DOKTRINAT POLITIKE NË THEMEL TË QYTETËRIMIT PERËNDIMOR

Transcript

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI SHTETËROR I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EUROPIANE DOKTRINAT POLITIKE NË THEMEL TË QYTETËRIMIT PERËNDIMOR DOKTORANT: LAVDOSH AHMETAJ Udhëheqës shkencor: PROF.DR. LLAMBRO FILO U MBROJT NË DATËN JURIA FIRMA 1. KRYETAR 2. ANËTAR DHE OPONENT 3. ANËTAR DHE OPONENT 4. ANËTAR 5. ANËTAR PARATHËNIE HYRJE PËRMBAJTJA iv - vii 1

2 KREU I - DOKTRINAT POLITIKE NË KAPËRCYELL TË EPOKAVE: NGA MESJETA E VONË NË ATË MODERNE 1.1 Makiaveli mbi kohezionin e shtetit Kalvinizmi mbi raportin teologji politikë Luterizmi dhe kriza e konstitucionit shtetëror katolik Bodin mbi sovranitetin e shtetit Shteti ideal i Kampanelos 23 KREU II - DOKTRINAT E FORMËS SË RE POLITIKE: NGA E DREJTA NATYRORE MODERNE TEK RACIONALIZMI, KONTRAKTUALIZMI DHE KRITIKA NDAJ JUSNATYRALIZMIT 2.1 Grozi mbi zgjidhjen e konfliktit të dyfishtë Hobsi mbi njeriun artificial Kontrata zanafillore e Lokut Themelet mbi të cilat ngrihet liberalizmi i Lokut Kritika ndaj jusnatyralizmit nga Devid Hjumi 52 KREU III - ILUMINIZMI DHE DOKTRINAT POLITIKE MBI SOVRANITETIN DHE KOMBIN: TEK SHARL MONTESKJE DHE ZHAN ZHAK RUSO 3.1 Iluminizmi mes teorisë së të drejtës natyrore dhe të drejtës së arsyes Ndikimi i Iluminizmit dhe teorisë së të drejtës natyrore në politikë Iluminizmi politik mbi kombin Monteskje mbi natyrën e shtetit dhe kriza Monteskje mbi tronditjen e lirisë kushtetuese Ruso mbi sovranitetin e padelegueshëm 75 KREU IV - HISTORICITETI NË DOKTRINAT POLITIKE DHE KONSTITUCIONI I SHTETIT NGA KONSERVATORIZMI I BURKES TEK LIBERALIZMI I KANTIT. PROBLEMI I SHTETIT TEK HEGELI 4.1 Karakteristika të mendimit politik të pasrevolucionit 87 2

3 4.2 Kalimi nga shoqëria tek shteti sipas Hjumit Konstitucioni i shtetit në interpretimin doktrinar të etapës së re Historia, revolucioni dhe shteti tek Edmund Burke Individi, shoqëria dhe shteti tek Kanti E drejta, morali dhe etika tek Hegeli 109 KREU V - KONCEPTUALITETI I MENDIMIT POLITIK NË ETAPËN E RE PASREVOLUCIONARE 5.1 Premisat e kristalizimit të tre drejtimeve doktrinarë 124 Nacionalizmi, socializmi dhe liberalizmi 5.2 Mendimi politik konservator si reaksion ndaj revolucionit francez Faktorët e projektimit të doktrinave politike në ideologji 144 KREU VI - PROJEKTIMI I DOKTRINAVE KRYESORE NË SISTEMET POLITIKE TË APLIKUARA NË EUROPË 6.1 Premisa historiko-politike të lindjes së idesë së shtetit dhe kombit Ideja e kombit nga iluminizmitek idealizmi klasik gjerman Kombi tek Rusoi: nga ide kulturore në parim politik Ideja e kombit tek romanticizmi dhe idealizmi klasik gjerman Idetë sociale: nga refleksionet e para utopike tek paramarksistët Koncepti i lirisë dhe procese të zhvillimit në idetë liberale 171 Përfundime Bibliografi 3

4 PARATHËNIE Zgjedhja për tezë doktorature e temës Doktrinat politike në themel të qytetërimit perëndimor nuk erdhi rastësisht. Ajo vjen si dëshirë për të përmbushur një boshllëk të evidentuar në këtë fushë të hulumtimeve në botën akademike shqiptare. Për ta bërë më të lehtë përçimin e ideve tek cilindo që e lexon materialin, i është kushtuar një rëndësi e veçantë strukturimit të kapitujve, në mënyrë që të përftohej një organizim racional i përmbajtjes. Punimi paraprihet nga një hyrje dhe mandej, pjesa themelore e tezës organizohet në gjashtë kapituj. Hyrja sjell një trajtim të sintetizuar të bazamentit teorik mbi të cilin do të jetësohet punimi e do te ushqehen analizat, duke përcjellë njohuritë më themelorë të doktrinave politike në hershmërinë e epokës moderne europiane, njohuri këto të domosdoshme për të depërtuar kuptueshëm në lëndën e punimit. Fillimisht, studimi pretendonte një shtrirje më të gjërë në kohë, duke tentuar një përfshirje tërësore të doktrinave politike. Por, reflektimi ndaj kritikës së oponentëve në lidhje me shtrirjen historike të trajtimit të temës, solli ngushtimin kohor të fushëstudimit dhe, për rrjedhojë, formulimin e konkluzioneve në një kontekst historik më të kufizuar. Për këtë qëllim, horizonti kohor i studimit u fokusua në periudhën e hershmërisë moderne europiane që përfshin mendimin politik nga Makiaveli tek Hegeli. Ky ngushtim rezultoi me vend, pasi bëri të mundur trajtimin me racional të synimit të studimit. Pjesa themelore, e konceptuar në gjashtë kapituj, karakterizohet nga një organizim standardizues, për formatimin e të cilit është aplikuar kriteri kronologjik i gërshetuar me atë tematik. Për organizimin e punimit në bazë kapitujsh është konsideruar kriteri tekstual, ndërsa, për organizimin e materialit të shkruar brenda secilit kapitull është respektuar kriteri tematik. Kjo mënyrë e organizimit për pjesën themelore të punimit i ka dhënë përmbajtjes hapësirat maksimale për ta rrokur fenomenin në studim në tërë gjerësinë dhe thellësinë e tij, që evidentohet përmes disa përmbushjeve të synuara. Së pari: është synuar sjellja në mënyrën më racionale të mundshme e karakterizimeve përmbajtjesore të doktrinave politike sipas kohes përkatëse, duke reflektuar racionalitetin individual të secilit doktrinar.. Së dyti: është synuar sjellja me qartësinë e duhur e evolucioneve doktrinare brenda secilës periudhë duke e ndjekur fenomenin hap pas hapi, me të gjitha luhatjet, duke evidentuar premisat përgatitore që krijuan truallin, lindja dhe zhvillimi i tyre, arritjet dhe mangësitë dhe, të gjitha këto, në dritën e respektimit të kriterit kontekstual. Së treti: studimet doktrinare politike, në kontekstin e tyre, kanë shërbyar për të arritur në përfundime të rendësishme për vlerat e tërësisë së doktrinave dhe rolin e tyre në zhvillimin e shtetit dhe sistemeve politike. Punimi shpjegon qartë periudhën kohore të zgjedhur për studimin e fenomenit të marrë në shqyrtim. Janë zgjedhur pikërisht katër shekujt e fundit, kur procesi i zhvillimit të shteteve europiane u karakterizua nga zhvillime intensive dhe qartësisht të dallueshme nga periudhat pararendëse, të cilët kristalizojnë procesin e zhvillimit progresiv nëpërmjet zgjidhjes së krizave, si e identitetit, legjitimitetit, depërtimi, pjesëmarrja dhe shpërnndarja. 4

