KUJTIMET E SYRJA VLORËS

Transcript

1 allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli NË VLORË NUK U NGRIT VETËM NJË FLAMUR. JA ÇFARË GJEJMË TE KUJTIMET E SYRJA VLORËS Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com rilindasi@gmail.com Viti III - Nr:30 E diel, 28 korrik 2013 Kryeredaktore: Admirina PEÇI Na ndiqni edhe online KUJTIMET E SYRJA VLORËS Fakte dhe dokumente të reja mbi amurin e Pavarësisë N FREDERIK STAMATI uk ka shumë ditë që u botua libri me kujtimet e Syrja bej Vlorës i titulluar KUJTIME, NGA FUNDI I SUNDIMIT OSMAN NË LUFTËN E VLORËS. Historianë të nderuar që janë specialistë të studimeve të ngjarjeve të zjarrta të atyre viteve për të cilat shkruan Syrja bej Vlora, e vlerësuan me krahasimet më të gotitura të letërsisë artistike. Ata janë specialistë dhe e dinë se çfarë thonë. Dhe jo vetëm kaq, ai ka një stil që rrëshqet, një përqëndrim të ideve dhe ngjarjeve pa teprim fjalësh në një shtjellim të vrullshëm. Vërtet që shumë faqe i përpiva nga kurioziteti i etur për enigma të ngrira, nga ato që të ripërtërijnë pandërprerje mendimet në kërkim të një zgjidhjeje çliruese. Unë nuk jam Austro-Hungaria, roli në caktimin e ku jve shqiptarë Më 29 korrik 1913, Shqipëria u njoh si principatë e pavarur. 100 vjet më vonjë një përkujtesë për këtë ngjarje, ku veç një analize të fakteve e dëshmive të kohës vijnë edhe dy harta të panjohura Bota si shtëpia Shën Pali në shpirt NGA PIETRO ABITANTE oger Crowley, në librin e tij R Rënia e Kostandinopulit (1453), të cilin sapo e kam përfunduar së lexuari, përshkruan fundin e kryeqytetit të lashtë bizantin, natën tragjike të 29 majit të vitit 1453,e shoqëruar me grabitje dhe shkatërrime: një traumë për Perëndimin. Kjo ngjarje shënoi humbjen e NË FOTO: Nga festimet e Ditës së Pavarësisë më 1912, ku në mes spikat amuri. (Në krahun tjetër) Kopertina e librit të Syrja Vlorës krishtërimit dhe fundin e botës klasike. Pas pushtimit të qytetit bizantin, Sulltan Mehmeti i Dytë, ktheu Shën So në në një xhami; shpëtoi katër engjëjt roje nën kupolë, si homazh... faqe 18 historian dhe nuk mund të gjykoj faktet e dhëna në konceptimin individual të një personi, aq më tepër kur ato janë kujtime edhe të lidhura me impresionin dhe jo studime të mirë llta të kontrolluara me kujdes nëpër katedra apo sektorë të instituteve të kërkimit shkencor. Dhe njëkohësisht nuk e ul as vlerën e tyre, sepse do të akuzoja atë pjesë të së vërtetës që nuk e gjejmë as në analet e kohës pavarësisht kujdesit të shqyrtimit dhe as në dosjet e arkivave. Jam kimist. Në punën time për shpëtimin e amujve historikë më ngriti keq mëndjen informacioni që më dha një nga punonjësit më të parë të institutit që studionte albanologjinë, se amuri i Pavarësisë ndodhej në fondin etnogra k. Vite të tëra kam qenë në kërkim emocional të dokumentacionit aq shumë të pritur. Në Arkivin e Shtetit rashë në korespondencën... vijon në faqen Biblioteka e heshtur e Kasem Trebeshinës... Në ato takimet e herëpashershme, Kasemi më dha listën e krejt veprave të shkruara prej tij deri në vitin Prej asaj kohe kanë kaluar më shumë se dhjetë vite dhe askush s di të thotë diçka mbi këto vepra DORIAN KOÇI hpallja e pavarësisë Ssë Shqipërisë dhe caktimi i ku jve të saj ishin guri i fundit i mozaikut të krijimit të shteteve kombëtarë në Ballkan. Për shkak se këto ngjarje të rëndësishme diplomatike, jo vetëm për popullsinë dhe etninë shqiptare që po materializonte një proces që popullsitë dhe etnitë e tjera të Ballkanit e kishin realizuar më herët, por edhe për vetë rajonin që për shumë kohë ishte kthyer në një skakierë diplomatike ku luanin kryesisht interesat e dy Perandorive të Mëdha, asaj Austro-Hungareze dhe Ruse si dhe të një Fuqie të re të Madhe am- bicioze si Italia, studimi i tyre ton një rëndësi të veçantë. Pas një kompromisi të vështirë midis Fuqive të Mëdha në Konferencën e Londrës të thirrur për të gjetur një zgjidhje të problemeve që dilnin pas Luftës ballkanike, por që në fakt pothuajse gjatë tetë muajve të veprimtarisë së saj(sigurisht me ndërprerje), u morr kryesisht me çështjen shqiptare, për të krijuar fillimisht një Shqipëri autonome nën suazën e Perandorisë Otomane, caktimi i ku jve të saj ishte një çështje që do të sillte më shumë debat në Konferencën e Londrës, po aq dhe mundësinë për dështimin e saj. Fillimisht pasi u ra dakord për të krijuar një Shqipëri... faqe Raporti sekret. Ja bisedat e takimit III të Zogut me CIA-n NGA AGRON ALIBALI faqe 20 JOZEF RADI ër Kasem Trebeshi- e kisha dëgjuar Pnën, shpesh të ite Xhaxhoja (Spiro Gjoka) n ato orë pafund mbasditesh dhe mbrëmjesh që kalonim bashkë në biseda pafund... aty n at barrakën e tij të zymtë e të trishtë në Savër... Kasemi, dhe mjaft intelektualë të tjerë kokkrisur, s kishin pranuar të tufëzoheshin në vathën komuniste të realizmit socialist, për këta rrebelë kishte raste që isnim deri vonë në mesnatë... Aty emri i Kasem Trebeshinës shfaqesh me nji aureolë adhurimi, sepse ndaj tij Xhaxhoja (Spiro Gjoka) ruante jo vetëm nji konsideratë të lartë, por ishte i bindur se do të vinte nji ditë që kultura dhe letërsia shqipe do të mburresh me emrin e këtij shkrimtari kollos... dhe se vepra e tij shumplanëshe, pa diskutim do të zinte vendin që meritonte... krahas korifejve të fjalës shqipe... Xhaxhoja kish ndarë me Kasem Trebeshinën, Mark Ndojën, Abdulla Berberin, e shumë intelektualë të tjerë revizionistë periudhën e gjatë të izolimit në ishullin e Zvërnecit... në Vlorë... E thekso, Xhaxhoja e adhuronte Kasemin, për shumë gjëra, po në mënyrë të veçantë për krenarinë dhe kokfortësinë e të qenit i paepur ndaj gjithë formave të dhunës dhe presionit, për vullnetin e hekurt për t i shkuar deri në fund misionit... faqe 19 Cyan magenta yellow black

2 14 ANALIZA E diel, 28 korrik 2013 RILINDASI RELIKET KUJTIME FREDERIK STAMATI (vijon nga fq. 13)...e Bibliotekës dhe te Muzeut kombëtar. Ç etova aq sa gjeta, por jo aq sa dëshiroja. Dhe kur lexova atë që shkruan Syrja bej Vlora për amurin e pavarësisë vendosa të shkruaj diçka, i nisur nga dëshira për t i u afruar të vërtetës. Nuk ka asnjë dyshim se ai përsërit pa mëdyshje variantin e paraqitur të paktën dy herë nga i biri, Eqerem bej Vlora. E për të vazhduar diskutimin e nisur është e domosdoshme që të citojmë vetë autorin. Në faqen 70, në kapitullin Pavarësia Kombëtare, ai shkruan: Me 28 nëntor, me dëshirën dhe pëlqimin e të gjithëve, u vendos të ngrihej amuri i Shqipërisë dhe të shpallet Pavarësia Kombëtare. Pasi atë ditë nuk kishte mundësi të përgatitej amuri, u mor nga shtëpia jonë një amur, që djali im Eqeremi që nga viti 1908 e ruante me plot nderime. Ai u ngrit në mes të manifestimeve e brohoritjeve gazmore të popullit E tani le të paraqesim ato që shkruan Eqerem bej Vlora: Në përgjigjen e dt. 14 shkurt 1930 dërguar ministrit të jashtëm të asaj kohe Rauf Ficos, ndaj kërkesës së këtij për t i dhuruar Muzeut Kombëtar flamurin e ngritur nga Ismail Qemali dhe që Prefektura e Vlorës mendonte se e kishte ai, shkruan: Me të marrë shkresën tuaj n.784/i datë 18 vazhdues, vrapoj t ju jap shpjegimet mbi çështjen e Flamurit Kombëtar që u ngrit në Vlorë më 28/XI/1912. Falenderoj Zotnin Tuaj piksëpari që, duke pasur besim të plotë në ndjenjat e mija patriotike, m u drejtuat për të marrë shpjegimet mbi shenjën e shenjt të lirimit kombëtar, edhe eventualisht për t ia siguruar brezave të ardhshëm, duke e ruajtur në Muzeun e Shtetit. Mjerisht, ishte kjo dëshira, me të cilën mora mem gjithë shpirt pjesë, nuk do të jet e mundur të përmbushet. Marr lejen tuaj t ju bezdis pak, duke treguar të gjitha ngjarjet që jan në dijeninë time, mbi të parin Flamur Kombëtar, që edhe në mos u gjendt ky, të mbetet e pakta në arkivat e shtetit tonë, historia e amurit të parë që u ngrit zyrtarisht në Shqipëri. Në vjeshtën e vitit 1909, gjendesha në Paris. Këtu pata rastin të takohem me të ndjerin Don Aleandro, i cili me ndjenjat e lavdërueshme loshqiptare që kish, ndiqte edhe fantazinë e Mbretërimit tia në Shqipëri. Bashkë me mua ishte edhe Eqerem Bej Libohova. Në rast të një gostie që na dha Don Alandro na fali të dyve një Flamur kombëtar, edhe na tha që sigurisht këto amurë do të ngrihen ndonjë ditë në Shqipërinë e lirë. Flamurin që më përkiste mua e ruajta dhe e mbajta për vehte. Në gusht 1912 kur erdha në Shqipëri, e solla dhe e mbajta në kokën e shtratit tim. Kurse në vjeshtë 1912 dolën A është e vërtetë që nuk kishte amuj të tjerë në Vlorë dhe se askush nuk e dinte se si ishte amuri kombëtar? Jo! Flamuri ishte ngritur ditë më parë në disa qytete të Shqipërisë. Pra dihej se si ishte