Cuntegn. In plaid sin via 2. Giubileum dad 80 onns dalla Secziun da catschadurs Péz Alpetta 5. Da turbulenzas, asils e malsognas 6

Transcript

1 Cuntegn In plaid sin via 2 Giubileum dad 80 onns dalla Secziun da catschadurs Péz Alpetta 5 Da turbulenzas, asils e malsognas 6 Da temps burasclus, da tensiuns e success 17 Commembers dalla Secziun da catschadurs Péz Alpetta ch ein s engaschai sur las scheinas da nossa vischnaunca da Disentis/Mustér ils davos 80 onns 44 Dalla historia dalla catscha 46 La catscha sil retg dalla pezza 51 Cronica dils catschadurs dalla secziun ch ein stai a catscha da capricorns denter Dalla historia ed igl effect dalla tgira 63 Dalla catscha sin lieurs, uolps ed utschals 69 La cuvernisch a Segnas 76 Ina vera barbaria 82 Il refugi dalla selvaschina 88 Funcziunaris e commembers Sponsurs e donaturs 108

2 In plaid sin via da Hans Huonder, redactur dalla cronica Il temps varga. Tgi vegn tgi va. Quei che para d esser schabegiau ier, ei diesch onns anavos. Ella hectica dil temps modern van biaras valurs a piarder. La peda per caussas pintgas pli baul da gronda muntada maunca. El turmegl da quella truscha stattan las tradiziuns e cun ellas la catscha. Per nus catschadurs eis ella buca mo la pli normala caussa dil mund, mobein ina part da nossa veta. Seigien nus sincers: Cons dis ad onn vargan senza in patratg vid la catscha? Quei ch ei per auters il ballapei, il cant ni la filatelia, ei per nus la catscha. Il num settember ei ina noziun. Settember munta catscha. Cura ch il num da quei meins croda, van ils patratgs mo pli en ina direcziun. Buca da far curvien che biars han priu mo vess cumiau dils 9 da settember sco di tradiziunal per l entschatta dalla catscha. Schegie che la catscha ha ina tradiziun aschi liunga sco la carstgaunadad, eis ella tonaton adina stada suttamessa a midadas, ad in svilup cuntinuau. Ferton ch ella era pli baul la basa per recaltgar la carn sco nutriment, eis ella oz in occupaziun dil temps liber. Ferton che la selvaschina vegneva catschada pli baul cun lontschas e pigliada cun reits, succeda la catscha oz a moda da precisiun. Buis, muniziun ed optica top moderna porschan al catschadur tuttas premissas per haver success, silmeins quei che pertucca il siet sin ina distanza conforma all etica da catscha. Dalla carn che la selvaschina porscha ei negin dependents, era sch ella ei qualitativamein la megliera. La catscha ei passatemps e messadi enina. Management dalla selvaschina ei la premissa per reglar ils effectivs, aschia ch els caschunan buca donns. E gest en quei cumplex ha il catschadur d ademplir ina impurtonta funcziun en favur dil cuminetel. El sesprova da far quei cun senn da responsabladad, seriusadad e cun respect enviers la natira. Malgrad quell incumbensa en favur dil generalesser, ei la catscha oz dispiteivla. Ils davos onns eisi vegniu instradau en plirs cantuns dalla Svizra iniziativas cun l intenziun da restrenscher ni schizun da scumandar la catscha silmeins parzialmein. Entochen oz han quellas intervenziuns buca giu success. Tgei ch igl avegnir porta, savein nus buca. Igl ei denton cert: la catscha ha buca pli l acceptanza da pli baul. Gest vid quei fenomen ha ei num luvrar. La populaziun dil marcau ha bien dretg da saver che catscha ei buca semplamein mo sittar ni mazzar. Catscha ei era tgira dalla fauna e 2