5 Qysh në fillim është shtruar qartë pyetja kërkimore se si mendimi politik apo doktrinat politike të përvijuara në Europën e hershme moderne, qëndrojnë në themel të shoqërisë europiane perëndimore. Rrënjët e doktrinave studimi i ka kërkuar tek zhvillimi historik i shoqërive perëndimore si bartëse të mendimit politik. Me mjaft përkujdesje shkencore sillet kompleksiteti i zhvillimeve të cilat përgatitën dhe ripërgatitën premisat për zhvillimet doktrinarë, si: zhvillimi intensiv në rrafshin e organizimit politik e shoqëror; përtëritja ekonomike; marrëdhënie të reja politike përmes shfaqjes së institucioneve të reja; lulëzimi i një prirje e re për kultivimin e dijes politike përmes lindjes së universiteteve; etj. Kjo tezë doktorate, me shtrirje të gjerë kohore dhe mjaft komplekse për nga problematikat, është vënë në lëvizje dhe ka operuar me një tërsi metodash studimore, të dominuara nga metodat e analizës dhe të sintezës. Në disa segmente të punimit, është vënë në lëvizje metoda e analizës dhe të sintezës për të evidentuar një mendim të kualifikuar politik në rrjedhën e historisë, duke formuluar doktrinat e ndryshme politike europiane, duke i vlerësuar ato si produkt i rrethanave zhvillimore të kohërave, por edhe si perspektiva të ardhshme të konsolidimit të mendimit doktrinar. Njëherazi, punimi arrin të karakterizojë diversitetin e opsioneve dhe interpretimeve të organizimit politik, brenda kuadrit të përgjithshëm të modernizmit evropian. Gjatë analizës së objektit të studimit është ndjekur parimi i kalimit nga e përgjithshmja tek e vecanta. Përpara se sa të depërtohet në analizën e doktrinave, u është dhënë përgjigje kërkesave të tilla si, çfarë është politika si koncept, ç janë doktrinat, cilat kanë qënë raportet e tyre me kohën, etj. Në tërësinë e metodave që janë përdorur një vend të konsiderueshëm ka zënë edhe ajo e krahasimit. Duke krahasuar zhvillimet doktrinare apo politike, është arritur në përfundime të rendësishme për elementë që kanë ndryshuar nga një epokë në tjetrën, apo të tjerë që nuk kanë pësuar ndryshesa. Kjo mënyrë të trajtuari ka krijuar hapësira për të sjellë spjegimet e nevojshme dhe për t ju afruar sa më pranë së vërtetës shkencore. Janë projektuar e konfiguruar qartazi doktrinat politike në truallin politik evropian të epokës së hershme moderne si një kulturë e përgjithshme politike me rrezatim të gjerë në politikë dhe formimin e shtetit. Kjo është bërë duke gjetur lidhjet organike midis doktrinave në arealin e përbashkët evropian, pavarësisht dallimeve që kanë midis tyre. Qasjet metodologjike, të sjella prej autorëve të ndryshëm në lidhje me doktrinat politike, hulumtimi i ka parë në funksion të qëllimeve studimore dhe, në këtë rrafsh, ka sjellë edhe një klasifikim të tyre në: qasja kronologjike, që krijon pamjen e vijimësisë ideollogjike doktrinare; qasja historiografike, që bazohet në analizën konceptuale dhe verifikimin e koherencës argumentuese si kriter parësor në interpretimin e veprave doktrinare, traditë kjo anglosaksone që mbijetoi gjatë në studimet doktrinare; qasja kontekstualiste, që fokusohet në rindërtimin historik të kontekstit, që do të thotë rindërtimi i kontekstit të pikëpamjeve ideologjike dhe politike të kohës në të cilën është shkruajtur. Këto qasje edhe pse nisen nga i njëjti truall studimor, ai evropian, duke ndjekur kritere të ndryshme, kanë prodhuar këndvështrime dhe pamje të larmishme të kuptueshmërisë të materialit lëndor. Studimi ka sjellë një interpretim origjinal për qasjen kontekstualiste, ku lindjen dhe zhvillimin politik doktrinar nuk e shikon si dicka abstrakte, por të mbështetur në kontekstin kohor jashtë 5

6 të cilit nuk mund të kuptohet krijimi i shtratit teorik doktrinar, por edhe nga kushtëzimi i premisave historike që përcaktojnë indetitetin e epokës. Vëmendija studimore është fokusuar mirë tek kushtëzimet ideore dhe politike të kohës, tek terminologjia dhe konceptet gjuhësore të kohës, tek sinteza e marrëdhënjeve politike, ekonomike e shoqërore të kohës, duke i parë të gjitha këto si parashtrat për zhvillimet doktrinare pasuese. Në rrjedhën e punimit sillen në mënyrë analizuse dhe sintetizuese përmbajtja e doktrinave evropiane në tërë kompleksitetin e tyre dhe, ç ka është për tu theksuar, jo si hermetike, por si doktrina që kanë rrezatuar në pjesët e tjera të botës apo që kanë huazuar prej tyre. Kjo mënyrë të trajtuari i ka krijuar mundësi studimit t i afrohet së vërtetës shkencore për arritjet doktrinare politike evropiane, për vendin e tyre në qytetërimin botëror, si dhe për shërbimin ndaj politikë dhe shtetit modern. Punimi merr përsipër ta orientojë lexuesin, veçanërisht atë të kualifikuar, për arsyet e përzgjedhjes së kësaj teme studimore; për hulumtimin bibliografik që ka realizuar; për metodat që ka vënë në lëvizje në funksion të realizimit të qëllimit, duke i klasifikuar ato në parësore dhe dytësore; për mënyrën e organizimit të punimit duke sjellë argumentat përkatëse; për përfundimet që janë arritur dhe, veçanërisht, për origjinalitetin që sjell krahasuar me morinë e studimeve që kanë patur për objekt të drejtpërdrejtë apo të tërthortë këtë tematikë. Burimet që janë shfrytëzuar apo konsultuar për këtë punim janë përzgjedhur mbi disa kritere të paracaktuara nga objekti i studimit. Së pari, janë burimet themeltare, veprat e filozofëve e doktrinave politikë të epokave të ndryshme, duke filluar nga zanafillat e mendimit të sistematizuar politik, Platoni e Aristoteli, e deri tek mendimtarët politikë të kohës moderne si Makiavel, J. Bodin, Kalvin, Luter, D. Hjum, Xh. Lok, T. Hobs, Sh. Monteskje, Zh.Zh. Ruso, Hegel, De Maistre, H. Grozi, E. Kant, A. De Tokëvil, J. Bentam, E. Burke, K. Shmidt, S, Agostini, P.J.Prudhon, K. Marks, etj. Së dyti, janë studimet, manualet dhe traktatet e ndryshme analitike, kritike apo historike mbi doktrinat politike, të autorëve dhe studiuesve bashkëkohorë, si J. Chevalier, E. Albertoni, N. Bobio, F. Fukuyama, H. Gadamer, Bonauti- Kolina, De Ruxhiero, A. Tenenti, S. Stumpf, H. Strohl, G. Sola, Q. Skiner, G. Sasso, Xh. Sartori, P. Portinaro, F. Meinecke, C. Macpherson, M. Kullashi, Ll. Filo, G, Hermet, E. Gellner, K. Deutsch, M. D.Addio, J. Breuilly, I. Berlin, etj. Së treti, është lënda historiografike e autorëve të ndryshëm, si N. Trafaglia, C. Tilly, G. Rudè, M. Ricciardi, Ortega y Gasset, G. L. Mosse, J. Le Goff, E. Hobsbaum, J. Godechot, G. Glotz, R. Finzi, E. Dolleans, D. Chirot, C. Cartiglia etj, që shtjellon zhvillimet politike, ekonomike, sociale, kulturore të arealit europian në epoka të ndryshme, që ngjiz një konceptim më përgjithësues të këtij qytetërimi, si premisa që lindin edhe mendimin politik doktrinar, dhe si subjekt që mbart më pas projektimin e tyre mbi vete si premisë për dinamikën e vetë qytetërimit. Së fundmi, obligohem shpirtërisht dhe profesionalisht te shpreh falënderimet me te çiltra per disa kolege, konsulenca dhe ndihma e pakursyer e te cilëve ka rritur vlerat e këtij punimi. Falënderoj udhëheqësin e temës, Prof. Dr. Llambro Filo. Keshillat e urta dhe sugjerimet shkencore të tij do të me vlejnë edhe përtej këtij punimi. 6