KUJTIMET Fakte të reja mbi andarët e Greqisë në Himarë, shkova me vetdashësit e Labërisë, në ato Malësitë për t iu bërë ball. Kështu nuk u gjenda dot në Vlorë më 28/XI/1912. Atë ditë u kërkua për t u ngritur një amur. Po meqë nuk kish njeri në Vlorë amur kombëtar, Z. Hydai Myftiu (sot mësues në shkollën italiane në Vlorë) shkoi me vrap në shtëpinë time. Ky amur, pasi u përdor për disa ditë, iu dorëzua znjs. Mehmet Ali Pasha Delvinës, e cila banonte në atë kohë në shtëpinë time. Kur u ktheva nga lufta, flamurin e gjeta prap mbi shtratin tim dhe e lash aty. Por më 1914, kur hynë rebelat e Shqipërisë së Mesme në Vlorë, zonja në fjalë iku nga Vlora për Delvinë, dhe amurin e mori me vehte me qëllim që të mos poshtërohesh, në atë kohë unë vetë isha në Durrës dhe më pas në Itali. Më 1914/15 sundimi i qeverisë Vorio-epirote, u shtrëngua rreptësisht në Delvinë. Zonja me gjithë familjen e saj u detyrua të shkojë në Korfuz. Marr vesh, se pas hetimeve private që bëra, që amuri mbeti në një kasë brenda së bashku me akte personale të fëmisë, në shtëpinë e Mehmet Ali Pashës në Delvinë. Qeveria Vorioepirote e Delvinës, me anë të një kërkimi që ka bërë në shtëpinë e lartpërmendur e paska kon skuar këtë amur dhe e paska djegur. Mjerisht, nëse kërkimet e mia janë të njëjta me të vërtetën ky amur nuk ekziston më. Pa dyshim që ky hidhërim është i përgjithshëm, por është veçanërisht një fatkeqësi për mua që sot nuk mundem të kem lumturinë, të dhuroj kujtim të përhershëm, shenjën e lirimit të atdheut. Besoj, se do të jetë sa për vërtetimin e thënieve të mia të pyetet - z. Hydai Myftiu në Vlorë - Zonja Mehmet Ali Pashajt në Delvinë - Zoti Haki Alizoti në Tiranë - Zoti Avni Delvina në Sarandë Këta e dinin rrjedhën e çështjes. Dokumentin e mësipërm e ka botuar disa vjet më parë historiania Valentina Duka në Histori e Shqipërisë, Një shpjegim të mëvonshëm kemi po nga Eqerem bej Vlora në KUJTIME, Vëllimi i dytë Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit. Po e citomë: Një javë pas kthimit në Vlorë çova Murat bej Toptanin dhe Hydai efendin (nipin e babait të teqesë sonë në Janinë) tek Ismail Qemali, duke iu lutur të më kthente flamurin që i pata huajtur. Më premtuan të ma kthenin atë menjëherë, sapo zonja Marigo Posio (një atdhetare e madhe demokrate, por që i pëlqente reklama) ta kishte qepur e qëndisur amurin e ri. E pra në 28 nëntor kryeobjekti i ditës, amuri si simbol i pavarësisë, me atë pakujdesinë tipike shqiptaro-lindore, ishte harruar. Për më tepër shumica nuk e dinte se si ishte ai. Askush në Vlorë nuk kishte amur në shtëpi. Shtetformuesit ranë në hall dhe vështruan njëri tjetrin të hutuar. Atëhere ngrihet miku im, Hydai efendiu dhe thotë se në dhomën e gjumit të Eqrem beut varet në mur një flamur shqiptar, i futur në një kornizë të bukur. Dhe pyeti në se mund të merrej pa qenë aty i zoti. Ismail beu i dha leje dhe kështu amuri, që dikur don Aladro Kastrioti ma kishte dhuruar solemnisht në Paris, shtegtoi në konakun fqinj dhe ra në duart e Ismail beut, i cili ia dorëzoi Murat bej Toptanit me porosinë ta varte jashtë, ndërkohë që vet qëndronte pranë në dritare. E zgjata ca historinë e ngritjes së amurit sepse në vitet e fundit kanë qarkulluar variante krejt të pavërteta dhe unë dëshiroj që ngjarja e saktë të përshkruhet e të mbetet njëherë e përgjithmonë. Duke lexuar me kujdes këto dy shkrime vërejmë se thëniet e Eqerem bej Vlorës ndryshojnë. Në njërin variant thotë se kur u kthye në Vlorë e gjeti amurin mbi krevatin ku e ruante, ndërsa në tjetrin se i u drejtua Ismail Qemalit me anën e Murat bej Toptanit dhe Hydai efendiut me lutjen për t i a kthyer amurin. Cilin variant duhet të besojmë?

3 RILINDASI ANALIZA E diel, 28 korrik E SYRJA VLORËS amurin e Pavarësisë Por kjo është gjëja më e parëndësishme. Ka të tjera që meritojnë të analizohen. A është e vërtetë që nuk kishte flamuj të tjerë në Vlorë dhe se askush nuk e dinte se si ishte amuri kombëtar? Jo! Flamuri ishte ngritur ditë më parë në disa qytete të Shqipërisë. Pra dihej se si ishte! Gjithashtu nuk është e vërtetë se nuk kishte amuj të tjerë. Ferit Vokopola në Atë unë e njoha, botuar në revistën Njeriu, Nr 8, Tiranë, fruer 1944 shkruan: Populli, të vegjël e të mëdhëj, burra e gra, me Flamurin Kuq e Zi në duar, ishin mbledhur rreth godinës duke kënduar hymne kombëtare. Shumë vite më parë pata rastin dhe fatin që xhaxhai im, Arkile Stamati, të më tregojë se si ai me të atin, Nikollën, pjestar në delegacionin e Durrsit, por pa ja ditur funksionin, udhëtuan me kuaj për në Vlorë në një kohë të keqe dhe në rrugë me baltë. Me 28 nëntor 1912 ai ka qenë në shesh dhe ka parë ngjarjet. Kur Ismail Qemali ngriti amurin sheshi oshtinte nga brohoritjet entuziaste të njerëzve të shumtë, që tundnin amujt e kuq, që mbanin në duar. Pra, nuk është e vërtetë thënia e Eqerem bej Vlorës se nuk kishte amuj të tjerë veç amurit të tij. Dhe mos të harrojmë edhe variantet e tjera të amurit të ngritur në Vlorë, si ai i Marigosë, i Spiridon Ilos, i Kol Rodhes, i Petro Pogës. Përse e fyen kështu një komb? Në kujtimet e tij Ismail Qemali thotë se: Kurrë nuk do harroj atë çast, dhe duart m u drodhën me shpresë e krenari tek e ngula në ballkonin e banesës së vjetër shtizën me amurin e prijësit të fundit të Shqipërisë dhe më poshtë Populli posa sheh amurin që ngrihet në shtizë shpërthen në brohoritje e gëzim. Kjo është cituar nga monogra a e Skënder Luarasit Ismail Qemali, botuar në Tri jetë nga shtëpia botuese Migjeni në Në këtë moment na intereson puna e shtizës ku qëndronte amuri. Nuk është vetëm ky botim i Skënder Luarasit që përmend shtizën. Ka edhe botime të tjera që thonë se amuri ka qenë në shtizë. Mirëpo amuri i NË FOTO: Nga festimet e Ditës së Pavarësisë më 1912, ku në mes spikat amuri. (Në krahun tjetër) Kopertina e librit të Syrja Vlorës, botuar pak javë më parë Eqerem bej Vlorës ishte vendosur në kornizën që ndodhej mbi krevatin e tij, e rrjedhimisht pa shkop. Në se do të pranojmë variantin e paraqitur nga Eqerem bej Vlora, atëhere ngjarjet zhvillohen pak a shumë kështu: Hydai efendiu largohet nga mbledhja, shkon në dhomën e gjumit të Eqerem bej Vlorës, heq amurin nga korniza, gjen një shkop, apo një hekur, gjen gozhdë dhe një çekiç, e mbërthen amurin në shtizë, ose e lidh dhe e çon në sallën e mbledhjes, ku me sa kuptohet e merr Murat Toptani. Sikur gjithshka të ishte e parapërgatitur, sa kohë do të merrte ky proces? Ndërkohë nuk ka asnjë të dhënë që të jetë vonuar ngritja e amurit. Se çfarë ndodhi në ato çaste me flamurin mund ta kuptojmë nga ato që shkruan Dhimitër Berati, rmëtar i aktit të shpalljes së pavarësisë, në Kujtime të Kuvendit kombëtar të Vlorës, botuar në revistën Njeriu, nr. 5, viti 1942: Kush ka patur fatin të ndodhet atje e ta shikojë këtë sqenë të përmallshme, s mund ta harrojë kurrë Murad Toptani nga Tirana, që ngriti amurin në mes të Mbledhjes dhe këndonte Këngën e Flamurit, së bashku me përfaqësonjësit korçarë të Kolonisë së Bukureshtit q e kishin prurë atë këngë nga Vllahia!. Dhe në shkrimin 28 nëntor 1912 : Të gjithë janë në këmbë. Një Rroftë Shqipëria, që del prej të gjithë kraharorëvet mbulon fjalët e fundit t Ismail Qemalit. Urimet përsëriten e më s marrin fund. Një amur u çfaq n at çast në mes t odës. Një tjatër amur i rrëfehet, në dritare, popullit q ishte mbledhur n oborr të shtëpisë. ( Cituar nga Bardhosh Gaçe, Ata që shpallën pavarësinë kombëtare, Toena, Tiranë, 2002.) Edhe vetë Eqerem bej Vlora thotë se Ismail Qemali ia dha amurin Murat Toptanit për ta varur në dritare. Ndërsa Ismail Qemali shkruan se amurin e ngriti vetë dhe e nguli në parmakët e ballkonit. Pra amuri që u valavit nga Ismail Qemali nuk ka qenë amuri i Eqerem bej Vlorës, por një tjetër. Por cili ishte ky amur? Le të analizojmë disa shkresa zyrtare të kohës, e që ruhen në Arkivin e Shtetit. E PARA: MBRETNIJA SHQIPTARE PREFEKTURA VLOR S N 3170/III ex Vlorë, më 20 Janar 1930 P. T. Ministris se P. te Mbrendshme (Sekretaria e Pergjithshme) Tirane Landa: Mbi të parin Flamur q u ngrit ne Vlore Pergjigj e shkrese Nr D. 19/12/930 Kemi nderin t Ju njoftojme se Komisaria e Policis dhe Bashkia, na kane lajmeruar qe flamuri i ngritun ne Vlore me 28/XI/912, ndodhet ne duar te Z. Eqerem Vlora, Minister i jone n Athine. Tue qene se njoftimet e Policis e te Bashkis, nuk tregojshin ndo nje argument sa te mund te formonim nje mejtim pozitiv mbi kete çashtje, Titullar i Kesaj Prefekture e pa t arsyeshme me e hetu personalisht. Ne hetimet t ona personale, na rezultuan keto te dy hipoteza mbi kete amur istorik: 1.Thuhet se i pari Flamur Kombetar q u ngrit ne Vlore, asht marre asi kohe prej Zonjes Marigo Jovan Bozo e cila ka pas ndjenja patriotike te kulluera dhe ne shume raste i ka sjelle sherbime te pa numurta çashtjes Kombetare; ma vone, si u pregatitne Flamure te mjaftueshem po prej asaj Zonje, Flamuri istorik i asht kthyer perseri zonjes Marigo Bozo. Kete informate na e a rmojne dy persona te besueshem, qe kane ndodhe ketu, kur u shpall Indipendenca: njani prej ketyne, Z. Qazim Kokoshi, na deklaroj se mbi kete çashtje, tash se fundi, paska bisedue me Z. Kol Rodhe, qe ndodhej asi kohe ne Vlore, i cili ka thene se Flamurin ne fjale e ka marre ai (Z. K. Rodhe) nga zonja Marigo Bozo dhe ja ka çue nji shoqnie shqiptare ne Amerike. 