sugjerimet që u janë bërë. Ata e kanë pasuruar gjithashtu punimin, duke i shtuar një numër temash të rëndësishme. Ky libër, i njohur me titullin: Vocabulaire de Théologie biblique - VTB / Fjalor i Teologjisë Biblike, është mirëpritur në mënyrë të paparashikueshme dhe është përhapur gjerësisht në mjediset e krishtera. Në vitin 2003 doli botimi i dhjetë. Përkthimi i tij po merr përmasa botërore duke dalë në shumë gjuhë: gjermane, angleze e amerikane, kineze, kroate, spanjolle, greke, hungareze, italiane, japoneze, neerlandeze (holandeze), poloneze, portugeze, ruse, vietnameze, arabe, koreane, tamile, çeke dhe në gjuhën shqipe këto kohët e fundit. Përkthimit 1 në gjuhën shqipe, me këshillat e bashkëpunëtorëve, iu shtua një fjalorth që do të ndihmojë të kuptuarit, do të plotësojë disa të dhëna dhe do të pasurojë gjuhën me traditat e krishtera bizantine lindore dhe latine perëndimore, meqenëse kultura fetare shqiptare ka pësuar dëme të mëdha gjatë historisë së saj. 1 Nisma e projektit që i takon Ecjes Neokatekumenale, i ishte besuar Mark Demës, i cili nuk arriti ta realizonte para se të ndërronte jetë. Me propozimin e Imzot Rrok Mirditës, Arkipeshkëv Metropolit Tiranë-Durrës, ky projekt është marrë përsëri duke ia besuar përkthimin e veprës origjinale në gjuhën frënge motrës Odette Marquet (Odet Marke, albanologe, dr. në shkencat orientale), e ndihmuar nga Suzana Shkreta, e diplomuar në gjuhën dhe letërsinë frënge. Në redaktimin e veprës morën pjesë prof. Enver Hysa dhe prof. Seit Mansaku nga Instituti i Gjuhësisë e i Letërsisë (Tiranë) me bashkëpunimin e prof. Emil Lafe nga Akademia e Shkencave (Tiranë). X

11 LISTA E LIBRAVE TË BIBLËS ME SHKURTIMET 1 Abdia Agjeu Amosi Baruku Dalja Danieli Efesianëve (Letra) Esdra Estera Ezekieli Filemonit (Letra) Filipianëve (Letra) Fjalët e Urta Galatasve (Letra) Gjonit (Ungjilli i) Gjonit (Letra 1 e) Gjonit (Letra 2 e) Gjonit (Letra 3 e) Gjyqtarët Habakuku Hebrenjve (Letra) Isaia Jakobit (Letra e) Jeremia Jobi Joeli Jona Jozuehu Judës (Letra e) Judita Kënga e këngëve Kishtari Kolosianëve (Letra) Korintianëve (Letra 1) Korintianëve (Letra 2) Kronikave (Libri 1 i) Kronikave (Libri 2 i) Ab Agj Am Bar Dal Dan Ef Esd Es Ez Flm Fil Fu Gal Gjn 1 Gjn 2 Gjn 3 Gjn Gjq Hab Heb Is Jak Jer Jb Jl Jon Joz Jud Jt Kk Kish Kol 1 Kor 2 Kor 1 Kro 2 Kro Ligji i Përtërirë Levitiku Lukës (Ungjilli i) Makabenjve (Libri 1 i) Makabenjve (Libri 2 i) Malakia Markut (Ungjilli i) Mateut (Ungjilli i) Mbretërve (Libri 1 i) Mbretërve (Libri 2 i) Mikeja Nahumi Nehemia Numrat Ozeja Pjetrit (Letra 1 e) Pjetrit (Letra 2 e) Psalmet Romakëve (Letra) Ruta Samuelit (Libri 1 i) Samuelit (Libri 2 i) Selanikasve (Letra 1) Selanikasve (Letra 2) Siracidi Sofonia Timoteut (Letra 1) Timoteut (Letra 2) Titit (Letra) Tobia Urtisë (Libri i) Vajtimet Veprat e Apostujve Zakaria Zanafilla Zbulesa Lp Lev Lk 1 Mak 2 Mak Mal Mk Mt 1 Mbr 2 Mbr Mik Nah Neh Nr Oz 1 Pjt 2 Pjt Ps Rom Rt 1 Sam 2 Sam 1 Sel 2 Sel Sir Sof 1 Tim 2 Tim Tit Tob Ur Vaj Vap Zak Zan Zb 1 Kemi ruajtur emërtimet e Biblës së përkthyer nga Simon Filipaj, e cila është miratuar zyrtarisht nga të krishterët e Shqipërisë (katolikët, ortodoksët, Shoqata biblike). XI

12 SHKURTIMET E SHPESHTA BR Besëlidhja e Re BV Besëlidhja e Vjetër LXX Versioni grek i BV sipas Shtatëdhjetës+ VulgVersioni latin vulgate+ i Biblës J.K. Jezu Krishti aram aramaisht hb hebraisht gr greqisht lat latinisht v e verseti në vazhdim vv e dy versetet e njëpasnjëshme par e tekstet paralele khs krahaso art. artikulli REFERIMET * për të saktësuar kuptimin e një fjale, shihni shënimin e treguar. + për të treguar një term barasvlerës ose për të dhënë shpjegime, shihni Fjalorthin. për të thelluar temën, shihni shënimet e treguara, germat e shifrat shënojnë nëndarjet e tyre; O e o, shenja që tregojnë një hyrje për tërësinë e shënimit ose për një pjesë të tij. passim aty-këtu SHEMBUJT REFERIMESH 1 Kor 2, 7 letra 1 Korintianëve, kapitull 2, verseti 7 1 Kor 2, 7v»»» 2, vv 7 e 8 1 Kor 2, 7vv»»» 2, vv 7, 8 e 9 1 Kor 2, 7-10»»» 2, vv 7 deri te v 10 i përfshirë 1 Kor 2, 7»»» 2, vv 7 e vazhduese 1 Kor 2, 7 3, 4»»» 2, v 7 deri në kapitullin 3, v 4 të përfshirë 1 Kor 2, 7.15»»» 2 v 7 e 15 1 Kor 2, 7; 4, 6»»» 2 v 7 e kapitulli 4, v 6 Ps 55, 23 = 1 Pjt 5, 7: teksti i psalmit është cituar nga Pjetri N.B. Lexuesi do të gjejë në Hyrje shpjegimin ose emërtimin e disa termave ose të veprave jashtëbiblike: si Henoku, Jubiletë, Psalmet e Salomonit, Midrashim, Targumet XII