3 flora, promoziun dil spazi da viver natural. La recolonisaziun dils animals scarponts gronds seigi a moda naturala ni entras metter ora sligia buca ils problems sco quei ch ei vegn manegiau generalmein. La damonda ei buca schebein il luf, igl uors ni il luf-tscherver hagien plaz tier nus e possien cheutras reglar il diember dalla selvaschina, mobein cons da quels animals da rapina che nossa natira, restrenschida da territoris da skis e vias, possi insumma supportar. Igl exempel digl uors JJ3 che ha stuiu vegnir sittaus igl avrel 2008 ei evidents e duess esser in signal, era sch ils ins manegian che quei eri in animal cun in depurtament extraordinari. La cronica pil giubileum dad 80 onns dalla Secziun da catschadurs Péz Alpetta duei buca mo tener quen dalla historia, mobein era dar enzacons impuls pertuccont nossa natira. Ella duei porscher cuorturiala ed animar ad in bien patratg ni l auter en favur da nossa catscha, surtut denton da nossa natira. La selvaschina ei buca mo in scazi dalla natira, mobein era ina fascinaziun nundetga. Buca per nuot fuorman differents da quels animals selvadis uoppens da vischnauncas e cantuns. Ei vala la peina da s engaschar per ina catscha reglada, per ina selvaschina sauna e per in ambient intact. Quei duei ed astga era succeder inaga ni l autra en Bein meritada pausa suenter haver fatg catscha. 3

4 cuntradicziun cun il patertgar economic e raziunal. Mo il daner blut fa buca adina ventireivels. Ed aunc enzatgei: nus stuein emprender d esser ina unitad e da tolerar il concatschadur e ses dretgs. Mario Maissen, Pauli Steger, Flurin Lechmann e Luis Schlosser. 4

5 Giubileum dad 80 onns dalla Secziun da catschadurs Péz Alpetta da Clemens Berther, president Avon 80 onns han entgins catschadurs dallas treis vischnauncas Medel, Mustér e Tujetsch priu l iniziativa da fundar la Secziun da catschadurs Muraun. Quels eran en tuttacass perschuadi che mo cun luvrar en stretga collaboraziun denter commembers d ina secziun sappi la catscha da patenta dil Grischun haver success. Pli tard ha ei denton dau differenzas denter ils catschadurs dallas treis vischnauncas, aschia che mintgina ha fundau in atgna secziun. A Mustér ei la Secziun da catschadurs Péz Alpetta vegnida fundada igl onn Muort il grond engaschi da buns suprastonts e fideivels commembers sa la secziun festivar il giubileum dad 80 onns. Schegie ch ei ha adina puspei dau catschadurs cun ideas specialas e da quels che han fatg diever da libertads individualas ha l'uniun pudiu exister. En connex culs protocols enderschin nus da bein enqual crisa; quellas han denton buca giu consequenzas negativas per l uniun. Quei che dat curascha pertuccont igl avegnir. Co ei vegn lu propi a veser ora en aunc inaga otg decennis sa denton negin. Nus sperein fermamein che la carstgaunadad hagi il sensori necessari concernent la protecziun dalla natira. Nies ambient prosperescha ni va alla malura gest tenor igl engaschament dils carstgauns pertuccont la tgira ed il quitau dalla fauna e dalla flora. Ei quei il cass, vegnan era nos vegnentsuenter a saver guder las bellezias dalla natira, ed ils catschadurs vegnan vinavon ad haver la cuida dad ir a catscha e render il duiu respect alla selvaschina. La catscha ei e vegn a restar per ils ins ina pissiun e per ils auters ina sgarschur. Nossa finamira dall'uniun ei da far ina buna catscha, per equilibrar ils effectivs da selvaschinas ed aschia porscher in emperneivel ambient a glieud ed animals. Per la conclusiun engraziel jeu al redactur dalla cronica, signur Hans Huonder ed a ses gidonters, sco era als sponsurs che han possibilitau la realisaziun da quella biala ovra. Catschadur emblida mai: La ventira san ins mai cumprar, lezza ston ins fadigiar! 5