2.M ane tjater Z, Sefa Bej Vlora (vllaj i Z. Eqrem Vloras), na deklaroj ne menyre sekrete se Flamuri ne fjale asht mare asi kohe prej shtepis tyne dhe se ky mbas ca kohe asht mare prej Z. Avni Bej Delvines, i cili mund t a kete edhe sot. Tue qene se nga sa siper nuk mund te formohet nje mejtim pozitiv, jemi te mejtimit qe per te kthjelluar çashtjen, te pyetet zonja Marigo Bozo e Z. Kol Rodhe, te cilet ndodhen aty dhe ne rast qe pergjegjet e ktyne do te jene negative, athere te pyeten dhe Z. Z. Eqrem Vlora dhe Avni Delvina. Prefekti Lidhur me këtë shkresë duhet të bëjmë një koregjim date, të cilën na e lejon arsyeja. Data e shkruarjes së dokumentit është 20 janar 1930, kur më poshtë, në llim, thuhet se po i ipet përgjigje një shkrese të datës 19.XII Gabimi është, siç thomi ne sot, një lapsus, sepse duhej të ishte përgjigje e një kërkese të datës 19.XII.1929, ose 19.I Pak komente mbi këtë shkresë. Është në vazhdim të ecurisë së procedurës së saj që Rauf Fico i u drejtua Eqerem bej Vlorës, përgjigjia e të cilit u paraqit më lart. Përsa i përket amurit të marrë nga Marigoja është fjala për amurin e çetës së shoqërisë Besa-Besën që udhëhiqej nga Kol Rodhe, e që erdhi nga Amerika në Korfuz në 1911 për tu hedhur në Shqipëri dhe jo varianti i amurit të përgatitur nga Marigoja, siç edhe e përshkruan Kristo Floqi. Nuk besoj që të jetë e mundur që prefektura e Vlorës të ketë takuar Kol Rodhen, e të ketë biseduar me të dhe mbasi të ketë marrë një përgjigje negative prej tij, të ketë njoftuar organet qendrore të shtetit dhe pastaj këta t i jenë drejtuar Eqerem bej Vlorës. Kol Rodhe nuk ka lëshuar kurrë pe në këtë çështje dhe ka debatuar shumë ashpër vite të tëra me Kristo Floqin, i cili me sa duket i paraqitej i rrezikshëm në autorësinë e amurit kombëtar, ndërsa Eqerm bej Vlorën nuk e përmend fare. Mirëpo edhe kjo shkresë e ka një pararendëse të saj që ruhet në Arkiviv e Shtetit. Po e paraqesim: MBRETNIJA SHQIPTARE Kryesija e Parlamentit Nr 499 Tiran, 4. XII. 929 P. T. KRYEMINISTRIS Kamë nderin me e bamë të njoftun atë P. T. Kryeministri, se Parlamenti ne mbledhjen e vet më 2. XII. 929, mbi nji propozim te bamë, vendojë me i propozue Qeverisë te marrë e të shtirë në dorë te parin Flamurë qi asht ngritun në Vlonë me 28. XII. 1912, i cili u gjindka në duer te nji private, e te ruhet në muzeun Kombetare. Prandaj i lutena asaj P. T. Kryeministrije, me pasë miresinë me bamë ç duhet per shtimjen në dore te shtetit t atij Flamuri historik. KRYETARI I PARLAMENTIT Pandeli Evangjeli. d. v. Vëreni! i cili u gjindka në duer të nji private! Mos është fjala për Marigonë? Mirëpo në ato kohëra Marigoja përmendej gjithmonë me emrin e saj dhe jo si private. Në se nuk ka ndonjë gabim, cila është kjo private enigmatike, që ruante amurin? A mos vallë ka ekzistuar edhe ndonjë variant tjetër? Pastaj, si ra amuri në duar të një private? Derisa ka patur të dhëna të tilla, atëhere duhet të kenë ekzistuar fjalë dhe nuk e besoj që të mos jenë bërë kërkime gjatë viteve. Personalisht nuk kam bërë gjurmime në këtë drejtim, megjithëse këtë çështje e dija prej kohësh. Nuk ka asnjë dyshim që amuri i Eqerem bej Vlorës të jetë valavitur atë ditë të shënuar së bashku me amuj të tjerë pjesëmarrësish në ngjarje, por pa qenë I PARI. Dhe seicili pretendon për amurin e vet! Këtë bën me këmbëngulje edhe Eqerem bej Vlora në shkrimet e tij.

4 16 HISTORI E diel, 28 korrik 2013 RILINDASI AUSTRO-HUNGARIA Roli i saj në caktimin e ku jve veriorë të Shqipërisë Më 29 korrik 1913 Shqipëria u njoh si principatë e pavarur. Në këtë njohje një kontribut të vyer pati Austro-Hungaria. 100 vjet më vonjë një përkujtesë për këtë ngjarje, ku veç një analize të fakteve e dëshmive të kohës vijnë edhe dy harta të panjohura DORIAN KOÇI* S hpallja e pavarësisë së Shqipërisë dhe caktimi i ku jve të saj ishin guri i fundit i mozaikut të krijimit të shteteve kombëtarë në Ballkan. Për shkak se këto ngjarje të rëndësishme diplomatike, jo vetëm për popullsinë dhe etninë shqiptare që po materializonte një proces që popullsitë dhe etnitë e tjera të Ballkanit e kishin realizuar më herët, por edhe për vetë rajonin që për shumë kohë ishte kthyer në një skakierë diplomatike ku luanin kryesisht interesat e dy Perandorive të Mëdha, asaj Austro-Hungareze dhe Ruse si dhe të një Fuqie të re të Madhe ambicioze si Italia, studimi i tyre ton një rëndësi të veçantë. Pas një kompromisi të vështirë midis Fuqive të Mëdha në Konferencën e Londrës të thirrur për të gjetur një zgjidhje të problemeve që dilnin pas Luftës ballkanike, por që në fakt pothuajse gjatë tetë muajve të veprimtarisë së saj(sigurisht me ndërprerje), u morr kryesisht me çështjen shqiptare, për të krijuar llimisht një Shqipëri autonome nën suazën e Perandorisë Otomane, caktimi i ku jve të saj ishte një çështje që do të sillte më shumë debat në Konferencën e Londrës, po aq dhe mundësinë për dështimin e saj. Fillimisht pasi u ra dakord për të krijuar një Shqipëri autonome nën suazën e Perandorisë Otomane, caktimi i ku jve të saj ishte një çështje që do të sillte më shumë debat në Konferencën e Londrës, po aq dhe mundësinë për dështimin e saj. Vendimi i parë i Konferencës së Londrës në datën 17 dhjetor të vitit 1912 përqendrohet në dy momente: në vendimin mbi autonominë shqiptare dhe në njohjen e së drejtës së Serbisë për një dalje në Adriatik. Më andej këto vendime do të ndryshonin, në bazë dhe të situatës në rajon që ndryshonte dita-ditës por dhe interesit të dy Fuqive të Mëdha të interesuara për Shqipërinë, Perandoria Austro-Hungareze dhe Italisë. Pas shumë hezitimeve dhe presioneve sidomos nga Rusia dhe nga fqinjët ballkanikë, më në fund u arrit me miratimi e aktit përfundimtar më 29 korrik Në këtë akt kanë rëndësi shumë të madhe dy nenet e para ku në nenin 1 thuhej shprehimisht se Shqipëria formohet si një principatë autonome, sovrane dhe trashëgimore sipas rendit të parëlindjes(primogjeniturës), nën garancinë e të 6 Fuqive. Princi do të caktohet nga të 6 Fuqitë, ndërsa neni 2 çdo lidhje suzereniteti midis Turqisë dhe Shqipërisë përjashtohet. Përmes këtyre dy neneve, vendimi i Konferencës së Londrës mund të cilësohen si instrumentat më të rëndësishëm ligjorë, ndërkombëtarë për sa i përket pavarësisë së Shqipërisë. Konferenca e Ambasadorëve të Londrës diskutoi gjerësisht dhe caktimin e ku jve të principatës autonome apo dhe të pavarur në varësi dhe të evoluimit të statusit të territoreve shqiptare më vonë. Situata e Shqipërisë, krahasuar në momentin kur iu garantua pavarësia dhe u morën në shqyrtim ku jtë e saj me shtetet e tjera ballkanike kur kishin qenë në të njëjtat procese politike dhe diplomatike ishte më e keqe dhe më e pashpresë. Shteti kombëtar shqiptar po krijohej pas rrënimit dhe tërheqjes së otomanëve nga Ballkani dhe ku jtë Ishin caktuar ku jtë Veriorë dhe Verilindorë të shtetit më të ri të Evropës duke mos respektuar aspak kriterin etnik, duke arritur një paqe të vështirë në tavolinat e Konferencës së Ambasadorëve... e tij do të përcaktoheshin në një kon ikt të hapur me fqinjët e vet që dëshironin të zbatonin parimin e plaçkës së luftës. Kjo lakmi e fqinjëve për të për tuar sa më shumë territore edhe pa e respektuar fare parimin etnik në terren po dëmtonte shumë popullsinë shqiptare që në vigjilje të krijimit të shtetit të vet kombëtar i duhej që një pjesë ku jve ishte kryesisht përcaktimi i ku jve të saj veriorë. Kjo qendrim i vendosur i Perandorisë së vjetër për të luajtur një rol të rëndësishëm dhe përcaktues për ku jtë veriorë të shtetit të porsaformuar shqiptar, kishte në themel arsyet e veta. Interesi i Austro-Hungarisë në ku rin e veriut të Shqipërisë, e kishte origjinën e vet në kultusprotektorat-protektorati fetar të Perandorëve Habsburg mbi katolikët e veriut NË FOTO: (Kryesore) Harta linguistike shqipfolës e Lippich dhe (Në të djtathtë) harta e Mensdor t e