7 Falenderoj Prof.As.Dr. Oriona Mucollari, udhëheqëse e tezes sime te studimeve Master. Ajo ka qene nje keshilltare shkencore e shkëlqyer ne fazën e hereshme te punës sime, duke ndare me fisnikëri dhe bujari kohen e saj te çmuar. Falenderoj oponentët e këtij punimi doktorature, Prof. Dr. Migena Leskoviku dhe Prof. As. Dr. Ermal Baze, vërejtjet dhe sugjerimet shkencore të të cilëve ndihmuan në racionalitetin e ideve te këtij punimi. Se fundmi, falenderoj te gjithe ata miq e bashkëpunëtorë, te cilët me kane ndihmuar me literature dhe seleksionime te lendes mjaft te gjere burimore, dhe me te cilët kam ndare mendimet dhe dyzimet e mija gjate kësaj pune te lodheshme por te bukur disa vjeçare. 7

8 HYRJE Ky punim i kushtohet hulumtimit të doktrinave politike në themel të qytetërimit perëndimor përgjatë hershmërisë së epokës moderne, duke filluar nga Makiaveli tek Hegeli. Për qëllime të këtij hulumtimi dhe analizave që e shoqërojnë, i kemi kushtuar rëndësi vetë përkufizimit të termit doktrinë politike, në mënyrë që të mos lejohen ekuivoke kuptimore që do të dilnin jashtë kontekstit të përdorimit shkencor të tij. Në këtëpunim, termi doktrinë politike shpreh konceptimin sistematik të ideve mbi politikën dhe shtetin, të finalizuara në veprimtarinë praktike, të formësuara në një kontekst të caktuar historik. Përmes këtij rendimi sistematik të ideve mbi politikën dhe shtetin, doktrinat politike përpiqen t i japin përgjigje pyetjeve me rëndësi praktike për shtetin vetë, si: çfarë duhet të bëjë, përse duhet ta bëjë, me çfarë mjetesh duhet arritur, çfarë pikësynimesh duhet të arrihen. Doktrinat, duke filluar nga Makiaveli te Hegeli, kanë pësuar zhvillimin e tyre. Objekti i këtij studimi, u arrit të konceptohet, në një hapësirë kohore më të kufizuar, sepse u morrën parasysh kritikat e oponentëve, me arsyetimin se, do të ishte e vështirë një studim, i cili përfshinte doktrinat politike në themel të qytetërimit perëndimor, për faktin se, përfshinte një hapësirë kohe shumë të gjërë dhe për rrjedhojë, do të humbiste racionalitetin e vet. Pra, është pikërisht hulumtimi i doktrinave politike nga Makiaveli te Hegeli, në një kontekst kohor më të ngusht, i cili e bën studimin edhe më racional dhe shoqëruar me shtjellim sistematik në kohë dhe me ballafaqimin e kundërshtive mes tyre. Studimi është bazuar në metodologjinë bashkëkohore të Quinnt Skinner, e cila i jep më tepër rëndësi rindërtimit historik të kontekstit kundrejt analizës tekstuale, rendimit kronologjik apo shpjegimit konceptual. Kjo lloj qasjeje ngrihet mbi dy kritere të dallueshme: së pari, nëse duam të kuptojmë domethënien historike të një vepre doktrinare, duhet ta zbërthejmë e përkthejmë konvencionin e emërtimeve gjuhësore të barazvlefshme në rrjedhën e epokave historike dhe; së dyti, për të kuptuar mirë atë çka ka dashur të thotë autori doktrinar, është e nevojshme të rindërtohet konteksti i pikëpamjeve ideologjike dhe politike të kohës në të cilën ai shkruante. Në këtë mënyrë, çdo doktrinë politike, në cilëndo etapë dhe rrjedhë historike, analizohet në raportin organik me kohën të cilës i përket, duke u vendosur në kontekstin ideor politik të saj. Kjo kërkon që analiza të konsiderojë gjuhën dhe konvencionet e kësaj kohe në raport me politikën dhe protagonistët kryesorë të saj. Secila doktrinë nuk shihet si produkt i mendjeve të shkëputura, por si përgjigje alternative, në shkallë dhe përpunim konceptual të ndryshëm, ndaj problemeve konkrete politike të kohës. Në këtë këndvështrim, mendimi politik i çdo epoke nuk lind dhe ngjizet në mënyrë abstrakte apo i shkëputur nga konteksti kohor te cilit i jep më tej shtratin teorik doktrinar. Perkundrazi, ai kushtëzohet nga disa premisa historike që përcaktojnë edhe identitetin e epokës. Në këtë mënyrë, këto doktrina, përveçse bashkërendojnë dhe pasqyrojnë përvojat dhe sistemimin e ideve në raport me zhvillimine kohës, shprehin, përmes refleksionit,parimet e 8

9 përgjithshme dhe perspektivat e konsolidimit politik europian. Kështu që dhe qëllimi i këtij studimi është të pasqyrojë dhe të reflektojë mbi karakteristikat dalluese të shoqërisë politike europiane përmes doktrinave politike të zhvilluara në të, të cilat shprehin diversitetin e opsioneve dhe interpretimeve të organizimit politik, duke theksuar bashkëjetesën humane si lëndë themelore të këtij diversiteti mbi të cilin ngrihet ky organizim politik. Në këtëpunim janë marrë në shqyrtim jo vetëm kronologjikisht, por në mënyrë organike dhe të ndërthurur, linja mendimi doktrinar që klasifikohen në rryma, shkolla, tendenca. Këto rryma, të trajtuara në larminë e tyre dhe me përfaqësuesit më të shquar të secilës, përbëjnë ato që në shkencën e politikës klasifikohen si doktrina politike. Me fjalë të tjera, konceptimet sistematike të ideve mbi politikën dhe mbi shtetin, të finalizuara deri në veprimtarinë praktike, duke u përgjigjur një seti pyetjesh si: çfarë duhet bërë, me çfarë mjetesh duhen arritur finalitetet, cilat institucione dhe cili sistem ligjesh e bëjnë të mundur atë, formojnë cikle teorike që fitojnë të drejtën të quhen doktrina politike. Këto cikle teorike e kanë shumë të rëndësishëm dimensionin kohor për të fituar emërtimin doktrinë politike, sepse, siç theksojnë vet teoricienët politikë të epokës së Restaurimit në Francë ( ), problemet politike mund të përshquhen, krahasohen dhe zgjidhen vetëm nëse shqyrtohen brenda caqeve të vlerësimit organik të kërkesave të shoqërisë së kohës së tyre 1. Gjatë punimit, shtrati mbi të cilin jemi përqëndruar ka qenë analiza e disa temave qendrorepër shoqërinë europiane, pavarësisht diversitetit të pikëpamjeve dhe interpretimeve. Te tilla janë studimi dhe përshkrimi i formave të pushtetit; çështja e njërës prej enigmave themelore të jetës së shoqërizuar siç ështëobligimi politik, që zbërthehet në pyetjen se përse disa njerëz i binden njerëzve të tjerë; shtetit optimal apo formate qeverisjes. Gjatë trajtimit të tyre, u jemi shmangur ideve dhe koncepteve politike që kanë mbetur si lëndë thjeshtë teorike me interes vetëm studimor e që nuk projektohen më pas në kohë, duke mos patur asnjë ndikim në bashkëkohësinë. Pra, jemi përqëndruar në formimin historik të politikës si dhe në të kuptuarit e parimeve mbi të cilat bazohet shoqëria europiane dhe organizimi i saj politik 2, duke identifikuar ato rezultate që janë përçuar si piketa apo elementë përbërës të politikës së kohës së sotme. Kështu, kemi trajtuar ide, autorë dhe vepra të shekujve që përmbajnë elementë konceptualë dhe që përbëjnë lëndën e diskutimeve të sotme teorike mbi politikën. Te tilla janë konsideruar koncepte si: domethënia dhe kufijtë e politikësnë raport me laicitetin e brendshëm të saj, çka lejon shpjegimin kristian të dallimit midis rendit shpirtëror dhe rendit tokësor; konceptimi i shtetit modern në format e tij të shtetit konstitucional parlamentar, të shtetit federal të ngritur mbi demokracinë republikane përfaqësuese, etj. Çështje të tilla janë problematika që trajtohen thelbësisht dhe organikisht sepse përbëjnë çështjet që rrihen edhe në ditët e sotme. Duke sistematizuar lëndën dhe duke strukturuar idetë organikisht në punimin tonë, e kemi përndarë atë në gjashtë kapituj, të cilët do t i prezantojmë shkurtimisht në vijim në thelbin e tyre. 1 - M. D Addio: Storia delle dottrine politiche, ECIG, Xhenova Lambro Filo, Historia për sistemet e qeverisjes, Tiranë