13 SIGLAT E NËNSHKRIMEVE TË BASHKËPUNËTORËVE AAV AB ADa ADes AF AG AN AR AV BRe BRi CA CH CL CS CT CW DM DS EB EH EJ FA FD FG GB HC HR IdlP JA JB JBB JCa JCan JCo André-Alphonse VIARD André BARUCQ André DARRIEUTORT Albert DESCAMPS André FEUILLET Augustin GEORGE Armand NÉGRIER André RIDOUARD Albert VANHOYE Bernard RENAUD Béda RIGAUX Charles AUGRAIN Charles HAURET Colomban LESQUIVIT Ceslas SPICQ Charles THOMAS Claude WIÉNER Donatien MOLLAT Daniel SESBOUÉ Evode BEAUCAMP Edgar HAULOTTE Edmond JACQUEMIN François AMIOT François DREYFUS Félix GILS Gilles BECQUET Henri CAZELLES Henri RENARD Ignace de la POTTERIE Jean AUDUSSEAU Jean BRIÈRE Jean-Baptiste BRUNON Jules CAMBIER Jean CANTINAT Jean CORBON JDel JDt JDu JdF JG JGi JLA JMF JP JR JdV LR LS MD MEB MFL MJL MLR MP PA PBe PBp PEB PG PL PMG PS PdS PT RD RF RG RM SL XLD Jean DELORME Jacques DUPONT Jean DUPLACY Jean de FRAINE Jacques GUILLET Jean GIBLET Jean-Louis d ARAGON Jean-Marie FENASSE Joseph PIERRON Jean RADERMAKERS Jules de VAULX Léon ROY Ladislas SZABÓ Marcel DIDIER Marie-Émile BOISMARD Marie-François LACAN Michel JOIN-LAMBERT Marie-Léon RAMLOT Maurice PRAT Paul AUVRAY Pierre BENOIT Paul BEAUCHAMP Pierre-Émile BONNARD Pierre GRELOT Paul LAMARCHE Pierre-Marie GALOPIN Pierre SANDEVOIR Paul de SURGY Paul TERNANT Raymond DEVILLE René FEUILLET Raymond GIRARD René MOTTE Stanislas LYONNET Xavier LÉON-DUFOUR XIII

14

15 HYRJE I TEOLOGJIA BIBLIKE DHE FJALORI Projektet e para të kësaj vepre nuk parashikonin të vinin fjalën teologji në titullin e saj; ato synonin vetëm për një fjalor biblik, artikujt e të cilit do të theksonin rëndësinë doktrinare e shpirtërore të fjalëve biblike. Por përpunimi i këtyre artikujve ka bërë që të duket qartë se ekziston një njësi e thellë në gjuhën e Biblës; nëpër llojshmërinë e epokave, të mjediseve e të ngjarjeve, zbulohet një bashkësi e vërtetë shpirti dhe shprehjeje ndër të gjithë autorët sakralë+. Njësia e Biblës, tipar thelbësor i fesë, vërtetohet në planin konkret të gjuhës; njëkohësisht duket qartë, se kjo njësi është teologjike nga natyra. Kështu ka lindur titulli përfundimtar: Fjalori i teologjisë biblike. I. TEOLOGJIA BIBLIKE Shkrimi i Shenjtë është Fjala e Zotit për njeriun, teologjia synon të jetë fjala e njeriut për Zotin. Kur teologjia e kufizon studimin e saj me përmbajtjen e drejtpërdrejtë të librave të frymëzuar, duke u përpjekur të dëgjojë zërin e tyre të veçantë, të depërtojë më thellë në gjuhën e tyre, shkurt, t i bëjë jehonë drejtpërdrejt fjalës së Perëndisë+, ajo është biblike në kuptimin e ngushtë të fjalës. Kjo teologji mund të përqëndrohet në pika të ndryshme të Biblës, të mbledhë sintezat pak a shumë të përpunuara, pak a shumë të vetëdijshme, që shënojnë momente kryesore në zhvillimin e Zbulimit. Historia jahviste+ dhe historia deuteronomike, tradita sapienciale+, ungjijtë sinoptikë, doktrina e Palit dhe ajo e letrës Hebrenjve, përshkrimi apokaliptik i Gjonit dhe ungjilli IV, janë sa e sa teologji, të cilat mund të parashtrohen në vetvete. Por në një vështrim më të gjerë Bibla mund të shihet edhe si një e tërë; mund të bëhen përpjekje për të kuptuar vazhdimësinë dhe lidhjen organike që sigurojnë njësinë e madhe të këtyre teologjive të ndryshme: kjo është teologjia biblike. 1. Parimet e njësisë. - Vetëm feja e vendos në mënyrë të sigurt njësinë e Biblës dhe i njeh kufijtë e saj. Përse disa fjalë të urta të urtësisë popullore kanë hyrë në koleksionin kanonik të Fjalëve të XV

16 HYRJE Urta, kur kanë mbetur jashtë kanonit libra me vlerë të lartë fetare, të përafërta me shkrimet më të bukura kanonike si Shëmbëlltyrat e Henokut+ ose Psalmet e Salomonit+? Vetëm feja e jep këtu kriterin; është ajo që shndërron në një tërësi organike librat e ndryshëm të Besëlidhjes së Vjetër e të Besëlidhjes së Re; në pikënisjen e teologjisë biblike, ajo paranënkuptohet edhe nga ai që nuk do ta kishte. Njësia e Biblës nuk është një gjë libreske. Ajo vjen nga Ai që është në qendër të saj. Libra të kanonit hebre janë, për të krishterin, vetëm ata të Besëlidhjes së Vjetër; ata lajmërojnë dhe përgatisin për Atë që ka ardhur dhe që i ka përkryer të gjithë: Jezu Krishtin. Librat e Besëlidhjes së Re, mbeten krejtësisht të varur prej shfaqjes së Jezu Krishtit në histori, priren drejt ardhjes së tij në mbarimin e kohëve. Besëlidhja e Vjetër është Jezusi i përgatitur dhe i parafiguruar; Besëlidhja e Re është Jezu Krishti