konsiderueshme e popullsisë së saj, të mos përqendrohej rreth bërthamës së vet etnike por ti nënshtrohej autoritetit të shtetit kombëtar të popujve fqinjë. Sigurisht që parimi etnik nuk ishte respektuar tërësisht dhe në caktimin e ku jve të shteteve kombëtarë ballkanik, por në ndryshim nga Shqipëria që po krijohej, popullsitë dhe territoret e këtyre vendeve kishin mbetur nën dominimin osman, çka linte një shpresë që në të ardhmen diçka mund të arrihej në kuadër të shpërbërjes së Perandorisë Otomane. Në rastin e Shqipërisë caktimi i ku- jve të saj merrte një rëndësi të veçantë jo vetëm për të qenë leben fahig viable për të përdorur një term që përdori dhe diplomacia Austro- Hungareze por edhe për të arritur dhe përfshirë në bazë të kriterit etnik pjesën më të madhe të popullsisë dhe etnike shqiptare, pasi lënia e tyre nën administrimin e shteteve kombëtarë fqinjë nuk linte asnjë shpresë se në të ardhmen mund të kishte ndonjë rivendikim ku jsh. Për më tepër elita shqiptare kishte të freskët fatin e territoreve dhe pop-pullsisë shqiptare të për tuar nga Mbretëria Serbe në vitin 1878 ku shumë shqiptarë ishin detyruar të shpërnguleshin nga trojet e tyre etnike. Mirëpo pavarësisht sht dëshirës së madhe të qeverisë së Vlorës apo dhe elitës sh- qiptare për të përfshirë sa më shumë territore shqiptare brenda shtetit të vet kombëtar, situata në terren ishte vërtet katastro- ke, pasi më shumë se gjysma e territoreve shqiptare ishin të okupuara nga ushtritë ballkanike që dëshironin të zbatonin parimin e kompensimit në toren e tyre ndaj Perandorisë Otomane, duke nënkuptuar qartë përfitimin e territoreve shqiptare. Në këtë moment roli i diplomacisë Austro-Hungareze ashtu si në përgatitjen e opinionit diplomatik të Fuqive të Mëdha për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë, rezultoi të ishte shumë përcaktues edhe për caktimin e ku jve të ardhshëm të Shqipërisë. Momentet kryesore ku Austro-Hungaria luajti një rol të padiskutueshëm për caktimin e të Shqipërisë. Herët që në 1615 me Traktatin e Vjenës, Perandori i Shenjtë Romak toi të drejtën të kujdeset për mirëqenien e popullsisë katolike të Perandorisë Otomane. Ndërsa teoritikisht kjo e drejtë nuk ishte e ku zuar vetëm në Veriun e Shqipërisë, afërsia e këtij rajoni me zotërimet e Habsburgëve dhe protektorati i ngjashëm fetar i Francës në Perandorinë Otomane i bëri ku jtë veriorë precedentë të formuar mirë të interesit të Habsburgëve në Shqipëri. Gjithsesi edhe pse interesi diplomatik i Perandorisë daton që herët në Luftërat Austro-Otomane të shekullit të XVI-XVII, ishte vetëm në vigjilje të nacionalizmit në Ballkan në shekullin e XIX që diplomacia vjeneze llon dhe formon një opinion të saj statik rreth territoreve dhe popullsive shqiptare në rajon. Perandoria Otomane në shekullin e XIX ishte në gjendje të avancuar drejt rrënimit të plotë. Monarkia Habsburgase nuk mund të ishte më e sigurt në pjesën e saj jugore. Vendndodhja e Shqipërisë në bregdetin lindor të Adriatikut e bëri atë një territor të rëndësishëm për lidhjen vitale detare të Perandorisë përmes Adriatikut. Për këtë arsye Monarkia që herët në vitin 1832 kishte hapur një konsullatë të saj në Shkodër, e cila u bë në një qendër të rritjes dhe shpërhapjes së in uencës austriake në rajon por dhe dëshmitare e rrënimit të autoritetit të otomanëve dhe rritjes së nacionalizmit ndër popujt ballkanikë ku mes tyre shquante nacionalizmi serb që pas formimit të shtetit të vet kombëtar dhe

5 RILINDASI HISTORI E diel, 28 korrik përkrahjes së hapur nga Perandoria Ruse për tu zgjeruar në territore osmane, u bë një kërcënim serioz për vetë Monarkinë dualiste që pas humbjeve të veta me Gjermaninë dhe Italinë e shihte Ballkanin si territorin e natyrshëm ku ajo mund të ushtronte ndikim dhe të zgjerohej. Si një aksion për të balancuar rritjen e fuqisë së Serbëve në rajon, konsulli austriak më Shkodër F.Lippich sugjeronte në memorandumin e tij të datës 20 qershor 1877 për Zyrën Jashtme, që monarkia dualiste të mbështeste Shqipërinë. Duke mbështetur Shqipërinë, Monarkia Dualiste mund të krijonte një barrierë kundër sllavëve dhe mund të përforconte Perandorinë Otomane dhe ndalonte qëllimet imperialiste ruse. Po kështu ai ishte i pari zyrtar i lartë i Monarkisë Dualiste që u mundua të përcaktonte dhe ku jtë linguistikë midis shqiptarëve dhe sllavëve në veri. Duke pasur gjithë këtë sfond marrëdhëniesh dhe interesimi statik diplomatik midis Monarkisë Dualiste dhe territoreve shqiptare në veri, përmes gjithë krizave diplomatike dhe luftërave që kish kaluar Ballkani që nga Kongresi i Berlinit, Lufta Greko-Turke më 1897, revolucioni xhonturk, aneksimi i Bosnjës dhe së fundmi Luftërat Ballkanike, ishte e natyrshme që Monarkia Dualiste të adoptonte një qëndrim në Konferencën e Londrës që kishte në bazë konsideratat etnogra ke të shtrirjes së shqiptarëve në rajon. Kështu në diskutimin e çështjes së ku jve që lloi në terma më konkrete që në seancën e dytë të Konferencës së Ambasadorëve i ftuar për të thënë mendimin e tij mbi ku rin lindor të Shqipërisë së ardhshme, Mensdor, ambasadori përfaqësues i Monarkisë Dualiste përsëriti dhe njëherë pikëpamjen austro-hungareze se ato pjesë që janë të banuara vetëm e vetëm nga shqiptarët, duhet t i përkasin Shqipërisë. Pastaj ai i parashtroi Konferencës një hartë të kombësive, të përgatitur më parë në Vjenë, në bazë të së cilës delte qartë sa thellë mbërrijnë shqiptarët në Veri dhe Verilindje. Mirëpo, ashtu si pritej propozimi i tij do të haste në kundërshtimet e kolegëve të tjerë të Konferencës së Ambasadorëve që ashtu si besohej ishte vërtetë një shprehje e Koncertit Evropian që datonte që një shekull më parë në Kongresin e Vjenës më 1815 por mishëronte gjithashtu unitetin e të kundërtave. Në fakt Konferenca jepte po atë tablo të rreshtimit të forcave dhe kontradiktave midis tyre. Dy blloqet e mëdha të kohës- Lidhja Trepalëshe dhe Antanta Kordiale e shtrinë hijen e tyre edhe mbi punimet e Konferencës së Londrës. Prapa rivalëve kryesorë qëndronin aleatët e tyre nga blloku përkatës. Padyshim pikëpamjet apo propozimet u paraqitën gjithmonë në emër të asaj apo kësaj qeverie, por pasi ishin zhvilluar më parë konsultime në rrethin e ngushtë të aleatëve për të siguruar përkrahjen e tyre. Në këtë klimë politike dhe diplomacie që pasqyronte shpirtin e epokës ishte e vështirë që çështja e caktimit të ku jve të Shqipërisë të gjente një modus vivendi të pranueshëm nga Monarkia Dualiste dhe sllavët e jugut që kishin mbështetjen e Perandorisë Ruse për pretendimet e tyre. Debatet dhe kontradiktat në caktimin e kufijve veriorë e verilindorë të Shqipërisë u përqendruan në ato që u quajtën kriza rreth Shkodrës dhe Gjakovës. Pikësëpari duhet sqaruar se për interesat e Monarkisë, qyteti i Shkodrës që shënonte edhe llimin e interesit të tyre fetar, diplomatik e kulturor rreth çështjes shqiptare përbënte nyjën më të rëndësishme të politikës austro-hungareze në rajon për të cilën nuk mund të bëhej asnjë kompromis. Rëndësia e Shkodrës dhe arsyet se pse ajo duhej të përfshihej brenda ku jve të shtetit shqiptar, është shprehur me tre pika kryesore të hartuara nga vetë Konti Bertold, ministri i jashtëm i Monarkisë. Sigurisht që mbrapa këmbënguljes së Monarkisë për të mbajtur Shkodrën brenda kufijve të shtetit shqiptar qëndronte fakti se diplomacia Austro-Hungareze e përfaqësuar nga Konti Bertold, duke mos ushqyer iluzione se do të mund të përballonte presionin e diplomacisë së vendeve të Antantës që mbështesnin parimin e së drejtës së luftës për të kompensuar me territore shtetet ballkanikë që kishin tuar mbi Perandorinë Otomane, dëshironte që në pamundësi për të krijuar një shtet shqiptar që do përfshinte sa më shumë popullsi dhe qytete shqiptare brenda tij, të paktën të garantonte një shtet mbijetues, të aftë që të ushtronte kontroll mbi zonat bregdetare të Adriatikut Lindor, në mënyrë që asnjë Fuqi tjetër e huaj të mund të ndërhynte aty. Kjo ishe arsyeja që qytetet e Gjakovës, Pejës, Prizrenit dhe Dibrës, qytete etnikisht të pastra shqiptare, pavarësisht dëshirës së Monarkisë për tu përfshirë brenda shtetit shqiptar, u konceptuan nga kjo e fundit edhe si një objekt shkëmbimi dhe kompromisi në traktativat diplomatike me Perandorinë Ruse. Kjo gjë dëshmohet që nga raportet e para të Mensdor t dërguar she t të vet Bertold por edhe në ecurinë e ngjarjeve që përcaktuan dhe kufijtë Veriorë dhe Verilindorë të Shqipërisë. Pranimi i krijimit të shtetit shqiptar dhe moslejimi i daljes së Serbisë në Adriatik ishte parë si koncesione të mëdha politike nga ana e