10 Në kreun e parë kemitrajtuar zhvillimet politike që i paraprinë epokës moderne, ku esenciale mbetet rikthimi i mendimit të kohës në piketat e mendimit klasik të lashtësisë. Ky rikthim është trajtuar si përgjigje ndaj krizës që gjeneroi procesi i ndarjes së institucioneve politike nga ato fetare. Me tej, kapitulli elaboron lëvizjen e madhe të reformës si zanafillë e qytetërimit modern europian, duke u ndalur tek mendimi makiavelian si revolucion në mendimin politik, tek konceptet e reja doktrinare të Kalvinit dhe Luterit mbi raportet mes teologjisë dhe politikës, si edhe tek koncepti i sovranitetit të shtetit të Bodinit. Analiza e kësaj periudhe përmbyllet me refleksionet e Kampanelos mbi shtetin ideal dhe politikën në funksion të etikës. Në kreun e dytë trajtohen doktrinat e formës së re politike, duke shtjelluar kalimin nga e drejta natyrore moderne tek racionalizmi, kontraktualizmi dhe kritika ndaj jusnatyralizimit. Këtu janë marrë në analizë dhe në përqasje pikëpamjet politike të Grozit, teoria mbi shtetin e Hobsit dhe pikëpamjet mbi të të Lokut. Vëmendje në vijim i kushtohet sidomos themeleve teorike mbi të cilët ngrihet koncepti i liberalizmit tek Loku dhe kritika ndaj jusnatyralizmit e Hjumit. Kreu i tretë i kushtohet mendimit iluminist në raportin me doktrinat politike dhe konceptet mbi sovranitetin dhe kombin tek Monteskje dhe Ruso. Në këtë periudhë të iluminizimit, mendimi doktrinar zhvillohet në përcaktimin e raportit mes teorisë së të drejtës natyrore dhe të drejtës së arsyes, duke ndikuar drejtpërdrejtë në shkencën e drejtësisë. Po në këtë kre një vend i veçantë i kushtohet koncepteve politike mbi kombin nga Rusoi dhe atyre mbi natyrën e shtetit dhe krizën në të nga Monteskje. Kjo bëhet krahas trajtimit tëçështjevetë lirisë politike dhe kushtetuese, të shoqëruara me ato të demokracisë përfaqësuese dhe të sovranitetit të padelegueshëm të Rusoit. Në kreun e katërt jemi ndalur në dukurinë e re të historicitetit në doktrinat politike, duke trajtuar më pas teoritë mbi konstitucionin e shtetit. Kjo e fundit është trajtuar përmes konservatorizmit të Burkes dhe liberalizmit të Kantit, duke dhënë karakteristikat e mendimit politik të pasrevolucionit francez. Të analizuara me fokus të veçantë në këtë kre, janë edhe çështjet mbi konstitucionin e shtetit në mendimin doktrinar politik, si kalimi nga shoqëria tek shteti sipas konceptit të Hjumit, apo raporti mes shoqërisë, revolucionit dhe shtetit sipas Burkes. Njëherësh, trajtohet raporti mes individit dhe shoqërisë e shtetit sipas Kantit, për të ardhur më në fund në mendimin politik të Hegelit mbi raportin mes të drejtës, moralit dhe etikës. Në këtë kapitull vend të rëndësishëm merr edhe çështja se si revolucionet shërbyen si premisa për kristalizimin e doktrinave politike në tre drejtime, atë të nacionalizmit, socializmit dhe liberalizmit. Kreu përmbyllet me analizën e kalimit nga doktrinat në ideologji dhe në veprim politik. Këtë çështje të fundit rimerr edhe kreu i pestë duke trajtuar konceptualitetin e mendimit politik në etapën e re pasrevolucionare, etapë që kristalizon tre drejtimet doktrinare. Por këtu merret në analizë edhe mendimi politik konservator që lindi si reaksion ndaj revolucionit francez, i përfaqësuar nga De Maistre e të tjerë. Gjithashtu, shtjellohen edhe faktorët që bënë të mundur projektimin e doktrinave politike në ideologji dhe në veprim politik. 10

11 Në kreun e gjashtë merren në shqyrtim në mënyrë organike linjat e mendimit që çuan në kristalizimin e tre rrymave politike, të cilat fokusohen tek Hegeli. Kjo shtjellohet në studim nga zanafillat e lindjes së secilës rrymë,deri në pjekjen e tyre të plotë. Kjo do të thotë se kapitulli merr trajtënga ideja e kombit në nacionalizëm, idetë sociale në socializëm dhe idetë liberale në liberalizëm. Po aty, jepen premisat historiko-politike që bënë të mundur lindjen e idesë së shtetit dhe të kombit, si dhe lëvizjen e kësaj ideje nga iluminizmi tek idealizimi klasik gjerman. Analiza nxjerr ne pah mënyrën se si konceptohej ideja e kombit tek iluminizmi, përmes kapërcimit të saj nga ide kulturore në parim politik tek Rusoi. Ajo shpjegon gjithshatu se në çfarë konteksi u ngjiz kjo ide dhe si pasqyrohet ajo tek romanticizmi dhe idealizimi gjerman. Po ashtu, në këtë evolucion të mendimit në praktikë, shihet edhe kalimi nga refleksionet sociale utopike të hershme, tek paramarksistët dhe, më tej, në linjën e mendimit marksist e më pas tij. Ndërkohë, për drejtimin e tretë, trajtohet lëvizja e konceptit të lirisë përmes proceseve të zhvillimit në idetë liberale, për t u kristalizuar më tej në liberalizmin si doktrinë, si ideologji dhe si aplikim konkret në sistemet politike deri në ditët tona. I gjithë punimi është përqendruar në mendimin politik doktrinar, që jo vetëm ka pasur jehonë në praktikën politike në terrenin europian, por edhe i ka paraprirë atij. Kjo paraprirje merr formën e zbatimit konkret dhe materializimit të parimeve të këtyre doktrinave në sisteme politike afatgjata apo afatshkurtëra të shteteve dhe shoqërive më të spikatura europiane. 11