6 Da turbulenzas, asils e malsognas Il svilup dall uniun e dalla catscha a Mustér ils davos 80 onns da Hans Huonder El decuors dils davos prest tschien onns ein ils catschadurs seformai el Grischun ed en Svizra a secziuns ed uniuns cantunalas. Parallelmein sper quei svilup ei era la structura dalla fauna semidada da rudien. Ferton che la tscharva ei sederasada considerablamein duront quei temps a moda naturala, ei il capricorn vegnius recolonisaus successivamein. Cun la formaziun d asils e zonas da ruaus ei il patertgar en favur dalla protecziun dils animals vegnius rinforzaus e concretisaus ils davos decennis. Fastedis caschunan adina puspei las malsognas dalla selvaschina alla survigilonza ed als catschadurs, en special la tschoccadad da camutschs. Igl onn 1913 ei l Uniun cantunala dils catschadurs da patenta dil Grischun Il luf-tscherver ha anflau la via en nossa regiun. 6

7 Pius Lozza, Battesta Tschuor, Gieri Orlik e Daniel Manetsch han giu cletg da catscha. Norbert Levy e Mario Lombris cun ina preda extraordinaria. 7

8 vegnida fundada e mo in onn pli tard ei l emprema secziun da catschadurs dalla part su dalla Surselva naschida. Omisduas organisaziuns ein vegnidas fundadas avon l emprema organisaziun dils catschadurs svizzers da patenta, l Uniun svizra dils catschadurs da patenta e dalla protecziun dalla selvaschina (SPW). Quella ei numnadamein vegnida fundada igl onn L Uniun cantunala dils catschadurs da patenta dil Grischun Ella ei vegnida fundada ils 16 da mars 1913 a Landquart. Gia ils 27 d avrel ha l emprema radunonza generala giu liug a La Punt. La fundaziun dall Uniun cantunala ei stada en stretg connex cun la revisiun parziala dalla lescha da catscha cantunala. Quella ei numnadamein vegnida en votaziun dil pievel ils 6 d avrel Avon ei la catscha libra da patenta adina puspei stada in grond tema. Da pliras varts vegneva pretendiu l introducziun d ina catscha da revier. Quei ha denton saviu vegnir impediu. Ils decennis suandonts ed entochen oz ha la catscha da patenta defendiu ses interess ed ei era semussada per ina buna soluziun per contonscher las finamiras primaras dalla catscha e dil management dalla selvaschina. Ils 11 da schaner 1914 ha l emprema radunonza da delegai dall Uniun cantunala dils catschadurs da patenta dil Grischun giu liug a Cuera dumbrava ella gia 29 secziuns e 1953 muntava il diember da commembras e commembers Cun occasiun dil giubileum da 75 onns igl onn 1989 appartenevan 73 secziuns all Uniun cantunala e quei cun in diember total da pressapauc 7300 commembras e commembers. Oz secumpona l uniun da 74 secziuns e 6623 commembras e commemberas. L organisaziun dils fatgs da catscha el Grischun ei vegnida igl onn 1961 per in impurtonta uniun pli reha, numnadamein il Club da tgauns da saung grischun. El ei daventaus ina part integrala ed essenziala dil menaschi da catscha. Il survetsch da quel apprezieschan catschaduras e catschadurs che han blessau in animal e buca anflau quel ella proxima vischinonza Secziun da catschadurs Greina Cun ils medems intents e las finamiras dall uniun cantunala ei la Secziun da catschadurs Greina vegnida fundada ils 10 da mars La radunonza da fundaziun ha giu liug el hotel Tödi a Trun e quei en preschientscha da 85 catschadurs. Sco president dil di ei il miedi, scribent e deputau el Cussegl grond Giachen Michel Nay, vegnius tscharnius. Sco emprem president dalla secziun ei Anton Tomaschett-Lombriser da Trun vegnius eligius, sco cassier Bruno Maissen da Trun e sco actuar Fidel Huonder da Mustér. La secziun Greina ei stada ina dallas empremas dudisch secziuns dall uniun cantunala. Siu territori sestendeva da Breil inclusiv ils dus uclauns 8