Perandorisë Ruse, kështu që në shkëmbim të Shkodrës, diplomacia ruse kërkonte që qytetet e Prizrenit, Pejës, Gjakovës dhe Dibrës ti jepeshin Serbisë si kompensime territoriale. Zgjidhja e këtij rebusi të vështirë diplomatik për Fuqitë e Mëdha, por kaq të dhimbshëm për popullatën shqiptare në terren do të vinte përmes politikës së presioneve por dhe të lëshimeve. Edhe pse çështja e ku jve veriorë të Shqipërisë po shikohej si çështje prestigji dhe jetë a vdekje midis Monarkisë dhe sllavëve të jugut e dëshmuar kjo nga fjalët e Konrad, she t të Shtatmadhorisë Austro- Hungareze se situata është kthyer në një test force midis Monarkisë dhe Serbisë dhe se ky test force duhet të zgjidhet, sërish Monarkia nuk mund të shkonte aq larg pasi në horizont mund të shfaqej konflikti i armatosur me Rusinë. Thelbi Situata e Shqipërisë, krahasuar në momentin kur iu garantua pavarësia dhe u morën në shqyrtim ku jtë e saj me shtetet e tjera ballkanike kur kishin qenë në të njëjtat procese politike dhe diplomatike ishte më e keqe dhe më e pashpresë i politikës Austro-Hungareze qëndron në fjalët e Kontit Bertold që edhe pas koncesionit që kishte bërë Mensdorf në Konferencën e Ambasadorëve në 14 janar 1913 se Austro-Hungaria nuk do të insistonte më për përfshirjen e Gjakovës, Pejës dhe Prizrenit brenda ku jve të shtetit shqiptar, koncesion që duket se e dobësuan pozitën Austro-Hungareze në Konferencë, pasi këto qytete sipas konceptit llestar të Kontit Bertold duhet të kishin qenë oferta shkëmbimi, sërish do të theksonte ne jemi të përgatitur për të lëshuar territor të banuar në pjesën më të madhe prej shqiptarësh me qëllim për të gjetur një bazë të fortë për një mirëkuptim. Por ne absolutisht nuk mund të shkojmë shumë larg në këto lëshime sa të krijojmë një Shqipëri të përbërë nga toka joprodhuese shkëmbore të cilat nuk mund të përbëjnë një shtet mbijetues. Me pak fjalë tashmë diplomacia Austro-Hungareze dukej qartë se braktisi parimin etnik por vazhdoi të qëndronte fort në principin e mbijetueshmërisë të shtetit shqiptar që do të mbetej deri në fund dhe principi mbi të cilën diplomacia Habsburgase do të bënte lëshimet, presionet dhe traktativat mbi ku jtë veriorë shqiptarë. Preokupimet më të mëdha në të shumtën e rasteve nuk ishin tashmë më të karakterit etnik, por shpesh herë kaluan dhe në shqetësime melodramatike mbi fatin e mbretërisë të Malit të Zi që ishte ushqyer prej kohësh me iluzionin që duhej të zgjerohej në jug dhe Shkodrën të kishte si kryeqytet të Mbretërisë apo me keqardhjen për mos daljen në det të Serbisë dhe për këtë gjë duhej kompensuar me toka shqiptare në Verilindje që nuk përbënin interes strategjik për Monarkinë. Ngjarjet e mëvonshme do të rridhnin shumë shpejt dhe për të zhbllokuar këtë situatë nuk do të nguronin, takimet e fshehta diplomatike, letrat e shkëmbyera midis dy sovranëve deri dhe propozime të çuditshme anti ekologjikë si tharja e liqenit të Shkodrës për të për tuar toka të reja për mbretërinë shkëmbore të Malit të Zi, derisa do të arrihej kompromisi përfundimtar në datën 22 mars 1913 ku u ksua marrëveshja e plotë për ku jtë Verior dhe Verilindor të Shqipërisë. Mbledhja duke marrë shënim për njoftimin austro-hungarez lidhur me lënien e Gjakovës Serbisë, fiksoi marrëveshjen tanimë të plotë për gjithë vijën e ku rit në Veri e Verilindje. Më tej përveç që konstatonte nevojën e marrjes së masave urgjente për të mbrojtur popullsinë katolike dhe myslimane dhe shqiptare në krahinat që iu dhanë Malit të Zi dhe Serbisë, mbledhja u rekomandoi Fuqive që të ndërmerrnin hapat e konkorduar t i nënshtroheshin vendimeve të tyre. Duke qenë se çështja shqiptare-thuhej për këtë në procesverbalin e mbledhjes-nuk ishte aspak e lidhur me vazhdimin e luftës midis Turqisë dhe aleatëve, Fuqitë mund të ndërhynin në Cetinë dhe Beograd, me qëllim që të hiqej rrethimi i Shkodrës, të ndërpriteshin luftimet në tokat që iu lanë Shqipërisë dhe të zbrazeshin këto sa më parë. Si përfundim ishin caktuar ku jtë Veriorë dhe Verilindorë të shtetit më të ri të Evropës duke mos respektuar aspak kriterin etnik, duke arritur një paqe të vështirë në tavolinat e Konferencës së Ambasadorëve, partiturës së fundit të Koncertit Evropian të Fuqive të Mëdha të nisur një shekull më parë në Vjenë, paqe që jo më shumë se një vit do të prishej nga krisma e kobures që vrau Princin Kurorës së Monarkisë, Franc Ferdinantin e që do shënonte llimin e Luftës së Parë Botërore, një nga kasaphanat më të mëdha të njerëzimit. Përcaktimi në mënyrë arbitrare të ku jve të Shqipërisë edhe pse në përgjithësi këto ku j u respektuan nga Fuqitë edhe pas dorëzimit të Shkodrës në duar të malazezve duke mos lejuar këta të fundit për ta aneksuar, u kthyen në fakt në burim kon ikti të vazhdueshëm përgjatë gjatë gjithë shekullit duke dëshmuar edhe njëherë se vendimet e marra pa respektuar kriterin etnik si faktor përcaktues e vetëvendosës janë të destinuar të dështojnë. Bibliografi: 1- Hall Richard Cooper, (1974) Austro-Hungary and the northern Albanian frontier , Ohaio: Ohiao State University 2- Puto A(1978). Diplomacia e Fuqive të Mëdha dhe Pavarësia e Shqipërisë. Tiranë : 8 Nëntori 3- Puto,A(2003)Historia Diplomatike e çështjes shqiptare. Tiranë: Albin 4- P.Cambon-it dt , DDF 3 serie t.vi, D NR,49 DHE TEL Mensdorf-it po asaj date QUA d.nr * Doktorant në Qendrën e Studimeve Historike Instituti i Historisë

6 18 SPECIALE E diel, 28 korrik 2013 RILINDASI TRADITA VLERA Bota si shtëpia Shën Pali në shpirt Melakonlitë, joshjet dhe dënimi i rrënjëve të vendeve të tyre kumbojnë në kujtesën e Annibale Formica, drejtori i Parkut Kombëtar në Pollino PIETRO ABITANTE R oger Crowley, në librin e tij Rënia e Kostandinopulit (1453), të cilin sapo e kam përfunduar së lexuari, përshkruan fundin e kryeqytetit të lashtë bizantin, natën tragjike të 29 majit të vitit 1453,e shoqëruar me grabitje dhe shkatërrime: një traumë për Perëndimin. Kjo ngjarje shënoi humbjen e krishtërimit dhe fundin e botës klasike. Pas pushtimit të qytetit bizantin, Sulltan Mehmeti i Dytë, ktheu Shën So në në një xhami; shpëtoi katër engjëjt roje nën kupolë, si homazh për shpirtrat e vendit dhe krijoj një vend të ri multikulturor. Autori rrëfen në detaje, së bashku me ngjarjet historike, shumë vende të rëndësishme të qytetit, në të cilën, në shekullin e katërt pas Krishtit, Konstandini kishte transferuar kryeqytetin e Perandorisë Romake. Mehmet i II-të vdiq më 3 maj 1481 në afërsi të Gebze, në të njëjtin vend ku Hanibali kishte vdekur, një tjetër aspirues për të pushtuar botën. Në epilogun e tregimit të rënies së Konstandinopojës, libri gjithashtu rishikon edhe vendet pushuese. Kështu shkruan Annibale Formica, drejtor i Parkut Kombëtar të Pollinos, fotograf i vëmendshëm i fjalëve, mes ndodhive dhe imazheve që tregojnë historitë e vendit të tij, Basilicata dhe vendi i tij i origjinës, Shën Pali Shqiptar. Dhe çdo rrë m, njohuri e historisë së njeriut, duket të jetë një pikënisje për të të treguar atë vend dhe po atë vend. Një nga këto vende pushimi, thotë Formica, e përshkruan Luis Sepulveda tek libri Përbërësit e një jete të pasioneve të frikshme : Në një cep të Bergen-Belsen, pranë krematoriumeve, dikush - nuk e di kush dhe kur - shkroi fjalët që janë themelore për shkrimet e mija, burim i çdo gjëje që unë shkruaj. Këto fjalë thonin, thonë dhe do të vazhdojnë të thonë për aq kohë sa ka njerëz të vendosur për të sakri kuar kujtesën: Unë kam qenë këtu dhe askush nuk do të tregojë historinë time. Është e vërtetë. Nga disa vende të caktuara dalin për mirë apo për keq, shpirti i atyre që i ka krijuar, jetuar, përjetuar, gëzuar apo vuajtur. Materialiteti i tyre i lejon njeriut për të ri tuar kuptimin dhe për të ruajtur marrëdhëniet e lashta me tokën, që, siq beson Rudolf Steiner, është puna më komplekse e artit që njeriu vazhdon të krijojë, dhe kështu sicc e përshkruan Oscar Niemeyer, i mahnitur nga kurba e lirë dhe sensuale që gjen në malet e vendit të tij, në shtratet e lumenjve, në valët e oqeanit, në retë e qiellit dhe në trupin e gruas së preferuar, dhe në fund, në ftesën që bën fotogra Sebastião Salgado, në Zana llë,... për të ndryshuar stilin tonë të jetës, për të respektuar më shumë natyrën dhe çfarë na rrethon, për të tuar një harmoni të re. Për drejtorin e Parkut, vende të tilla si ato të përshkruara në një revistë disa javë më parë si gurët dhe akulli i malit Ararat, Arka e Noes, Anatolia Lindore, edhe pse nuk janë parë, nganjëherë vetëm studiuar dhe imagjinuar, i përkasin historisë së saj, edhe ajo më personale, sicc janë asetet e secilit prej vendeve