që erdhi dhe që po vjen. Kjo është e vërteta themelore për të cilën vetë Jezusi ka dhënë formulën përfundimtare: «Erdha jo për të shfuqizuar Ligjin dhe profetët, por për t i përkryer». Etërit+ e Kishës nuk lodhen së menduari mbi këtë parim themelor dhe së kërkuari në vetë Biblën imazhet më shprehëse, që krahasojnë për shembull BR me verën, në të cilën u shndërrua uji i BV. Shënimet e Fjalorit përpiqen të përqafojnë këtë lëvizje të thellë të mendimit të krishterë, që kalon nga *figurat në *kryerjen e tyre, kur shfaqet *risia e Ungjillit. Pasojat e këtij parimi janë të shumta. Një teologji biblike nuk mund, për shembull, të veçojë mësimin e Zanafillës mbi *martesën, nga ai i Jezusit dhe i Palit mbi *virgjërinë; prototipi i njerëzimit nuk është *Adami i vjetër dhe njerëzit nuk janë *vëllezër me të, por me Adamin e ri, Jezu Krishtin. Së fundi, njësia e Biblës nuk është vetëm ajo e një qendre, që polarizon të gjitha përvojat e njerëzve dhe orienton historinë e tyre; është ajo e një jete, kudo e pranishme, e një shpirti përherë veprues. Teologjia biblike është vetëm një jehonë e Fjalës së Zotit, ashtu si u pranua nga një popull nëpër etapa të ndryshme të ekzistencës së tij dhe që u bë edhe thelbi i mendimit të tij. Por kjo *Fjalë, para se të jetë një mësim, është një ngjarje dhe një thirrje: ajo është vetë Perëndia që erdhi për t i folur popullit të vet, Zoti që vjen parreshtur, Zoti që do të vijë në *Ditën e tij për të rimëkëmbur çdo gjë dhe për të kurorëzuar pikësynimin e tij të shpëtimit në Krishtin Jezus. Këtë ngjarje, në të cilën krijohet një lidhje intime midis Zotit dhe njerëzve, autorët biblikë e përcaktojnë me emërtime të llojllojshme: *Besëlidhja, *Zgjedhja, *Prania e Zotit, etj. Ç rëndësi ka! Njohja e saj u siguron të gjithëve njëfarë afrie mendore, një strukturë të njëjtë mendimi dhe feje. Kjo e fundit vihet re, për shembull, kur autorët e shenjtë+ reagojnë përballë materialeve e dokumenteve të kulturave dhe të besimeve fetare fqinje: nëse e marrin përsipër duke i spastruar ato, këtë e bëjnë gjithmonë për t i vënë në shërbim të të vetmit zbulim, sipas ecurive të ndryshme, por me të njëjtën frymë. Sado që bëhet fjalë për imazhe të dala nga miti babilonas i *krijimit të traditës mesopotamiane të *përmbytjes, për simboliken rreth *shtrëngatës së dhënë prej mitologjisë kananease, për botëkuptimet persiane mbi *ëngjellologjinë, për folklorin që vë në skenë hyjni mitologjike dhe *egërsira keqprurëse: gjithë kjo sitet e rikrijohet, në një farë mënyre, në përshtatje me fenë ndaj Zotit krijues, për të cilin pikësynimi i shpëtimit zhvillohet në historinë tonë. Kjo njësi shpirtërore që, gjatë tërë Biblës, gjallëron traditat dhe botëkuptimet fetare, bën të mundur një teologji biblike, d.m.th. një njohje të thellë sintetike të së vetmes Fjalë të Perëndisë në të gjitha trajtat e saj. XVI

17 TEOLOGJIA BIBLIKE E FJALORI 2. Drita mbi gjithësinë dhe mbi Perëndinë. - Njësia e Biblës është e thjeshtë si Zoti, e gjerë sa krijimi i tij: vetëm Zoti mund ta kapë me një vështrim të thjeshtë. Duke u quajtur teologjik, punimi ynë nënkupton njësinë e veprës hyjnore dhe sintezën e shikimit hyjnor. Duke e paraqitur këtë sintezë në trajtën analitike të një fjalori, ajo nuk dëshiron t i presë hovin lexuesit në përpjekjen e tij për të kuptuar njësinë e Biblës, por vetëm të shmangë detyrimin e një sistematizimi abstrakt, medoemos arbitrar, në ndonjë vend. Duke marrë parasysh këtë, lexuesi ftohet të kalojë nga një shënim te tjetri, t i krahasojë dhe t i grumbullojë për të nxjerrë nga këto përafrime një njohje të vërtetë të fesë. Kjo mënyrë veprimi u takon pra metodave kryesore të Biblës. Duke marrë njërën pas tjetrës këndvështrimet e Librave të Samuelit e të Kronikave, fitohet një njohje më me ngjyrime për Davidin në kohën e tij dhe në kujtesën e Izraelit; gjithashtu misteri i Jezusit thellohet kur trajtohet në këndvështrimet e ndryshme të katër ungjilltarëve+. Nga ana tjetër Fjalori ndihmon për të kuptuar më mirë misterin e Besëlidhjes, meqënëse e shqyrton nëpër shprehjet e tij të ndryshme në kohë: *populli i Zotit, *mbretëria, *Kisha; nëpër figurat e tij të mëdha: *Abrahami, *Moisiu, *Davidi, *Elia, *Gjon Pagëzuesi+, *Pjetri ose *Maria; nëpër institucionet e tij: *arka, *altari, *tempulli, *Ligji; nëpërmjet ruajtësve të tij: *profetët, *priftërinjtë, *apostujt; nëpër realizimin e tij me gjithë armiqtë që e rrethojnë: *bota, *Antikrishti, *Satani, *Egërsira. Njeriu