9 Vali e Cathomet da Sursaissa ensiviars entochen Medel e Tujetsch. Dall entschatta enneu ha la secziun giu da sbatter cun il desinteress dils biars catschadurs. In motiv persuenter pon era ils liungs viadis allas radunonzas esser stai da gliez temps, essend ch ils mieds da traffic e transport eran buca da tala moda e maniera sco ozildi. Sco emprems ein ils catschadurs da Mustér extrai, suandai dils da Medel e da Tujetsch. Da Muraun a Péz Alpetta Ils 26 da december 1929 ei staus il di dalla fundaziun dall Uniun da catschadurs Muraun Mustér. Ils 6 d uost 1930 ein ils emprems statuts vegni approbai dalla radunonza generala. Sco quei ch ins sa leger el cudisch La catscha el cantun Grischun, cumparius cun occasiun dil giubileum da 50 onns dall uniun, eran catschadurs ed amitgs dalla catscha beinvegni. Quater onns pli tard entra la secziun ell Uniun cantunala dils catschadurs da patenta dil Grischun dumbra la secziun gia 30 commembers, denter quels eran entgins da Tujetsch ed ils onns suandonts sedecidan era entgins Medellins da far part alla secziun dil Muraun. Ina damonda dalla secziun Greina igl onn 1938 da s unir ad ina secziun da vallada sisum la Surselva vegn refusada. Ils 19 da mars 1943 decidan ils Tuatschins da fundar in atgna secziun. In dils motivs persuenter ein embrugls cun occasiun dalla catscha communabla digl onn 1942 stai. Igl onn 1945 decidan era ils catschadurs da Medel da fundar in uniun. Da quei onn naven fuorman las Fotografia cun occasiun d in tir a Fontanivas igl onn

10 catschaduras ed ils catschadurs da Mustér in atgna uniun e secziun dall Uniun cantunala dils catschadurs da patenta. Il diember da commembras e commembers munta igl onn 1946 a 44 ed igl onn 1955 a 39. Ils 26 d uost 1977 decida la secziun da midar num. Da niev senumna ella buca pli Muraun, mobein Péz Alpetta. Las tscharvas arrivan Il territori da Mustér cun sias bellezia vals spuretgas e cun ina natira intacta, ei da vegl enneu predestinaus per differentas specias dalla fauna. En special vala quei pil camutsch. Avon che las empremas tscharvas arrivien ils onns trenta sin intschess dalla vischnaunca, era quei la preda che vegneva persequitada e gudida per bunas tratgas, ni era per specialitads sco caluns sechentai. Per in u l auter era la carn selvaschina ina alternativa tier la carn dils animals da casa e perquei astgan ins supponer ch ina u l autra selvaschina curdava era ordeifer il temps da catscha ufficial. Duront l emprema e la secunda uiara mundiala era la carn e la vivonda en general fetg scarta. Malgrad tut pon ins denton constatar, ch ina u l autra acziun da fraudar ha buca giu in effect negativ sin ils effectivs dalla selvaschina, mo ha tonaton fatg bein al fomentau. Il camutsch ei da vegl enneu quella selvaschina che populescha constantamein las muntognas cheu tier nus. Ultra da quei ei era il cavriel bein derasaus. Ferton ch il capricorn ei vegnius recolonisaus, ei la tscharva arrivada sin via naturala en nossas valladas. Igl onn 1935 vegn l emprema vacca tscharva sittada sin intschess dalla vischnaunca da Mustér entras Fidel Schuoler ed in onn pli tard reussescha ei a Paul Sacchi da tuccar mortalmein in tschierv capital. Ils onns suandonts crescha il diember da tscharvas sittaus a Mustér cuntinuadamein. La statistica aschuntada dat ina survesta dils animals sittai ils davos onns e decennis entras catschadurs sesents a Mustér, respectivamein sin intschess dalla vischnaunca da Mustér. Ina preda appreziada grondamein duront biars onns ei la muntaniala stada. Igl onn 1944 po il zenit da catscha sin quei animal esser staus contonschius. Quei onn ein 345 tocs vegni sittai da catschadurs sesents a Mustér. Catscha ordinaria basta buca El decuors dils davos treis decennis ei il diember da tscharvas carschius considerablamein egl entir cantun Grischun. Quei svilup ha differents motivs. Dad ina vart ha la tscharva gudiu ils davos onns e decennis in status senza inimitgs naturals. Da l autra ein ils unviarns daventai onz pli migeivels. Cheutras ei il diember dalla selvaschina fomentada e la fin finala periclitada dalla mort sereducius. Perencunter han ins constatau els onns siatonta ed otgonta adina dapli donns vid regiuvinaziuns, 10