dhe historia e Romës me monumentet e saj. Pas pushtimit, në 1453, të kryeqytetit bizantin, Mehmeti II, në vitin 1464, pushtoi Morea, duke shkatërruar fragmentin e fundit evropian të Perandorisë Bizantine. Me vdekjen e udhëheqësit të madh Gjergj Kastriot Skëndërberg më 17 janar të vitit 1468, lloi eksodi i emigrantëve nga Shqipëria dhe Morea në Itali, ku gjetën strehim tek komunitetet arbëreshe. Një nga këto vende, është Shën Pali Shqiptar, në Luginën e Sarmentos, vendi im. Në kujtesën e tij duket e projektuar gjatë viteve, një hartë, në të cilën janë shënuar të gjitha vendet e banuara, vizituara, imagjinuara, konceptuara, projektuara,studiuar, dëgjuar në tregimet që e kanë pasionuar dhe ende e përfshijë me kujtimet dhe emocionet. Shën Pali, shtëpia, Sarmento, shtrati i lumit, grumbulli i madh i gurëve, lugina, NË FOTO: Dy gra arbëreshe me kostumet tradicionale në Shën Palin shqiptar oger Crowley në La caduta di Costantinopoli çe gati rrita së diu- et për atë natë e zezë e 29 majt 1453 kur Kostantinopoli Rvasuri pësoi pisën me dëme të fortë, klje djegur e ra ndën turqit: një traum për Oçidentin. Sinjarti fundin e kishtersisë dhe e jetës klasike. Sultani, Mehmet i Dyti, pas çë e zu çitatën, ndroi kljisën e Shën So së në moske; salvoi katër anxhulj si rriall për shpirtrat e vendit. E atje ljeu një interkulturë e re. Autori shkruan, bashkë me të tjerët evende, për të gjithë ata lloke të çitatës pljot storje e bukuri çë kostantini, në sekullin i katërt, bëri kapitale e Imperit Roman. Mehmeti vdiq në tretën e majit 1481 afër Gebze, atje ku vdiq edhe Anibale njatër kondotier çë doi të mirrë jetën e tërezë. Në fundin e librit janë të shkruarë njeri pas jetrit edhe vende pushimi. Kështu shkruan Annibale Formica, direturi i Parkut Puljin, fotograf i fjaljevet, ndëpër storje e i imaxhëna çë i rrë ejën vendet e tij, Bazilikatën e, më se gjithë katundin, Shën Palji i Aljbëreshve. E çdo vjen e xë, çë vizitatar ose çdo diuvas ia jep spundin të jas për atë vend e për atë katund. Një ndër këta vende pushimi e kuljton Luis Sepulveda tek libri i tij, Ingredienti di una vita di formidabili passioni ku shkruan: Tek një anë e Bergen-Belsen, afër furret krematorë, ndonjëri- nëk di as kush e as kur- shkruajti disa fjaljë çë janë a baze për artën e të shkruarit tim. Ato fjaljë thoin, thonë e do të thenë: - U ljeva këtu e mosnjëri do te rrë enj storjen time.- Ka këta vende delj, tek e mira e tek e ljiga, shpirti i atij çë i kriarti, i rroi, i gudhirti e i patirti. Materialitata e këtyre lloke e ljëshon njerin ti marr vesh senxit e tyre e të mbarë fort ljidhjen e ljashtë me dhen, çë si e pënxon Rudolf Steiner është një operë artje më e ngatarrjer çë njeriu mënd plazmar e ashtu si e rrë en Oscar Niemeyeri atë kurvë sensuale çë gjënj mbi maljet e patries sime, tek gjërprinjt e ljumëvnjvet të mi, mbi suvaljat e oçeanit, tek ret e qiellëzës e tek kurmi i gruas sime. Ashtu si thot edhe fotogra Sebastião Salgado:..të ndronjëm stile di vita, të qellemi me rispjet prej naturës e armonisë së saj. Për Annibale Formica, vende si ata çë diuvasi tek një rivistë, me reportazhe turizmi, si malji Ararat, Arka e Noeut e Anatolia Orientale janë lloke çë, sadomos s pa maj o vetëm studhjartur, marrën pjesë te storja e jetës personale, ashtu si janë petk i nganjë nesh storja e Romës me monumendet e saj. Mehmeti i Dytë pas çë në 1453 kish marrë kapitalën Kostantinopoli, në 1456 shkelji Moren e skatërroi të ljurtëmën copëz e imperit bizantin e pas mortjen e Skënderbeut, 17 janarit 1468, zu ll migraciuna e aljbëreshvet ka Albania e ka Morea drejt Talies, ku gjen ku të zëin vend. Një ndër këta vende, tek Valsarmendi, është Shën Palji i Aljbëreshve me toponomastikën e tij, si ruga More, qaca Koronevet e qaca Skënderbeut.I mba mend, me vitrat çë shkuan, si tek një mapë, të gjithë këta lloke çë rroi, përpoqi, njohu pënxoi, studhjarti e gjegji janë vende ku ai ka gjithmonë ëndërruar dhe ku, çdo ditë, merr kohë për të marrë frymë, për të qetësuar pasionet dhe ccliruar mendjen nga obsesionet. Këtu gjen trashëgiminë e etërve, barinjve, fermerëve, punëtorëve, artizanëve, mbledhur me pasion të palodhur, dhe shumë emigrantë në vende të largëta dhe të panjohura. Këtu janë gjurmët e rrënjëve të tij, shenjat e identitetit të tij, Pollino, vendi i ambicieve dhe iluzioneve të tij. Këtu ju mund të dëgjoni thirrjen e Jeta për shpi, Shën Paljin te zëmëra Rrënja vendeve të shkretë: një mall çë të heljq shpirtin tek përrallazit çë tue kuljtuar i rrëmbenjën zëmërën adhe. Shën Palji, katundi i tij, shpia, ata grumbiljt gurësh të ljumit Sarment janë lloke ku çdo herë ëndri syhapt, e ku, nga ditë, e merr monin për te shuanj zjarrin e shpirtit e për te qetësohet. Ketu gjën petkun e prindëve, e pekurarëve, e artxhanve, e atyre çë dirsinjën bukën jasht; një petk i shtuar me mallin e gjall të rrënjavet e me migraciuna pafund drejt vendeve largu e të panjohurë. Këtu gjënden gjurmet e rrënjavet, senjet e identitatës : kush isha, kuah jam e kush do të jemë; këtu gjënj Puljinin, deshirat e ilusionet e mia. Këtu ndiejti Il richiamo di Itaca, ajo Itaka e poezisë së Kostantin Kava sit çë jet për sa e gljatë është udha e meta e saj është vet të ecurit. Këtu në mest shpi, ruga, sheshe, gjituni, ara, kopshte, udhë jashtje e peizaxhe ai ka spërënzën të rrier ndë udhë e të përpjek ngaditë gjindjen çë njohu e me kë ka shumë kunde së bashku. Janë vende ku grumbullohen fjaljat me të çiljat u rrit e u istruir, paradigme me të çiljet e ruan adhe senxin e kulturës paizane, senxin e të uljurit dielli e dell altrove ku katundi i vogelj zu vend, sod i mbllym, me një demogra e një ekonomi çë uljen pabes, e tentar, megjithë atë, ti hapenj orizontet e storjen e tij. L altrove çë, më parë, ish largu katundit çë ndihej i ngusht, mb atë anë atyre rugave të shkreta çë i jasën, i kuljton jetën çë shkoi e çë do të vinj: tek ata vende ku ruhet identitata i atij çë qëndron e i atij çë iken e qelen Itakën e tij te zëmëra. Sod ky altrove është më vertet këtu, thot Annibale, ku u mënd të marr frymë të heljq thell, menjëherë, shpirtin e storjes çë rrova e çë rronj, ajrin e natyrës, e ljisëvet, e spartavet, e barit, e ljuljevet, e banxhurnës, e mëllagës, e suljës çë në moin e majit nguqen dherat, e ajrin borës çë sbardhen ka maljet e Puljinit (Serra Dolcedorme e Serra Crispo) e ka shkëmbi i Petrasasit. Ky vend zik çë shumë herë kuljton e rrë en, spiegar senxin çë ljidhen realitatën materiale çë njeriu plazmaren me storien e evendevet çë ruhen tek memoria e gjithë atë çë kjo jetë e vërtet i mësoi, ashtu si e ndien, si e sheh, e bërë me prinçipe, me vljera, me rregulla për të sillesh bukur, çë vinjen ka kultura e njerzvet e vendit të tij. Me motin çë shkon tek këta lloke vete tue bërë kalendarin e stories së fëmiljës sime, atë e djeshme e atë e sotme, e mbushur më evendet çë japën frymë generaciunave të rea me amure të ndryshe e vende të ndrishe e me te çiljet stiset një shpi e një fëmiljë e re. Tek kalendari është sinjartur ninulja e një kriaturi i sapoljer çë e mbljon dhe e bëgan me sentimende, e, për direturin tënë, çë s është më aq i ri, këta semtimende bëhen më të tresh, më të ndëndur, më të maturartur, më të qetësuar... E pënxonj me mall, po i rrëmbier, magjinë e Chopenit, çë kish jetën për shpi e Polonien te shpirti. Shën Palji i Aljbëreshve, 28 llunarit Pietro Abitante