12 KREU I DOKTRINAT POLITIKE NË KAPËRCYELL TË EPOKAVE: NGA MESJETA E VONË NË ATË MODERNE Për të kuptuar thelbësisht doktrinat politika nga Makiaveli te Bodin, duhet konceptuar kriza e kulturës tradicionale mesjetare 3, e cila kishte si njësi bazë organizimin tregtar në qytet, i cili karakterizohej nga përdorimi i kufizuar i njerëzve dhe i monedhës. Por, nga ana tjetër reflektonin shtrirje të një komunikimi të lehtë tregtar, por gjithsesi, një sistem tregtar lokal i monopolizuar dhe i kontrolluar, nuk mund të zgjaste më në kohë 4. Pra, duke e parë analizën e mendimit politik të Makiavelit në këtë kontekst, në shekullin XVI të gjitha qeverisjet monarkiste kishin përshtatur një politikë të shfrytëzimit të burimeve territoriale, të inkurajimit të tregtisë, zhvillimit të fuqisë kombëtare. Këto lëvizje ekonomike natyrshëm u shoqëruan me ndryshime të thella shoqërore dhe politike. Në Europë u shfaq një shtresë e konsiderueshme njerëzish që kishin njëkohësisht para, ide dhe iniciativa konkrete. Kjo klasë ishte armike natyrore e fisnikërisë, ndarjeve dhe e trazirave që nxiste ajo. Interesat e saj ishin nga ana e qeverisjes së fortë dhe në politikë ajo ishte aleate natyrore e mbretit. Shtresa qytetare ishte ndërgjegjësuar se në çdo pikëpamje qëndërzimi në duart e monarkut, i pushtetit ushtarak dhe i administrimit të drejtësisë, kthente gjithçka në shërbim të interesave të saj politike Kjo kulturë, padyshim, paraekzistonte, por përhapja e saj u bë dukuri qendrore në periudhën në fjalë; në historinë e doktrinave politike gjejmë gjurmë të drejtpërdrejta të saj në shkrimin e një mendimtari ndër më mendjemprehtit, Gabriel Naudé, që shkruan: Apologji për personazhet e mëdhenj të akuzuar padrejtësisht për magji (1625); dhe të një teoricieni ndoshta më i madhi i periudhës bashkë me Makiavelin: Jean Bodin, që publikon Demonomanie des sorciers (1580), menjëherë pas gjashtë librave të mirënjohur të La repubblica (1576). 4 - Ai që nxori dobi më të mëdha prej kësaj qe tregtari lëvizës, që ishte i gatshëm të shfrytëzonte të gjithë tregjet, kishte kapitale për të investuar dhe mund të bënte tregti me çdolloj malli që i jepte fitim të madh. Një tregtar që do të kishte drejtimin e tregut dora-dorës mund të kontrollonte edhe gjithë prodhimin. Për sa i përkiste kontrollit të tregtive, cilësisë së mallrave tip apo çmimeve dhe kushteve të punës, e gjitha kjo duhet të bëhej nga qeverisje më të gjera se organizimi bashkiak mesjetar. 5 - G.H. Sabine: Storia delle dottrine politiche, Etas/Kompass, Milano 1953, kapitulli XVIII. Ndërsa Sabini sintetizonte se në Itali forcat e sistemit të ri ishin të pandjeshme dhe të vonuara. Dukej se nuk kishte në Itali një pushtet mjaft të fortë që t i jepte njësimin krejt gadishullit. Ashtu si pjesa më e madhe e italianëve të kohës së tij, Makiaveli e mendoi kishën përgjegjëse 12

13 1.1 Makiaveli mbi kohezionin e shtetit Makiaveli është teoricieni i kësaj krize shoqërore dhe ekonomike, nga e cila Italia nuk ishte prekur për shkak të rolit të posaçëm të politikës teokratike të papatit. Elementit të risisë së paraqitur nga krijimi i një politike të pavarur nga morali i shtohet, tek Makaveli, një i dytë, gjithashtu i ngërthyer mbi përkufizimin themelor grek të tre tipeve qeverisëse të njëshit, të pak vetëve, të shumicës dhe të parapëlqyeshmërisë për atë të përzier. Kalimet themelore janë karakteristikat e kujt drejton pushtetin dhe raporti mes virtytit dhe fatit tek Princie raportet e institucionalizuara mes grupeve shoqërore. Makiaveli tek Princi shtron pyetjen: a është më mirë që princin ta duan apo të druhen prej tij. Përgjigja do të duhej të ishte si njëra dhe tjetra; por pasi është e vështirë t i puqësh bashkë, ai është shumë më i sigurt nëse druhen prej tij sesa kur e duan. Pasi për njerëzit, përgjithësisht, mund të thuhet se ata janë mosmirënjohës, të paqëndrueshëm, shtinjakë dhe tinëzakë, ikanakë para rreziqeve, lakmitarë të fitimit. Ajo që shtrohet teorikisht, nëse do të jetë e lëvdueshme tek një princ të mbajë fjalën dhe të jetojë me ndershmëri e jo me hile politike, për më tepër shihet, në përvojën e kohëve princërore kanë kryer punë të mëdha, se pak rëndësi i kanë dhënë mbajtjes së fjalës e besimit dhe se kanë ditur me zgjuarsi të vërtisin opinionin e njerëzve; dhe kanë mposhtur ata që janë mbështetur mbi besnikërinë. Shumë teori shprehin mendimin se gjërat qeverisen herë nga fati dhe nga Zoti, dhe njerëzit me urtësinë e tyre nuk mund t i ndreqin, madje as mund ketë ndonjë ndryshim në to. Fati e tregon fuqinë e tij aty ku nuk shfaqet aftësia për t i rezistuar; dhe atëherë drejton vrullin e tij aty ku e di që nuk janë ngritur prita dhe nuk janë marrë masa për ta ndalur. 6 Pra është gjykim mbi natyrën njerëzore që paraprin atë të Hobsit, Makiaveli nxjerr si rrjedhim cilësitë e njeriut të pushtetit politik ose të njeriut statist 7. Këto ide të Princit plotësohen me të tjera të Ligjëratave mbi Dekën e parë të Tit Livit 8. Aty kemi të reflektuar idenë e dinamikës së institucioneve politike dhe klasave paraprihet, pas përshkrimit të ciklit politik, nga lavdërimi i rolit të individëve dhe i rastit 9. për këtë gjendje të punëve. Tepër i dobët për të bashkuar Italinë, papa ishte megjithatë mjaft i fortë për të penguar çdo sovran tjetër që ta bënte këtë. 6 - N. Machiavelli: Il Principe, kapitujt XVII, XVIII dhe XXV. 7 - shih Quentin Skinner: Makiaveli, një hyrje e shkurtër, Ideart, Tiranë 2007, sythi revolucioni makiavelist, f. 49 e në vijim. 8 - Nikolla Machiavelli, Ligjërata mbi dhjetëshën e parë të Tit Livit, ISP, DRITA, Tiranë Makiaveli: Sundimtari, Sa ndikon fati në punën e njeriut dhe sa mund t`i bëhet ballë atij, Tiranë, 1962, f