në *lutje shfaqet aty gjithashtu me sjelljet e tij të ndryshme; *adhurimi, *lëvdata, *heshtja, të përkulurit mbi *gjunjë, *falënderimi, *bekimi janë sa e sa reagime të njeriut përballë Zotit që vjen. Duhet shkuar më tej dhe duhet shquar - a nuk është kjo detyra e teologjisë? - prania e Zotit në çdo vend e në çdo kohë. Sepse personaliteti i Jahveut, Zotëria i historisë, ushtron një ndikim në tërë veprën e tij. Sigurisht që është me rëndësi të përcaktohen disa nocione antropologjike të rimarra nga Bibla, të cilat lidhen me një mjedis kulturor të caktuar dhe kanë vetëm një vlerë relative, që kritika racionale mund ta shqyrtojë: i tillë është botëkuptimi sintetik i njeriut, aspak si një përbërës njerëzor i ndashëm në pjesë, shpirti dhe trupi, por si një qenie personale që shprehet e tëra me pamjet e saj të ndryshme, *mendje, *shpirt, *trup,*mish. Këto pikëpamje, që ne nuk mund të mos i dimë, mbesin të dorës së dytë përderisa varen nga studimi i mirëfilltë i njeriut. Bibla nuk e analizon këtë mikrokozmë thjesht në vetvete, gjë që tërhiqte admirimin e filozofëve grekë: «Bibla, teologjike, e shikon njeriun vetëm përpara Zotit, shëmbëllesë e të cilit është» (art. «njeriu»), nëpërmjet Krishtit, restaurues i kësaj *shëmbëllese. Gjithashtu duke u nisur nga ngjarjet, institucionet dhe personazhet për të cilat flet Bibla, shihet se përvijohet një teologji e historisë, një njohje e *rrugëve nëpërmjet të cilave Zoti kryen veprën e tij. Për të kuptuar këtë aspekt të doktrinës, është me rëndësi të dihet se për semitët koha nuk është aspak një kornizë e zbrazët që do ta mbushin veprat e njerëzve; shekujt përbëhen nga *breza që fërgëllojnë prej jetës së Krijuesit. Por, me t u njohur kjo paraqitje e përbashkët e dhënë nga kultura e mjedisit biblik, duhen parë ndryshimet dhe duhet kuptuar çfarë është specifike në botëkuptimin biblik të *kohës. Ndryshe nga ç ndodh në mitologjitë fqinje, koha nuk kuptohet si përsëritje e kohëve të para të hyjnive në botën tonë. Në qoftë se në *hyjnderimin zbulimi rimerr ciklin e kohëve të festave, që kanë hyrë një herë e mirë si zakon, ai u jep atyre një kuptim të ri duke i vendosur midis dy skajeve: fillimi e mbarimi i historisë së njerëzve, *krijimi XVII

18 HYRJE dhe *Dita e Zotit+. Pra edhe kjo histori do të ecë me ritmin e viteve, të *javëve, të ditëve, të *orëve; por të gjitha këto elemente të kalendarit tonë janë shkëputur nga shterpësia e përsëritjes me *praninë e Zotit+, me kujtimin e ardhjes së tij ndër ne, me *shpresën e kthimit të tij. Në lidhje me një mbarim të tillë, luftimi mes dy *qyteteve, *Jerusalemit e *Babilonisë, përballimi i së mirës me të keqen, lufta kundër *Armikut nuk është më një *luftë katastrofike, por prelud i një *paqeje pa fund, aktualisht e siguruar me ekzistencën e Kishës, ku jeton Shpirti i Shenjtë. Më në fund me veprat e tij Zoti tregon zemrën e vet dhe zbulon njeriun në vetvete. Nëse njeriu duhet të flasë për *zemërimin dhe *urrejtjen e Perëndisë që dënon mëkatin, ai mëson të njohë përmes *ndëshkimeve që pëson, *dashurinë e Perëndisë që *edukon dhe që dëshiron të japë jetën. Prandaj njeriu kërkon ta përshtasë sjelljen e tij me atë që njeh te Zoti. Butësia, përvujtëria, bindja, durimi, thjeshtësia, mëshira, por edhe forca dhe kryelartësia, të gjitha këto «virtyte» marrin domethënien e tyre të vërtetë dhe qëndrueshmërinë e tyre të dobishme me anë të pranisë së gjallë të Zotit dhe të Birit të tij, Jezu Krishtit, në fuqinë e Shpirtit të Shenjtë. Gjithashtu situatat njerëzore në teologjinë biblike do të fitojnë plotësinë e kuptimit të tyre: gëzim e vuajtje, ngushëllim e trishtim, triumf paqësor e përndjekje, jetë e vdekje, gjithçka duhet të jetë e caktuar në pikësynimin e shpëtimit, që Fjala e Zotit na zbulon; gjithçka merr atëherë një domethënie dhe një vlerë në vdekjen dhe në ngjalljen e Jezu Krishtit, Zotit+ tonë. II. FJALORI Struktura mendore e fetare e zotëron tërë përmbajtjen e kuptueshme të Biblës, aq sa i jep asaj një shprehje gojore të përbashkët që i përshtatet; mund të flitet kështu për një gjuhë biblike. Sigurisht që fjalët ndryshojnë gjatë rrjedhës së kohës në librat e Biblës ashtu si në ata të njerëzve; por forca e frymëzimit është e tillë, sa ajo prek, duke shkuar më larg se idetë, vetë fjalët që i shprehin. Është mundur të njihet një koinè ungjillore, d.m.th. një «gjuhë e përbashkët» ku shprehet zbulimi i ri; por kjo koinè varet shumë nga gjuha e