7 RILINDASI VEPRAT E diel, 28 korrik Biblioteka e heshtur e Kasem Trebeshinës... Në ato takimet e herëpashershme, Kasemi më dha listën e krejt veprave të shkruara prej tij deri në vitin Prej asaj kohe kanë kaluar më shumë se dhjetë vite dhe askush s di të thotë cilat janë veprat që ka shkruar Trebeshina dhe i janë shtuar këtij vargani pafund veprash të pabotuara... Itakës, si në poezinë e Konstandin Kava s: një poemë ku udhëtimi është destinacioni në një kohë. Në këtë rrugë, mes shtëpive, rrugicave, shesheve, lagjeve, fushave, kopshteve, këngëve dhe peizazheve, ushqen shpresën të qëndrojë dhe të takohet çdo ditë me njerëz dhe me të cilën ai ka shumë të përbashkëta. Këto janë vendet të dëshmive të formimit të tij njerëzor dhe kulturor dhe paradigmave me të cilat mund të ruajë akoma sensin e shoqërisë fshatare, në të cilën bashkësia e vogël edhe pse ka pësuar një rënie demogra ke, regression të fortë shoqëror, ekonomik dhe kulturor tenton të zgjerojë vizionin e botës, aspiratat kulturore dhe historinë e tyre të ardhshme. Diku tjetër më parë ishte përtej hapësirave të ngushta të vendit; përtej hapësirave të shënuara nga prania dhe braktisja, nga kujtesa e së shkuarës dhe së ardhmes që ende pret: në ato hapësira ku është ruajtur identiteti si të atyre që qëndrojnë si dhe të atyre që largohen, t cilët marrin Itakën në zemër. Sot gjetkë është pikërisht këtu, ku ai mund të marr frymë, me një frymë, shpirtin e historisë dhe përvojës së tij, ajrin e natyrës, pemëve, barërave, gjinestrës, dëllinjave, e banxhurnës, dhe shkëmbinjve prej lave të Timpa Pietrasasso.Ky vend zik, kujtuar dhe rrëfyer, shpjegon kuptimin e gërshetimit mijëvjeccar mes realitetit material në dispozicion të njeriut që e përjeton, e formon, dhe krijon peizazhin, dhe historia e ngjarjeve gjatë shekujve, të cilat ruhen në memorien e njohurive të tyre dhe mënyrën për të kuptuar dhe shikuar, formuar me parime, vlera, rregulla, edukim i marrë nga kultura e vendit dhe banorët të saj. Me kohën, përfundon, drejtori i Parkut, në këto vende shkoj duke bërë kalendarin e historisë sime familjare të së kaluarës dhe të tashmes, një cikël të ngjarjeve që sjellin jetë brezit të ri dhe stinëve të reja të ndjenave, në një tjetër mënyrë për të kultivuar dashuritë dhe në një vend tjetër, ku ndërtohet shtëpia dhe familja. Në kalendar është shënuar data dhe vendi i djepit të pare të një krijesë të re, në ishullin Tiberina, ardhur në jetë për të bërë krenar mirësinë e një dashurie që rritet dhe pasurohet me ndjenja që për mua, për moshën time jo të re, ata bëhen më të fortë, më të kultivuara e më të qeta. Dhe mendoj me melankoli, por i magjepsur, në hijeshinë e Shopenit, i cili kishte si shtëpi botën por në shpirt Poloninë. P JOZEF RADI VEPRA E PABOTUAR E KASEM TREBESHINËS (DORËSHKRIMET ) Poetika 1- Belbëzime, (poezi, dramë, prozë), Zgjimi i Polimnias, Zogj shtegëtarë, Manushaqe në dëborë, Pranverë e gëzuar, Perëndim i trishtuar Soneta, Gjurmët e vjetëve Vjeshta, Preshi në oqean, Fyelli i Panit Unaza e Labërisë Artani dhe Min ja Harpa e Eolit Mercenari, Natë mistike Legjenda të kaltëra, Njëmijë e më shumë netë, Fletë të rëna, Kujtime të thinjura, Shtegtime të trishtuara, Kohë dhe këngë, Këngë në pranga Katër kryeqytetet, Zërat e mbrëmjes, Zëra në errësirë Aurora borealis Dramaturgjia 1- Togeri trim, Spartaku, Letra e fundit, Nata, Kur ngatërrohen jet, Reforma, Këngë në agim të parë, Ushtojnë malet, Kruja e çliruar, Mbeturinat, Heronjtë, Demi për bishti, Zhurmë në qiell, Kohë të asnjë viti, Zonja e Janinës, Yjtë lëvizin me shpejtësi, Kur zemrat diktojnë, Legjenda e këngëve, Historia e atyre që s janë, Ëndërr e përjetëshme, Lufta e Trojës, Jul Qezari, Kejstuti, Trokitja, Rrugët e Paradizit, Gjyqi, Meteoriti i mbretit Budurr, Antoni dhe Kleopatra, Fineu, Frika dhe krimi, Perandori i Bizancit, Ku takohen kohët, Hani, Muzeu, Tiranozauri, Kalorësi në katër rrugët, Magjistari, Froni, Gjyqi i fundit, Evandri dhe Nausika, Zoti Rraketake në votime, Nata e tridhjetë e gjashtë gushtit, Kali prej kartoni, Pse nuk u bë qytet fshati ynë? Laskuriqi i natës, 1993 ër Kasem Trebeshinën, e kisha dëgjuar shpesh të ite Xhaxhoja (Spiro Gjoka) n ato orë pafund mbasditesh dhe mbrëmjesh që kalonim bashkë në biseda pafund... aty n at barrakën e tij të zymtë e të trishtë në Savër... Kasemi, dhe mjaft intelektualë të tjerë kokkrisur, s kishin pranuar të tufëzoheshin në vathën komuniste të realizmit socialist, për këta rrebelë kishte raste që isnim deri vonë në mesnatë... Aty emri i Kasem Trebeshinës shfaqesh me nji aureolë adhurimi, sepse ndaj tij Xhaxhoja (Spiro Gjoka) ruante jo vetëm nji konsideratë të lartë, por ishte i bindur se do të vinte nji ditë që kultura dhe letërsia shqipe do të mburresh me emrin e këtij shkrimtari kollos... dhe se vepra e tij shumplanëshe, pa diskutim do të zinte vendin që meritonte... krahas korifejve të fjalës shqipe... Xhaxhoja kish ndarë me Kasem Trebeshinën, Mark Ndojën, Abdulla Berberin, e shumë intelektualë të tjerë revizionistë periudhën e gjatë të izolimit në ishullin e Zvërnecit... në Vlorë... E thekso, Xhaxhoja e adhuronte Kasemin, për shumë gjëra, po në mënyrë të veçantë për krenarinë dhe kokfortësinë e të qenit i paepur ndaj gjithë formave të dhunës dhe presionit, për vullnetin e hekurt për t i shkuar deri në fund misionit që i kishte vënë vetes... për ndershmërinë intelektuale proverbiale... Me porosi, dhe një letër të Xhaxhos (Spiro Gjokës), mbasi kisha ndjekur bisedën që u zhvillua në Institutin e Lartë të arteve midis A. Klosit dhe E.Ramës, në llim të vitit 1991, shkoj dhe takoj llimisht vetëm Njeriun Legjendë Kasem Trebeshinën... në nji mbasdite dimri, kur shpresohej se po vinte Pranvera e Lirisë... Më pas kam shkuar plot herë të tjera, duke qenë edhe shoqërues në biseda i Lazër Radit, Robert Elsie-së, Visar Zhitit dhe disa herë edhe me Leka Ndojën të birin e Mark Ndojës... N ato takime pata rast të shoh etazheret pafund të dorshkrimeve të këtij Njeriu, aq sa me dukej e pabesueshme, se si nji njeri mund të kishte aq shumë dorshkrime... dhe asnji libër të botuar... (Kur shkova për t parë herë ai s kishte botuar asnjë vepër!! Vetëm pak kohë më vonë iu botua në Shkup Stina e stinëve ) Asnjiherë ritmi i shkrimeve të tij s u ndoq nga ritëm i botimeve të veprës së tij... Ende sot kjo vepër e madhe, jeton e shpër llur, dhe e mbuluar me nji heshtje institucionale, që fyen çdo shqiptar të lirë, dhe çdo qytetar të lirë të kësaj bote... Ka vite që sa herë shkoj në Tiranë, e trokas portën gri në katin e katërt... ku s ka asnji emër të shkruar... Përgjigjet vetëm Heshtja... ose nëse është ndokush brenda thuhet si ritual e njejta përgjigje... Kasemi s është... gjendet te vajza në Turqi! Në ato takimet e herpashershme, Kasemi më dha listën e krejt veprave të shkruara prej tij deri në vitin Prej asaj kohe kanë kaluar më shumë se dhjetë vite dhe askush s di të thotë cilat janë veprat që ka shkruar Trebeshina dhe i janë shtuar këtij vargani pafund veprash të pabotuara... dhe të shpër llura poshtërsisht... Për cilindo lexues, kjo listë e pafund veprës ende të pabotuar të Kasem Trebeshinës do të 46- Një ëndërr në mes të Evropës, Vëngjilla e pashkëve, Absurditet antik, Am teatri, Në botën tjetër, Nata e vitit të ri, Lugina e heshtjes së përjetshme, Qyteti i natës pafund, Vajza e trënda lit të bardhë, Dy tempuj, 1999, (dramë) 56- Ëndrra e don Huanit, 2002 (komedi) 57- Gorillalandia, 2002 (komedi) 58- Një biletë për Dyseldorf, 2002 (komedi me 1 akt) 59- Deputeti mëson anglisht, 2002(komedi) 60- Legjendë azaiatike, 2002 (komedi) 61- Llampa magjike, 2003 (komedi) 62- Kështjella mbi lumë, 2003 dramë 63- Penelopa kërkon divorc, 2003 komedi 64- Shtegëtimi i të vdekurve, 2003 komedi Narrativa 1- Lufta, Stina e stinëve, (stina e stinëve) 3- Dashuri dhe tërbim, Odin Montvalsen, (stina e stinëve) 5- Kënga shqiptare, (pesë vëllime) Mjegullnaja, Meteoriti i Kotvanit, Meteoritët e tjerë, Dy netë në Odërras, Aventurat e Rrakatakes në Odërras dhe jashtë, Kohët pas kohëve, Kur piqen hurmatë, Lakuriq me duar në xhepa, Fshati mbi shtatë kodrina, (stina e stinëve) 15- Kohë e përmbytur, Qezari niset për luftë, Gjeneralët e shpirtërave të vdekur, Një ditë në një luftë të çuditëshme, Mekami 1978, 20- Da nat e thara, Rruga e Golgotës, Koha tani vendi këtu, Ku bie Iliria? Hijet e shekujve, Lajthitja e perëndive, Kambana e humbur, novelë Dy Qezarët në Apolloni, novelë Maçoku, novelë, Dy të humburit, novelë, Kompiuteri, novelë, Pse e humbi Hanibali luftën? novelë, 2003 Letërsi për fëmijë 1- Katër stinët, Aventurat e Robotushit, Kaseta e mrekullishme, 1972 Kritikë-esseistikë 1- Nata para apokalipsit esse 2- Skicë për historinë e letërsisë shqipe, Ku jtë e pushtetit të fjalës, Ligji i madh i pashkruar, Shkrimtari dhe diktatura, Më përtej asaj që duket, (arti dhe feja) Mbi estetikën, Ylberi, Njeriu dhe moraliteti, 2003 (të gjitha nën një përmbledhje me titull: Brenda çastit Kozmik ) mbesë një dëshmi e gjallë, për të cilin duhet të turpërohemi të gjithë kolektivisht... si shqiptarë korrik, 2013