14 Mendimtarët, të cilët kanë dhënë opinionet e tyre për veprën e Makiavelit, dhe konkretisht për qeverisjen e republikës, mendojnë se gjenden në to një prej tre rendeve, të quajtur Principatë, Optimatë dhe Popullor 10. Ndërsa, të tjerë kanë mendimin se janë gjashtë qeverisje të diskutueshme: ato që janë të mira dhe ato që janë të këqija, janë tre të tjera që rrjedhin nga këto të trija. Principata lehtësisht mund të bëhet tiranike; Optimatët me lehtësi bëhen shtete të një grushti njerëzish; Popullorja mund të kthehet në qeverisje anarkike. Në mënyrë të tillë që, nëse një drejtues i republikës organizon në një qytet njërin prej atyre tre rendeve, e organizon për pak kohë, pasi asnjë ilaç nuk mund të gjejë që ta bëjë të mos shkasë në të kundërtën e tij. Pra ideoet koncepti i krizës se qeverisjes si nje ligjësi, e cila duhet te merret parasysh nga udhëheqësi, i cili përbën fatin e një republike, është pikërishtë ai, që bënë të mundur ringritjen dhe daljen nga kriza. Parë në këtë kontekst virtuti, nuk gjendet te masat qytetare, por te lideri, i cili, duhet ta ketë të lindur dhe për rrjedhojë Makiaveli gjendet përballë dilemës se cfarë duhet të bëjë politikisht Princi, në mënyrë që virtuti politik i udhëheqësisë të mos zbehet ose të vdes së bashku me Princin 11 Pra, prodhohen forma qeverisëse si mundësi mes njerëzve, pasi në zanafillë të botës jetuan një kohë të shpërndarë në shëmbëllim të shtazëve; më pas, duke u shumëzuar brezat, u mblodhën bashkë dhe më të fuqishmin dhe me zemër më të madhe, e vunë si kryetar më vonë, për të zgjedhur një princ 12. Nga kjo lindën komplote të bëra nga ata që për bujari, lartësi shpirtërore, pasuri dhe fisnikëri, dallonin mbi të tjerët. Dhe ata, duke mos duruar emrin e një kreu të vetëm, ngrinin një qeverisje të re. Duke ardhur më pas ky administrim tek bijtë e tyre, që iu kthyen koprracisë, lakmisë, rrëmbimit të grave, për rrjedhojë bëhej e mundur që qeverisja e Optimatëve të bëhet një qeverisje e një grushti njerëzish; kështu u ngrit shpejt dikush që me ndihmën e shumicës i fshiu. Dhe duke dështuar rendi i të paktëve dhe duke mos dashur të ringrenë atë të një princi, iu drejtuan rendit popullor, e pasi mbaroi ai brez që e kishte organizuar, shpejt u kalua në shthurje, për të shpëtuar prej shthurjes, iu kthyen përsëri 10 - Vep, cit. Skinner: Makiaveli, një hyrje e shkurtër, Tiranë 2007, f Vep. cit. Skinner: Makiaveli, Tiranë 2007, 12 - Makiaveli mbron teorinë se, do të ishte mirë dhe diçka shumë e bukur dhe gjithkush do të ishte dakord, që të gjitha cilësitë e mira të gjendeshin të bashkuara në një princ të vetëm. Por, duke qenë se kjo është e pamundur dhe aspak në natyrën njerëzore, duhet që të paktën princi t u shpëtojë veseve të turpshme, të cilat do ta çonin në humbjen e pushtetit të tij. Për sa i përket veseve të tjera, do të ishte e këshillueshme të shmangte edhe ato që, në rast se do ta kishte një mundësi të tillë. Nëse një mundësi e tillë nuk ekziston, e keqja nuk do të ishte e madhe po qe se ai do t`i përdorte me karar, madje princi nuk druhet të marrë përsipër edhe disa të meta, pa të cilat do të ishte e pamundur që të qëndronte në pushtet. E theksoj këtë, pasi në rast se do të shqyrtonim gjëra nga afër, do të shihnim se, ashtu sikurse ekzistojnë disa cilësi që duken si virtyte, por faktikisht çojnë në rrënimin e princit, po ashtu ekzistojnë dhe disa të tjera, që ndonëse duken si vese, shpien në të vërtetë në ruajtjen dhe mirëqenien e tij. (Makiaveli, Kapitulli XV, Tiranë 1962, f. 74). 14

15 Principatës 13. Dhe ky është rrethi në të cilin duke u qarkuar, të gjitha republikat janë të qeverisura ose vetëqeverisen. Në mënyrë të tillë që, pasi atyre u duhet me maturi të hartojnë ligje, duke e njohur këtë mangësi, secili iu shmang këtyre rasteve për vetveten, duke zgjedhur njërin që të merrte pjesë për të gjithë, duke e gjykuar më të vendosur dhe më të qëndrueshëm. 14 Makiaveli, pas përshkrimit të ciklit tripolitikos, në të cilin rikujton Herodotin, i kushton këtë analizë: - E lumtur mund të quhet ajo republikë së cilës i bie në short një njeri aq i urtë sa t i japë asaj ligje të mirërenduara. Mes atyre që kanë merituar më tepër lëvdata për struktura ligjore të tilla, është Likurgu. Por vijmë në Romë, e cila nuk ishte kundër që të kishte një Likurg, megjithatë pati shumë të papritura që lindën në të, prej ndasisë që kishte mes Plebenjve dhe Senatit, sa atë që nuk e kishte bërë një organizues, e bëri rasti. 15 Makiaveli mendon se, ata mendimtarë që dënojnë trazirat duket se kritikojnë ato elementë që përbëjnë shkakun kryesor që e mbajti Romën të lirë, dhe se llogarisin më tepër poteren dhe britmat që shkaktonin trazira të tilla, se rrjedhojat e mira që ato sillnin. Pra, merrej në analizë se, në çdo republikë ka dy gjendje shpirtërore të ndryshme, ajo e popullit, dhe ajo e të mëdhenjve; dhe se si të gjithë ligjet që bëhen në përkrahje të lirisë, lindin nga ndasia e tyre, kjo shihet sipas Makiavelin në shtetin e Romës. 16 Mendimi doktrinar i Makiavelit përsoset te vepra e Ligjërata mbi dhjetëshen e pare të Tit Livit 17, duke trajtuar këto ide kryesore: 1. roli i grupeve shoqërore dhe i institucioneve; 2.institucioni i tribunatit të plebenjve, me kuptimin e një opozite konstitucionale për të kontrolluar tensionet brenda sistemit politik; 3. kontrolli i tensioneve brenda sistemit, i cili minimizon rrezikun e luftës civile; 13 - N. Makiaveli, kapitulli XXIV, Përse e humbën princërit e Italisë shtetet e tyre, vep. cit., f N. Machiavelli: Discorsi sopra la prima Deca di Tito Livio, libri I, kapitulli II Një rrugë tjetër e cila mund të jetë ende e vlefshme për të nxjerrë në pah një princ, është që ajo të dijë të veprojë ashtu sikurse fisniku Bernardo Viskonti, dukë i Milanos, në gjirin e qeverisjes së tij. Lidhur me mënyrën e ndëshkimeve apo shpërblimit të të gjithë atyre që në jetën shtetërore kanë kryer krime shumë të rënda, apo shërbime të shquara. Në çfarëdolloj rrethanash, princi duhet të veprojë në mënyrë të atillë që shtetasit ta shikojnë atë si një qenie të epërme ndaj njerëzve të zakonshëm (Princi, kapitulli XXI, Mbi mënyrën se si duhet të sillet princi kur kërkon të fitojë famë, Tiranë, 1962, f. 108) Pasi nga Tarkuinët e deri tek Grakët, që janë më tepër se treqind vjet, trazirat e Romës rrallëherë shkaktonin mërgim dhe mjaft rrallë gjak. Dhe nëse trazirat ishin shkasi i krijimit të Tribunëve, meritojnë lavdet më të mëdha; pasi, përveçse i japin pjesën e tij administrimit popullor, ishin krijuar si rojtarë të lirisë romake. (N. Machiavelli: Discorsi sopra la prima Deca di Tito Livio, libri I, kapitulli II dhe IV) Niccolo Machiavelli Francesco Guaicciardini, Ligjërata mbi dhjetëshen e parë të Titlivit, Tiranë 2000, f