Septuagintës+, versionit grek të Biblës; dhe kjo, nga ana e saj përkthen dhe përshtat tekstin hebraik të BV. Një vazhdimësi e tillë a nuk do të thotë se ekziston, së paku për botëkuptimet e mirëfillta teologjike, një «gjuhë» e vërtetë teknike? Vetëm ky fakt do të përligjte trajtën e fjalorit që u është dhënë skicave tona për teologjinë biblike. Këtu nuk është fjala për një semantikë të mirëfilltë, por për një gjuhë shprehëse, të thurur me imazhe dhe simbole. Sigurisht për shumë ndër bashkëkohësit tanë shtrohet pyetja për të ditur se ç farë vlere ruan kjo gjuhë për ne, që jetojmë në një botë tjetër mendore. A duhet të shpallet misteri i qiellit sot me të njëjtat imazhe që përdori BR, me ato të *parajsës dhe të sferave qiellore të mbivendosura, me ato të gostisë dhe të dasmës? A mund të flitet ende për *zemërimin e Zotit? Ç do të thotë «ngjitja» e Jezusit në qiell dhe të ndenjurit e tij «në të djathtën e Perëndisë»? Marrëveshja për përmbajtjen e «teologjisë biblike», mjaft e lehtë për t u arritur, a nuk do të prishet kur do të dëshirojnë të përcaktohet mënyra për të shprehur këtë teologji? A nuk duhet të «çmitizohet» gjuha për të arritur thelbin e zbulimit? Bashkimi i fjalorit me teologjinë a nuk është një zgjatje e një iluzioni të dëmshëm? Pa mëtuar se po zgjidhim këtu problemin e XVIII

19 TEOLOGJIA BIBLIKE E FJALORI përgjithshëm të «çmitimizimit» të gjuhës, ne do të dëshironim vetëm të tregonim, në dy shkallë thellësie, se në ç farë kuptimi gjuha është ndërmjetëse e së vërtetës. 1. Imazhet dhe gjuha. - Shpirti njerëzor në ballafaqimin me zbulimin hyjnor reagon me dy lëvizje të kundërta. Nga njëra anë, përpiqet të përshkruajë sa më thjesht që është e mundur ngjarjen zbuluese; nga ana tjetër, përpiqet të shprehë me formula gjithnjë e më të sakta përmbajtjen dogmatike të zbulimit. Këto dy lidhje, përshkrimi i qenësishëm i ngjarjes dhe formula thelbësore e përmbajtjes së saj të kuptueshme, janë si njëra dhe tjetra të kushtëzuara nga mjedisi kulturor ku ato lindin dhe të rrezikuara nga disa shtrembërime. Por rreziku që kanoset është i ndryshëm në dy rastet: përshkrimi i ngjarjes mund të thjeshtohet në një përmbledhje fjalë për fjalë që e zhvesh nga çdo domethënie hyjnore, duke i hequr fesë gjithë përputhjen shpirtërore; formula doktrinare, duke u shkëputur nga ngjarja prej së cilës ajo ka lindur, do ta cenonte atë duke e shndërruar misterin në spekulim abstrakt. Gjuha e zbulimit e nënkupton këtë mënyrë shprehjeje të dyfishtë, formulimin abstrakt dhe përshkrimin me imazhe. Mirëpo, edhe pse ajo përdor ndonjëherë «formula», p. sh. kredo hyjnderuese (Lp) ose përkufizime të fesë (Heb), paraqitet më shumë si një përshkrim i qenësishëm që përmend me imazhe misterin e Besëlidhjes, ashtu si jetohet nga populli i Zotit. Problemi i parë nuk është të «çmitizohet» gjuha për ta përshtatur përmbajtjen e saj me nivelin e shpirtrave modernë; duhen gjetur rrugët që ndihmojnë për një njohje të saktë. Në nivelin më të ulët të shprehjes gjendet metafora e mirëfilltë; kështu p. sh. Isaia e përshkruan drurin që fërgëllon nga era Metafora në vetvete, nëse mund ta pasurojë fjalorin e zbulimit, nuk mund ta shprehë në mënyrë të drejtpërdrejtë. E shkëputur nga përvoja fillestare që e lindi dhe që mund të zhvendoset sipas dëshirës, e arritur pak a shumë sipas shijes dhe përfytyrimit të atij që e përdor, metafora, në të shprehurit e zbulimit, është vetëm një veshje, e cila mund të ndërrohet. Megjithatë, në gjuhën biblike kjo veshje zë një vend që nuk është i lehtë për t u kapur nga ne. Në fakt, vetëm nëpërmjet metaforës, imazhi fillestar ruan për një semit një fuqi ndjellëse gjithnjë të gjallë. Kështu p. sh. fjala kabôd, * lavdia, duke marrë pak nga pak kuptimin e një shkëlqimi rrezatues, ruan gjithnjë një plan të dytë peshe dhe pasurie, që e bën Palin të flasë për «peshën e lavdisë» të ruajtur për të zgjedhurit e qiellit. Krahas kësaj pranie të përhershme të imazhit, e lidhur me një dukuri kulturore, ka jetë në këtë imazh, një jetë të gjallëruar me frymën, që ruan kuptimin e vërtetë të saj nëpër llojllojshmërinë e shprehjeve. Kjo dukuri shihet në veçanti në përkthimin e Septuagintës. Herë-herë ky përkthim e ruan një fjalë greke me kuptim krejtësisht të ndryshëm, për të derdhur aty plotësinë e domethënies së fjalës hebraike. Kështu ai e përkthen fjalën hebraike kabôd me atë greke doxa, që shpreh, në kundërshtim me një realitet me peshë, «një mendim», një farë fame. Herë-herë, ai e shmang një fjalë me jehonë hyjnderuese, që do të sillte ngatërresa; kështu për të përkthyer beraka, *bekimi, ai parapëlqen të zgjedhë ndër fjalët euphèmia e eulogia, të dytën, e cila, edhe nëse nuk shpreh më shumë se e para ngjyrimin e veprimit të beraka-s, ka përparësinë të jetë asnjanëse, e lirë. Dhe ndonjëherë saktëson me ndihmën e fjalës greke dykuptimësinë e fjalës hebraike. Diathèkè-ja shprehte në greqisht «Aktin që vërteton se dikush ka pasuri të veta (testament) ose deklaron rregullat e marrëveshjes që mendon të vërë». Duke përkthyer kështu termin hebraik XIX