8 20 DOKUMENTE E diel, 28 korrik 2013 RILINDASI ARKIVAT AGRON ALIBALI AMERIKANE PJESA III Takimi i tretë i Mbretit Zog me bashkëbiseduesin misterioz amerikan u mbajt me 12 shtator 1951, d.m.th. tamam 13 ditë më vonë nga i dyti. Dokumenti prej dy faqesh nuk përmend vendin e tij, por me siguri ai duhet të jetë mbajtur në Nju Jork, ku edhe u krye takimi i përparshëm. Edhe distanca në kohë midis takimit të parë dhe të dytë kishte qenë pikërisht 13 ditë, një përkitje e çuditshme distancash kohore. Sikurse përmendëm, në fund të takimit të parë Zogu si shkarazi kishte theksuar edhe takimet e tij me dy gjeneralë tejet të njohur dhe me peshë të forcave të armatosura amerikane. Gjenerali Macarthur [Makarthur] kishte qenë çlirimtari i Japonisë në fund të Luftës II Botërore dhe mandej kishte drejtuar operacionet ushtarake në Luftën e Koresë. Mirëpo Presidenti Truman e kishte pushuar në mënyrë të papritur për shkak të mosëmarrëveshjeve në lidhje me prirjet e gjeneralit për të zgjeruar angazhimin ushtarak amerikan në Azi. Edhe gjenerali Clay [Klej] ishte mjaft i njohur, sidomos në teatrin evropian. Kontaktet e Mbretit Zog me ushtarakë në të nivelit të lartë amerikan, që edhe pse ishin të paangazhuar, gëzonin respekt dhe admirim të gjerë, nënkupton se ai, përveç mbështjes nga shërbimet e zbulimit, po kërkonte edhe mbështetjen e krahut ushtarak. Megjithatë, ka rëndësi të theksohet se takimet dhe bisedat e fshehta për përmbysjen e qeverisë shqiptare nuk kryheshin në zyrat e qeverisë amerikane, por nëpër hotele. Po ashtu, sipas një dokumenti tjetër të gjendur në arkivë, ushtarakë të lartë të Pentagonit qysh në llim mendonin se Shqipëria kishte vlerë të parendësishme në skemën e gjerë të zhvillimeve botërore dhe nuk e fshehnin mosbesimin dhe rezervat për planet e zyrtarëve të CIA-s për ndryshimin e regjimit në Shqipëri. Por le të kthehemi tek takimi i 12 shtatorit. Ish-Mbretit të Shqipërisë me siguri po i pëlqente tej mase vizita e tij në SHBA. Ai gjithmonë i kishte çmuar së tepërmi raportet me SHBA kur ishte në kyre të shtetit shqiptar. Ishte martuar me një pinjolle të familjeve të mëdha amerikane, kishte vendosur si ministër të tij në Ëashington Faik Konicën, kishte ruajtur gjithnjë marrëdhënie shumë të ngrohta me të dërguarit amerikanë në Tiranë, kishte nisur motrat e tij për vizitë në SHBA në parapërgatitje të vizitës sê tij që nuk e bëri dot për shkak të pushtimit fashit, etj. Përveç blerjes së shtëpisë luksoze në një fshat të rrethinave të Nju Jorkut, Zogu kishte patur edhe takime me shumë rëndësi që i mundësonin realizimin e ëndrrrës së tij të kahershme: rikthimin në pushtet si dikur, në vitin Ai sikur ishte kthyer në elementin e tij dhe kujtonte kohët kur e kishte rrëzuar pa shumë vështrësi Peshkop Nolin, për të cilin, edhe pse ai e kishte mbështetur bashkë me Konicën gjatë Luftës II Botërore, ish-mbreti nuk kishte ngurruar ta etiketonte negativisht në një takim tjetër që pati po ato ditë me disa përfaqësues të agjencive ligjzbatuese amerikane, për të cilin do të asim tjetër herë. Ai ishte i qartë se puna kishte qenë shumë më e lehtë në 1924, kur as gjashtë muaj nuk kishin kaluar e Zogu ishte kthyer në pushtet. Koha tregoi se me Enver Hoxhën do ta kishte shumë më të vështirë. Raporti i përmbajtjes së bisedës së tretë është në dy faqe dhe ka gjashtë pika. Nga biseda kuptohet që Zogu kishte propozuar në takimet e përparshme që dërgimi i grupit klandestin në Shqipëri të kryhej në tetor Prandaj edhe amerikanët kishin lluar ndërkohë përgatitjet. I kërkova takim Mbretit Zog me 12 shtator 1951 për të përfunduar organizimin [complete arrangements] në lidhje me grupin prej katër vetësh që ai do të na siguronte për t i in ltruar në Shqipëri, e llon raportin bashkëbiseduesi amerikan. Më tej ai i shpjegon Zogut se amerikanët do të donin të kontrollonin sigurinë e individëve të zgjedhur prej tij, pra kërkonin të dhëna biogra ke sa më parë. Vazhdon më tej raporti: unë kërkova që Zogu të më bënte me dije emrat e katër personave dhe i dhashë atij disa pseudonime dhe kriptonime për t u përdorur, nëse ai do ta shikonte të nevojshme për të korresponduar me mua në lidhje me operacionin në fjalë. Zogu u shpreh pak a shumë se ende nuk i kishte emrat e plotë të katër agjentëve. Me shumë gjasë do të caktonte dy o cerë që jetonin me të në Egjipt, të quajtur Barjam Neli dhe Haxhi Gjyli [në dokument: Bajram Nelli e Hadji Guli]. Si udhërrëfyes do të ishte një pjestar i familjes Biçaku, që jetonte në Stamboll, dhe një person me mbiemër Zemblaku RAPORTI SEKRET Ja bisedat e takimit të tretë të Zogut me CIA-n Raporti dy faqësh zbulon bisedat dhe planet për të in lturar katër njerëz të besuar të Zogut në shqipëri, me qëllim përmbysjen e regjimit të Hoxhës [Zmbljaku në dokument], i cili ndodhej në Greqi. Ai shtoi më tej se i ngarkuar për hollësitë sa i takon pjesë së vet të këtij operacioni do të ishte kolonel Selmani. Kolonel Hysejn Selmani, ish komandant i Gardës Mbretërore, kishte njohje të shumta në veri të Sh- qipërisë, sidomos në rrethet e Dibrës, madje sipas kujtimeve të Haxhi Lleshit edhe me familjen Lleshi të Dibrës. Selmani, sikurse del nga burime të tjera, ishte aktivizuar së tepërmi me qarqe jugosllave në përpjekjet e përbashkëta për përmbysjen e qeverise së Tiranës. Kolonel Selmani, shtoi Zogu. do të jetë i disponueshëm të shkojë në Greqi dhe të ndihmojë në organizimin e operae nevojshme. cionit kurdoherë që të jetë Të dy palët ranë dakord që Biçaku të largohej nga Stambolli pa vonesë dhe të shkonte në Kajro. Bashkë me dy o cerët që do të shoqëronte, ai mandej do të transferohej haptazi nga Kajro në një vend tjetër evropian. Prej andej ata do të shkonin në Gjermani prej nga do të merreshin dhe do të dërgoheshin në rrugë klandestine në Greqi. Bashkëbiseduesi amerikan sqaroi se, duke patur parasysh kohën e nevojshme për të stërvitur radistët, in ltrimi do të duhej të shtyhej për muajin nëntor, dhe jo për në tetor, sikurse ishte biseduar më përpara. Të dy palët ranë dakord edhe për mënyrën se si do të korrespondonin me njëri-tjetrin. Përgjthësisht, bashkëbiseduesi amerikan do t ia drejtone mesazhet e tij Mbretit në emër të Kolonel Selmanit, nëpërmjet një kanali të sigurtë, për kujdesjen e Legatës Shqiptare në Kajro, Dihet se Legata Sh- qiptare në Kajro, në atë kohë ishte ndër të paktat përfaqësi diplomatike të Mbretit Zog që ende njihej nga ndonjë vend i tretë. Vetë Mbreti Zog jetonte në Aleksandri i strehuar si mik i Mbretit Faruk, i cili ishte me gjak shqiptar si pasardhës i dinastisë së themeluar nga Mahmut Aliu. Vetëm në shtator 1953 qeveria egjiptiane e formuar pas grushtit të shtetit që rrëzoi mbretërinë dhe shpalli republikën ia mohoi lejë qëndrimin mbretit Zog në Egjipt dhe tërhoqi njohjen ndaj legatës shqiptare në Kajro. Korrespondenca e Mbretit Zog drejtuar bashkëbiseduesit amerikan do t i dorëzoheshin Atasheut Ushtarak Amerikan në Kajro, i cili do t i përcillte madej këtej në rrugë të sigurta. Lidhur me hollësitë për lëvizjen e agjentëve, bashkëbiseduesi amerikan tha se ose ai vetë, ose dikush tjetër personalisht i njohur prej tij, do të takonte mbretin, me shumë gjasë në fund të tetorit, për të plotësuar të gjitha hollësitë e mbetura. Edhe gjatë kësa bisede Zogu nuk iu shmang rastit për të shprehur mosbesimin ndaj strukturave britanike. Do të parapëlqeja, tha ai shkoqur, që ky operacion i veçantë të administrohej ekskluzivisht si ndërmarrje amerikane, pa pjesëmarrje britanike. Ai u shpreh, gjithsesi, se nuk kam kundërshtim që informacioni i zbuluar si rezultat i misionit t ju përcillej edhe britanikëve. KOMITETI SHQIPËRIA E LIRË I formuar në 26 gusht 1949 si një organizatë mbulesë e planeve anglo-amerikane, Komiteti Shqipëria e Lirë ishte një amalgam i organizatave të ndryshme anti-komuniste në gjirin e mërgatës shqiptare në Perëndim. Komiteti në dukje ishte i pavarur dhe, pas vdekjes së paprtur të Mithat Frashërit, drejtohej nga Hasan Dosti,. Në të vërtetë, organizata ishte kryekëput e nancuar nga shërbimi e zbulimit, dhe në gjirin e saj kishte rryma të ndryshme, shpesh here të kundërta e me përçarje të skajshme midis vedit. Bashkëbiseduesi amerikan i propozoi Zogut që Komiteti Shqipëria e Lirë të lihej jashtë operacionit Molla, çka Zogu e pranoi pa kurrfarë ngurrimi. Përsëri Zogu nuk e kurseu një saçme tjetër ndaj britanikëve, duke thënë ndjehej i sigurtë që shumë prej vështirësive në mbarështimin e Komitetit ishin rrjedhojë e faktit që britanikët përpiqeshin të ruanin ndikimn e tyre duke i pozicionuar elemente të ndryshëm të Komitetit kundër amerikanëve. Sipas tij, kjo ishte çështje jashtëzakonisht e pakëndshmë, që duhej zgjidhur medoemos, nëse ishte e mundur, sepse sapo të dukej qartë se në kontroll të saj ishin amerikanët, shumica e intrigave dhe pëçarjeve ndërpartiake do të mbaronin. Mirëpo bashkëbiseduesi amerikan i shpjegoi Zogut se Komiteti mbështetej bashkërisht nga anglo-amerikanët dhe se ndryshimi i këtj rregullimi ishte i pamundur. Në përfundim të diskutimeve të punës [business discussions], Mbreti Zog e prezantoi bashkëbiseduesin amerikan me avokatin e tij egjiptian, i cili, sipas Zogut, ishte edhe avokat i Mbretit Faruk. Më tej, Zogu e ftoi bashkëbiseduesin për darkë, ku mori pjesë edhe Kolonel Selmani, si edhe Esad Kryeziu, nip i Zogut, alias Princ Tati Kosova. (Vijon)