16 4. koncepti i krizës i portretizuar me vëllezërit Grakë dhe kohezioni i brendshëm i shtetit. 18 Ky evolucion konceptual i mendimit politik tek Makiaveli është kuptuar në kontekstualitetin historicist, i cili e çon Makiavelin në ndërtimin e teorisë së republikës dhe pastaj atë të principatës, duke shpjeguar kalimin nga republika e degraduar politikisht në rrugëdalje të tjera përmes ndryshimeve juridike në brendësi të shtettit, duke ndryshuar formën e tij, në mënyrë thelbësore si e vetmja mënyrë për daljen nga kriza, për të shkuar drejtë një shteti mbretëror. Pra, nëse në teorinë e Makiavelit, lihet të kuptohet që principata presupozon krizën e republikës, dhe lind vetëm kur kjo ka arritur në format e skajshme të korruptimit dhe të degjenerimit - kjo është atëherë koha reale e procesit që duhet kuptuar. Ajo që duhet të kuptohet është se principata nuk mund të lindë nëse republikat nuk kanë prekur cakun e skajmë të degjenerimit, të dekadencës apo, në terma teknikë, të korrupsionit 19. Pra, kërkohet të shpjegohet në analizën e historisë së republikës së parë romake se prej konfliktit të partive dhe të grupeve shoqërore kishte përfunduar, në ditët e saj, në një katastrofë gjigante 20. Dhe mbi përvojën tragjike të asaj historie lind atëherë koncepti makiavelian i shtetit të lirë, të një shteti që ka në themel garën aktive dhe antagoniste të forcave politike që përfshihen në dimensionin e tij, dhe me po ato konflikte mes interesave sociale dhe politike, di të bëjë pra instrumentin që të kontrollojë legalisht forcën e pozitave të tij. 21 Përtej kritikave, Makiaveli hedh themelet e shkencës moderne të politikës edhe sepse sintetizon disa tema qendrore që zbresin tek Herodoti dhe Aristoteli. Risia qëndron në laicizimin dhe në përcaktimin e një cikli të mbështetur mbi organizimin politik të forcave shoqërore. Njëherash, tek Princi gjenden parakushtet konceptuale të sistemit politik që do të lindin në kohët moderne. 22 Sidoqoftë, natyra kontraverse e veprës së Makiavelit dëshmon faktin që ai është përfaqësues i shquar i një periudhe plot diversitet, interesimi që zgjon ai në kohën e sotme dëshmon faktin tjetër që ai është njohës i thellë i një kohe dhe mendimtar revolucionar, i cili shpreh marrëdhënie e raporte të një kohe politike, e cila arriti të prodhonte doktrina politike që do të shprehnin teorinë e një politike dhe shteti modern Giuliano Procacci, Historia e Italianëve, Tiranë 2000, f Makiaveli, vep. cit., kapitulli XIX Makiaveli, vep. cit., kapitulli XXIV. (Makiaveli në këtë analizë politike tregon se si princi mund të gëzojë një lavdi të dyfishtë, atë të themelimit të shtetit të ri dhe atë të forcimit e të stolisjes së tij me ligje të mira, me ushtri të mira, me aleatë të mirë dhe shembuj të mirë) G. Sasso: Niccolò Machiavelli. Storia del suo pensiero politico, Il Mulino, Bolonjë Vep. Cit. Vep, cit. Skinner: Makiaveli, Tiranë

17 Parë në këtë kontekst, është domethënës fakti që, në përgjithësi, doktrinat politike e marrin motivin ideor nga teoria e Makiavelit, e cila me kalimin e kohes impaktohet edhe me tepër dhe për pasojë gjen shprehjen e saj në veprimet konkrete të politikës moderne. Por, nga ana tjetër duhet theksuar fakti që, edhe pse idetë e tij u shoqëruan me mallkimet e atyre qe e lexuan në mënyrë jo serioze, vepra e tij, arriti një ndikim të thellë e të nëndheshëm të mendimtarit si Zhan Bodini, Bekoni, Xhejms Herringtoni dhe vetë Zhan Zhak Rusoi, i cili do ta përkufizojë Princin si librin e Republikës". 23 Kjo ka arsyen e vet, për vet faktin se, Makiaveli kishte sistemuar argumenta, nga historia dhe shënonte ato ligje apo maksima të përgjithshme të cilat rrallë gabojnë 24 dhe ndihmojnë në formimin e një arsyetimi organik në shërbim të shtetit dhe shoqërisë. Kjo mënyrë arsyetimi, nuk mund të ishte një vështrim i shtetit të përsosur, por studimi eksperimental i organizmit shoqëror, në format e tij më të shëndosha dhe në ato më të brejtura, ashtu si mjekësia është fiziologji dhe patologji e trupit njerëzor 25. Kjo metode nxit mendimin racional për të ruajtur kohezionin e brëndshëm të shtetit, i cili bëhet i mundur përmes përkimit të urdhrave dhe zakoneve mes momentit të pranimit nga poshtë dhe momentit të detyrimit që vjen nga lart. 26 Ndërsa nga ana tjetër, u krijua formula interesante makiavelizëm, që shpreh pikëpamjen se qëllimi arsyeton mjetin dhe veprimet, që, për të realizuar qëllime të caktuara të mos ngurrohet nga përdorimi i mënyrave më të paskrupullta përmes mjeteve ose mekanizmave përkatës të pushtetit. 1.2 Kalvinizmi mbi raportin teologji - politikë Thelbi teorik i Kalvinit shprehet përmes parimit meritokratik të drejtësisë dhe qeverisjes aristokratike shoqëruar me urtësi dhe drejtësi. Këto parime bashkekzistojnë me një program social të qendërzuar mbi regjimin e kursimit, punën, kontrollin e çmimeve dhe ndërhyrjen publike në lëndën e arsimit, higjienës, asistencës sociale dhe shëndetësore. Doktrina kalviniste, shtron pyetjen: - Por ç nënkuptojmë kur themi se arsyeja është e korruptuar? Kalvini në shpjegimin e kësaj pyetjeje bashkohet me filozofët, të cilët, sipas tij, përgjithësisht pohojnë se arsyeja banon në mendje si një llambë që hedh dritë tek të gjithë këshilltarët e saj dhe si mbretëreshë qeveris vullnetin, dhe se është kaq shumë e përshkuar 23 - Shiko. vepr, cit. Historia e Italianëve, Tiranë 2000, f po aty, f Po aty, f Po aty, f

18 nga drita hyjnore, sa është e aftë të këshillojë më të mirën, dhe është kaq e pajisur me fuqi, sa është përsosmërisht e aftë për të komanduar; kurse ndijimi, në të kundërt, i mpitë dhe dritëshkurtër, që u lëpihet objekteve inferiore dhe nuk ngrihet kurrë në vizion të vërtetë, se dëshira tek materiali i parë, kur i bindet arsyes dhe nuk lë veten t i nënshtrohet ndijimit, mbartet në studimin e virtytit, mban një kurs të drejtë dhe shndërrohet në vullnet, porse kur skllavërohet nga ndijimi, korruptohet e zvetënohet deri atje sa degjeneron në epsh 27. Ndërsa pranon teorikisht se në teologji arsyeja njerëzore nuk është e besueshme, ndërsa në sferën e shërbimit është një udhërrëfyese e papërshtatshme, kështu në çështje të tilla ajo dështon përpara se t`ia arrijë qëllimit, duke u shndërruar në një kotësi. Kështu Kalvini bënte pohimin disi të habitshëm se, përderisa njeriu është për nga natyra një kafshë shoqërore, ai është i prirur nga instinkti i natyrshëm të dashurojë dhe të ruajë shoqërinë, ka mbresa tek rendi civil dhe i ndershmërisë. Pra, duke e krahasuar me doktrinën e Aristotelit, duket se ka një ndikim të konsiderueshëm prej doktrinës së tij 28. Përmes kësaj pikëpamje, Kalvini argumentonte se instinkti shoqëror përbënte njërën nga gjurmët e shëmbëlltyrës së Zotit, që është natyra e vërtetë e njeriut, të cilat kanë mbetur tek ai. Por, duke parë degradimin njerëzor përmes krizës së sistemit teologjik, që tashmë ishte në përjetimin e krizës së vet, Kalvini mbronte pikëpamjen se degradimi tërësor i njeriut përpara fronit të Perëndisë, nuk kishte të bënte me atë që Perëndia kishte hequr të gjitha burimet për të jetuar në mbretërinë tokësore. Por kjo qenie njerëzore, e cila ishte korruptuar (zvetënuar) në jetën sociale tokësore, nuk mund t i zihej besë nëse do ta përdorte drejt edhe atë masë arsyje dhe intelekti shoqëror që i ka mbetur. Radikalizmi i doktrinës së Kalvinit vihet më në dukje kur njeriu është armiqësuar me Perëndinë, ai duhet të jetë i kufizuar në mënyrë që jeta në botën tokësore të jetë e mundur. Por krenaria dhe vënia e vetes në qendër, të cilat bëjnë që njeriu të shkëputej nga Perëndia 29, sipas kësaj doktrine janë në të njëjtën kohë edhe rrënjët e grindjeve, të të huajësimit dhe të armiqësimit midis njerëzve. Sikurse mbronte pikëpamjen se arsyeja, ndërgjegjja dhe vullneti i njeriut të ishin në harmoni, arsimi dhe edukimi do të ishin të mjaftueshëm dhe nuk do të ishte e nevojshme të përdorej mjeti i shtrëngimit. Por analiza teorike e çonte Kalvinin në përfundime të tjera, të cilat shpjegojnë se njeriu i zvetënuar dinte pak për drejtësinë apo për 27 - Po aty, f Në veprën e tij Politika, Aristoteli theksonte elementin e qëllimit. Shteti, ashtu si njeriu, nga natyra është i pajisur me një funksion të qartë. Duke kombinuar këto dy ide, Aristoteli thotë se Është e qartë se shteti është një krijim nga natyra dhe se njeriu nga natyra është një kafshë politike. (S. Stumpf: Filozofia. Historia&Problemet, Politika, Tiranë 1996, f. 101) Calvin- Luther: Mbi Autoritetin shekullar dhe qeveria civile, Shtrëngimi, vep. cit. 18