20 HYRJE berith, që do të thotë në kuptimin e tij të mirëfilltë pakt, kontratë, Septuaginta vë në pah «transhendencën e Hyjit dhe kondeshendencën që është në origjinën e popullit të Izraelit dhe të Ligjit të tij» (art. «Besëlidhja»). Një zotërim i tillë i gjuhës tregon kështu se fjala ka më pak rëndësi se shpirti që e përdor, dhe se nëpërmjet tij ajo hap rrugën e saj. Por ky zotërim është edhe një pohim pafuqie: asnjë gjuhë njerëzore nuk mund ta bënte të kuptueshme përvojën e Zotit; ky gjendet doemos përtej metaforave dhe imazheve. Duke ruajtur imazhe, ndonëse njihen kufizimet e tyre, gjuha e Biblës e fiton bastin për të qenë një mënyrë shprehjeje konkrete, e rrënjosur në përvojën njerëzore dhe për të treguar realitete të rendit shpirtëror nëpërmjet vetë imazheve materiale. Prandaj imazhet e para të *lumturisë dhe të *shpërblimit përmendin të gjitha një lumturi tokësore, ku njeriu merr pjesë, me trup e me shpirt. Kur *shpresa e Izraelit bëhet më shpirtërore, këto imazhe, në vend që të zhduken, mbesin; ato janë më pak shprehje të drejtpërdrejta të përvojës së lumturisë që pret njeriu sesa simbole të një shprese më të lartë, të një pritjeje të Zotit, që është e pamundur të përkthehet me fjalë të mirëfillta. Në këtë stad, imazhi dhe metafora bëhen mbështetësit e natyrshëm të zbulimit; ndonëse në vetvete nuk kanë vlerë «zbuluese», nëpërmjet historisë së tyre në gjuhë, asociacioneve mendore që ata sjellin ndër mend dhe reagimeve që nxisin, imazhi e metafora bëhen ndërmjetës të Fjalës hyjnore. E si mund të liheshin pas dore pas kësaj? 2. Simboli e përvoja. - Ndryshe nga metafora, që mund të zhvendoset pa dallim në të gjitha fushat e shprehjes, simboli biblik mbetet në lidhje të qëndrueshme me zbulimin që e lindi. Shënimet e Fjalorit përpiqen të tregojnë sesi elementet e botës, ngjarjet e përjetuara nga populli, vetë zakonet përfshihen në bashkëbisedimin që Zoti ka nisur me njeriun; në të vërtetë Zoti i flet tashmë njeriut nëpërmjet krijimit të tij dhe historisë që e udhëheq. Kështu, «Bibla nuk njeh dy lloje qiejsh: njëri material dhe tjetri shpirtëror. Por në qiellin e dukshëm ajo zbulon misterin e Perëndisë dhe të veprës së saj» (art. «Qielli»). Sigurisht, qielli i parë dhe toka e parë duhen zhdukur; por, përderisa qëndrojnë, qielli dhe mbresa që lë ai te njeriu, mbesin të domosdoshëm për të shprehur njëherësh transhendencën dhe afërsinë e Zotit të qiejve, ose për të thënë se «duke u ngjitur në qiell», Jezusi është lavdëruar. Në mitologjinë babilonase, *deti i egër dhe i tmerrshëm personifikonte fuqitë kaotike të rrëmujës, që zoti Marduk i ka asgjësuar; në Bibël ai nuk është veçse një krijesë e nënshtruar, por ruan tiparet e fuqive kundërshtare që Perëndia duhet t i mundë që të përmbushet pikësynimi i saj; për këtë arsye ai sjell në mend fuqinë e Vdekjes që kërcënon njeriun. Ndodh e njëjta gjë për shumicën e realiteteve kozmike, tokën, yjet, dritën, ditën, natën, ujin, zjarrin, erën, shtrëngatën, hijen, gurin, shkëmbin, malin, shkretëtirën. Ata janë përherë në harmoni me Zotin krijues e zotërues dhe kanë vlerë të plotë si simbole në zbulim. Megjithatë vlera e vërtetë e simbolit biblik del nga lidhja e tij me ngjarjet e shpëtimit. Kështu *nata është një element i përbashkët për shumicën e religjioneve, «realitet i dyvlerëshëm, i tmerrshëm si vdekja dhe i domosdoshëm si koha e lindjes së botëve». Bibla e njeh këtë simbolizëm, por nuk kënaqet me të; ajo e sheh nën këndvështrim historik, dhe vetëm ky i jep domethënien e vet të mirëfilltë. Nata e Pashkës është për të përvoja qendrore, nëpërmjet së cilës Izraeli ka kuptuar misterin e natës. Ndër simbole të tjera (si ai i *resës së dendur ose i XX

21 TEOLOGJIA BIBLIKE E FJALORI *ditës ) le të kujtojmë këtu atë të * shkretëtirës. Popullit i është dashur të kalojë nëpër vendet e shkretuara të Sinait; por kjo përvojë nuk i ka dhënë shkretëtirës një vlerë në vetvete, as nuk i ka dhënë një lloj mistike të ikjes në shkretëtirë. Sigurisht, qëndrimi i Krishtit dhe mësimi i BR tregojnë se i krishteri jeton ende në mënyrën e vet në shkretëtirë; mirëpo këtej e tutje kjo paraqitje lidhet, jo me sjelljen e tij të jashtme, por me jetën e tij sakramentore. Simboli i shkretëtirës, megjithatë, nuk zbehet, ai mbetet i domosdoshëm për të shprehur ecurinë e vërtetë të jetës së krishterë. Të rimarra në gjuhën e zbulimit, ngjarjet e përjetuara nga populli i Zotit nuk janë pra metafora të thjeshta, që tani mund të flaken tej si një trampolinë: ato ruajnë një vlerë ndërmjetësuese. Vetëm duke sjellë ndër mend *robërinë në Egjipt ose *mërgimin në Babiloni, i krishteri kupton gjendjen e tij si i shpërblyer nga *skllavëria; të pagëzuarit janë shpëtuar nga *përmbytja, janë të rrethprerë shpirtërisht, janë *hebrenj me shpirt; së fundi janë *kryqëzuar për botën dhe për lakmitë e saj; ata ushqehen me *manën+ e vërtetë, janë fëmijët e vërtetë të Abrahamit. Historia, ka kaluar në një farë mënyre, në trajtë simbolesh, në gjuhën e zbulimit. Për këtë arsye, kjo e folur simbolike na kthen në historinë prej së cilës del. Së fundi, vetë qëndrimet njerëzore zënë vend në këtë gjuhë, që kurse Biri i Zotit i ka bërë të vetat. Gjestet e bujkut, nga mbjelljet deri te korrjet, përshkruajnë historinë e mbretërisë së Zotit. Gjestet e njeriut, ushqimi i tij, puna e tij, pushimi e gjumi i tij kujtojnë realitetet e botës së Zotit. Martesat, amësia, lindja, sëmundja, vdekja janë sa e sa analogji që e fusin shpirtin njerëzor në rrugën që shpie në misteret e padukshme. Simboli është rruga e privilegjuar për të shprehur takimin e njeriut me Zotin, që vjen tek ai; dhe, pasi ai e ka çuar njeriun në mister, përhumb bashkë me të në heshtje. III VERBI+ I BËRË MISH+ Biri i Perëndisë erdhi për të mbetur ndër ne, duke i dhënë gjuhës simbolike të zbulimit përligjjen e tij të fundit e të plotë. Verbi i bërë mish është në vetvete zbulimi me vepra. Ai realizon shkrirjen e plotë të Fjalës e të veprimit: meqë secila prej fjalëve të tij është veprim, çdo gjest i tij na flet e na thërret. Sipas fjalës së Shën Augustinit+ «Sepse Krishti është vetë Verbi i Zotit, vetë veprat e Verbit janë për ne Fjala (etiam factum verbi, Verbum nobis est)». Në të marrin kuptim realitetet tokësore më të përulura si ngjarjet e lavdishme të historisë së etërve. Duke i kryer ato, ai zbulon domethënien e tyre të vërtetë. Me një rrugë të kundërt nga ajo që ndjek imagjinata e njeriut, kur i shndërron realitetet në metafora, Jezu Krishti bën që të duket vlera figurative e të gjitha realiteteve që i paraprijnë dhe që e lajmërojnë. Që atëherë, realitetet e kësaj toke duken si simbole të këtij Realiteti unik, që është Verbi i bërë mish. As buka as uji, as rruga as dera, as jeta njerëzore as drita nuk janë «realitete» të përhershme që kanë vlera përfundimtare; arsyeja thelbësore që ata janë, është se na flasin në mënyrë simbolike për Jezu Krishtin. XLD XXI

22 II HISTORIA LETRARE E BIBLËS Roli i një fjalori të teologjisë biblike nuk është t u parashtrojë lexuesve problemet kritike që dalin nga librat e shenjtë, megjithatë nuk mund t i lërë mënjanë. Duke u përpjekur të kapë tema doktrinare të Shkrimit të Shenjtë në zhvillimin e tyre historik për të ndjekur në këtë mënyrë gjurmët e pedagogjisë së Perëndisë, ai nuk mund të kënaqet duke grumbulluar tekste e referime sipas një renditjeje thjesht logjike. Çdo tekst i frymëzuar ka një kontekst të gjallë prej të cilit nuk do të mund të ndahej pa u cenuar, sepse rritja e zbulimit bëhet me ritmin e historisë. Gjithçka që na jep mundësi për të kuptuar më mirë zhvillimin letrar të Biblës, na ndihmon me këtë rast të dallojmë më mirë rrugët e Zotit. Zoti u ka folur në të vërtetë Etërve tanë «shumë herë dhe në mënyra të ndryshme» përpara se të na flasë më në fund nëpërmjet Birit të vet (Heb 1, 1v). Është e rëndësishme t i njohim këto «herë» dhe këto «mënyra», nëse duam ta vlerësojmë ashtu si duhet përmbajtjen e Fjalës së tij. Prandaj përpara se të trajtohen shënimet analitike rreth temave të ndryshme, do të jetë mirë të rikujtohet me një skicë sintetike, sesi u formua përmbledhja e librave të shenjtë. BESËLIDHJA E VJETËR Historia letrare e Besëlidhjes së Vjetër nuk është e lehtë të përshkruhet. Në Biblat tona të sotme librat janë grupuar në mënyrë logjike në kategori të