19 mirësinë, dhe duke qenë se kundërshton të ndjekë edhe atë dritë që i ka mbetur, atëherë s`kishte rrugë tjetër veçse shtrëngimin si domosdoshmëri për të vepruar, duke u bërë baza e nevojshme e jetës shoqërore. Rivlerësimi kalvinist i etikës publike shprehet përmes punës, e cila konsiderohet si një detyrë parësore me vlerë fetare dhe jeta politike e qytetare janë një rast shenjtërimi. Shteti është një mjet i jashtëm shëlbimi, që bën të mundur bashkëjetesën dhe mbron besimin e vërtetë; dhe ligji civil i tregon njeriut atë që Zoti dëshiron për të mirën dhe drejtësinë në jetën shoqërore. Pushteti, që e ka burimin tek Zoti, është i kushtëzuar prej ligjit natyror dhe urdhërimeve hyjnore; shteti duhet të bëhet kujdestar i moralitetit publik dhe privat. Kalvini ngulmoi për t`i atribuar autoritetit suprem republikan - pleqve - përgjegjësi njëkohësisht fetare dhe civile; dhe kjo bëri të flitet për një qytet-kishë dhe një kishë-qytet, apo deri për një shtet të klerikalizuar. Kalvini pranon të drejtën e rezistencës, por të kufizuar në mjedisin fetar, në rastin e një magjistrati që vihet kundër Zotit dhe religjionit të vërtetë. Në instancën politike mbrojtja e popullit nga arbitrariteti i pushtetit i delegohet shteteve të përgjithshëm dhe magjistratëve të rendit më të ulët. Ashtu si Kalvini edhe Luteri kujdesen në shpjegimin e raportit midis politikës dhe teologjisë, në mënyrë që kisha, shteti, teologjia është e mira të jenë të kufizuar brenda sferës së tyre. Kurse Kalvini arsyetonte se as teologjia dhe as filozofia nuk mund të jenë mbretëresha të shkencave, por secila është mbretëreshë brenda caqeve të fushës së vet, duke përjashtuar mundësinë e autoritetit në gjithçka. Ndërsa, Perëndia ua ka dorëzuar të drejtat e veta njerëzve të vdekshëm, të cilët i ka përcaktuar për të qeverisur mbi gjendjen njerëzore në përgjithësi, dhe në raportin e autoritetit midis Perëndisë dhe mbretërve, Zoti ka atributet e mbretit të mbretërve që, do të thotëse ende mendimi politik ndihet i teologjizuar. Por, nga ana tjetër harmonizimi i marrëdhënieve midis njerëzve, nuk i lihet thjeshtë mësimeve të Zotit, por shprehet në respektim të sistemit gjyqësor, ku padiëtsi, duhet ta lërë veten në duartë e gjyqtarit, pasi i ka spjeguar padinë dhe duhet të kërkojë atë që është e justifikuar nga drejtësia, sepse gjyqtari konsiderohet si ruajtës i së mirës publike. Pra, është e dukshme impenjimi i Kalvinit, për të ndërtuar një shtet, i cili duhet të funksionojë mbi bazën e paanshmërisë dhe respektimit të sistemit qyqësor dhe i ndarë qartas, nga ndikimi i priftit, i cili duhet të ketë thjeshtë mision shpirtëror. Arsyetimi Kalvinist mbështetet në natyrën e sendit, së cilit duhet t`i përshtatet rregulli ose e drejta pozitive dhe për këtë ai sjell një shembull të thjeshtë, nëse dy persona me natyrë shëndetësore të ndryshme detyrohen të respektojnë të njëjtin rregull, i cili nuk është në përshtatje me natyrën e secilit person, do të shkaktojë crregullime në shëndetin e atij që, është me natyrë jo 19

20 rezistuese ndaj rregullit përkatës. Prandaj Kalvini, është në kërkim të zbulimit të natyrës së shqetësuar, e cila reflekton tekat e saj, të cilat duhet të mbahen parasysh, nga e drejta pozitive osë thënë ndryshe nga shkenca e politikës. Ndërsa në anën tjetër Kalvini në debatin kundër teologjisë skolastike 30, reflekton ndaj asaj që quhet errësira e madhe e filozofisë politike, e cila kërkon të ndërtojënë rrënoja dhe rregull të përshtatshëm në rrëmujë. Pikërisht një teori për natyrën njerëzore që buron nga vëzhgimi empirik nuk mund të projektojë tjetër veçse një tablo krejtësisht të rreme, për arsye se mbështetet në njeriun e rënë për shkak të mëkatit, i cili sipas natyrës së tij të korruptuar nuk ka as parim të drejtë as dashamirësi Luterizmi dhe kriza e konstitucionit shtetëror katolik Luteri nuk mendon vetëm si filozofë, por edhe si teologë i Fjalës Hyjnore, e perceptuar përmes një trajtese cilësisht të re. Duke e parë në këtë kontekst, nuk mund të na prezantojë një filozofi politike tërësore ose një teori të mirëfilltë politike. Idetë e tij, përkojnë me krizën e sistemit teologjik mesjetar, në shërbim të reformimit të Kishës, e cila duhej të formulonte një qëndrim të ri teologjik dhe në përshtatje me kohët që, ishte duke kaluar Europa. Konceptet politike të doktrinës luteriane rrjedhin drejtpërsëdrejti nga premisat e tyre teologjike dhe burojnë nga i njëjti burim, Shkrimi i Shenjtë. Shqetësimi kryesor i pikëpamjeve së Luterit ishte të përcaktonte sferën e mirëfilltë të politikës dhe ta vendoste në raport me kontekstin e saj 32. Parë në këtë pikpamje, është e nevojshme t`i referohemi ideve konkrete të Luterit: 1. vendi i qeverisë shekullare në raport me planin shpirtëror të Perëndisë; 2. lidhja midis mëkatit dhe autoritetit tokësor; 3. marrëdhëniet midis të drejtës hyjnore dhe asaj natyrore dhe të drejtës pozitive; 4. implikimet e shumëllojshme të doktrinës së krishterë mbi njeriun; 5. Kisha dhe Shteti dhe kufijtë e pushtetit politik; 6. detyrat e përbashkëta të sundimtarit dhe nënshtetasve Pavarësia nga sfera religjioze që Luteri i njeh politikës, shpjegohet me vizionin e tij pesimist për njeriun Tommaso Campanella, Qyteti i Diellit, Tiranë 2000, f Luter, Calvin, Mbi autoritetin shekullar dhe mbi qeverisjen civile, vep. cit Por është e pamundur të përcaktosh kufirin midis teologjisë dhe filozofisë politike pa thënë shumë për të dyja, megjithëse Luteri e Kalvini marrin si pikëpamje të tyre teologjinë biblike, ata ndihen të detyruar të thonë shumë edhe për natyrën dhe funksionin e politikës. (Duncan B. Forrester: Mbi Autoritetin Shekullar, vep. cit.). 20