mëdha, pa i kushtuar vëmendje datës së hartimit të tyre. Në shumë raste kjo datë shtron probleme për kritikuesit dhe për këtë arsye mund të parashtrohen vetëm hipoteza. Të lësh mënjanë këto hipoteza, do të ishte një zgjidhje e lehtë, por edhe e pamundur. Mirëpo duhet të dish të bësh një zgjedhje midis këtyre hipotezave. Të gjitha ato që janë parashtruar nga kritikët një qind vjet më parë, nuk pajtohen në mënyrë të njëjtë me studimin teologjik të Biblës. Disa prej tyre nënkuptojnë një konceptim rreth zhvillimit fetar të Izraelit, që rrjedh nga postulate racionaliste dhe që nuk është aspak i detyrueshëm për studimin objektiv të teksteve. Në raste të tjera duhet bërë dallim në mes të vërejtjeve kritike plotësisht objektive dhe shfrytëzimit tendencioz, që janë përpjekur të bëjnë disa. Duke trajtuar çështje të tilla, besimtari nuk ndodhet në gjendje inferioriteti, përkundrazi, XXII

23 HISTORIA LETRARE E BIBLËS duke lexuar Biblën «në brendësi» thellësisht në harmoni me frymën e dëshmisë së saj, ai e kupton se zhvillimi i ideve fetare në popullin e Zotit, edhe pse ka pësuar trysninë e faktorëve të ndryshëm historikë, është udhëhequr para së gjithash nga Fjala e Zotit, e cila i ka shërbyer gjithmonë si normë. Por kjo nuk përjashton që librat e shenjtë të kenë pasur shpeshherë një histori të ndërlikuar. Në paraqitjen skematike, që Kisha e ka trashëguar nga Judaizmi i vjetër, i tërë Pentateuku+ mbahej si një hartim letrar i Moisiut; Psalmet vinin të gjitha prej Davidit, Librat sapiencialë+ prej Salomonit+, 66 kapitujt prej Isaisë, prej të vetmit profet të shek. VIII. Ne e dimë tani se aty kishte një thjeshtim, që nuk mund të na kënaqë më. Duhet, padyshim, të njohim atë që këto vështrime tradicionale përmbanin si të drejtë; por sa për të tjerat duhet t i tejkalojmë. Në këtë mënyrë ne e pasurojmë shumë njohjen tonë konkrete të teksteve, sepse jo vetëm që e rivendosim secilin prej tyre në suazën e tij historike reale, por bëjmë që të duken midis tyre lidhje, që ndryshe do të ishin të padallueshme. I. NË ZANAFILLAT E LETËRSISË SAKRALE Rrënjët e letërsisë biblike zbresin thellë në traditën gojore. Është me shumë rëndësi të vërehet ky fakt, sepse kjo letërsi ka mundur të formohet në trajtën e saj të shkruar vetëm duke u nisur nga një epokë relativisht e mëvonshme, pas vendosjes së monarkisë davidike. Të gjitha epokat e mëparshme - ato të patriarkëve e të Moisiut, të ngulimit të Izraelit në Kanaan, të Gjyqtarëve e të mbretërisë së Saulit - i përkasin epokës së traditës gojore. Kjo nuk do të thotë se atëherë nuk ka pasur dokumente të shkruara ose vepra letrare me trajta të caktuara mirë. Pranohet me marrëveshje, për shembull, lashtësia e dokumenteve të ligjit si Kodi i Besëlidhjes (Dal 20, 22 23, 33) dhe Dekalogu (Dal 20 e Lp 5), lashtësia e poemave si Kënga e Deborës (Gjq 5) dhe apologu i Jotamit (Gjq 9, 7-15). Por për këto pjesë të vjetra që kanë ruajtur skribët+ izraelitë, tradita gojore mbetej mjeti kryesor për të përcjellë nëpër epoka kujtimet, zakonet, ritet dhe fenë e kohëve të lashta. Gjatë shumë shekujve populli i Zotit ka jetuar pra me këtë thesar të trashëguar nga stërgjyshërit e tij, që përveç kësaj pasurohej në çdo brez, pa u veshur ende me formën e tij letrare përfundimtare. Dëshmia fetare e patriarkëve, e Moisiut, e pleqve të dërguar nga Zoti, ruhej me besnikëri dhe e gjallë; por për ne është e pamundur ta kapim aq drejtpërdrejt sa dëshminë e Isaisë dhe të Jeremisë. Pasi Davidi, e sidomos Salomoni, i patën dhënë institucionit të skribëve një vend zyrtar në administrimin e mbretërisë, erdhi ora kur të gjitha këto materiale të traditës gojore, mundën të kristalizoheshin në tërësi shumë të gjera, ndërkohë që po lindte historiografia. Mbledhësit e tyre, duhet theksuar mirë kjo gjë, nuk kujdeseshin vetëm për të shkruar trashëgimin kulturor të shekujve të kaluar dhe për të treguar zanafillat e kombit izraelit. Letërsia e Izraelit ka lindur nën hijen e shenjtërores+; që në fillim ajo ka pasur për qëllim kryesor të ushqejë fenë e popullit të Zotit; si historiografi, ajo është përpjekur të sjellë në mend historinë e shenjtë. Edhe pse analiza e Pentateukut mbetet pjesërisht hipotetike, dallohet dora e një hartuesi, ose e një grupi hartuesish, që me marrëveshje i quajnë jahvistë+, në një përmbledhje të parë të traditave që duhej të tregonte këtë histori të shenjtë që nga zanafillat deri në vendosjen e Izraelit në Kanaan. Fryma dhe XXIII