11 In viva alla catscha. praus e pradas. Sin fundament da quels donns ha il cantun reagiu, introducend ina catscha supplementara il november e december. Parallelmein ein ils effectivs da tscharvas vegni constatai mintg onn la primavera, per aschia saver reglar il diember d animals ch ei da sittar il settember, respectivamein tard igl atun. Ferton che la catscha supplementara oz catscha d atun ei vegnida introducida gia ils onns siatonta en differentas parts dil Grischun, eis ella daventada actuala en Surselva Quei onn han las catschaduras ed ils catschadurs giu l incumbensa da sittar ell entira Surselva 595 tscharvas. Igl onn 2008 ha il plan muntau a 770 tocs. Interessantas indicaziuns porscha la statistica dallas dumbraziuns ei ina tala vegnida arranschada per l emprema ga ella Cadi. Lu ha la survigilonza exequiu quella. Naven da 1987 vegn la dumbraziun fatga en collaboraziun cun catschaduras e catschadurs. Quei onn ei vegniu dumbrau ell entira Surselva (district I e II) totalmein 644 tscharvas. Quei diember ei restaus denter 450 e 700 entochen Gliez onn ein 840 tocs vegni registrai. La primavera 2008 ei vegniu contonschiu in record. Suenter che la catscha d atun 2007 ha buca saviu vegnir organisada muort la biara neiv, ei vegniu dumbrau tscharvas, da quellas 610 el district I (Cadi). Per meglierar qualitativamein ils effectivs dalla populaziun da tscharvas e per procurar per ina megliera repartiziun 11

12 da quellas eisi vegniu introduciu l entschatta dils onns 90 in scamond da sittar il tschierv cun cruna dad omisduas varts. Da 1992 entochen 2003 eis el staus protegius cumpleinamein. Sin fundament dil bi diember da tscharvs da cruna, vegn la catscha sin tals lubida dapi 2004 duront mintgamai dus dis dalla catsch aulta. Asils e zonas da ruaus Ils onns sissonta ein ils emprems asils vegni realisai sisum la Surselva. En autras parts dil cantun Grischun eran tals gia vegni scaffi pli baul. Sin intschess dalla vischnaunca da Mustér sesanflan oz differents asils. Asils generals ein quels dallas Vals (Barcuns), Scalinada (Val S. Placi), Bovas e Val Cavardiras en Val Cavrein. Plinavon existan ils asils da muntanialas a Plaunca da Russein e Plattius/Caischavedra. Per la protecziun dall utschleglia dall aua ei vegniu realisau in asil el territori Fontanivas/Brulf. Quels territoris protegian la selvaschina e l utschleglia dalla catscha. Essend ch els sesanflan en loghens pli u meins allontanai dallas activitads turisticas e dil temps liber, fuorman els refugis duront gl'entir onn. Per puder dar alla selvaschina ina protecziun e surtut era dapli ruaus en loghens exponi igl unviern da differentas activitads dil carstgaun, ei vegniu realisau ils davos onns en biaras vischnauncas dil cantun Grischun novas zonas da ruaus. La vischnaunca da Mustér ha medemamein scaffiu treis da quellas, numnadamein el territori dil Bostg, Plaun Tir e sut Caischavedra. Las zonas ein vegnidas en funcziun l emprema ga igl unviern 2007/08. Ellas procuran pil ruaus dalla selvaschina e dils utschals duront ils meins d unviern ed all entschatta dalla primavera. Gest gliez temps ei pil surviver dalla fauna d eminenta impurtonza. Duront quei temps eis ella fleivla ed aschia exponida sensiblamein a disturbis. Malsognas fan quitaus Adina puspei han differentas malsognas caschunau dolurs e sperditas dalla selvaschina. Menziun speciala mereta en quei connex la tschoccadad da camutschs. Ferton che quella ei sederasada ils onns 60 el territori dil Muraun e ha caschunau gronds donns leu vid ils effectivs da camutschs, ha ella procurau per considerablas sperditas ils onns 1992/93 dalla vart seniastra dil Rein sin intschess dalla vischnaunca da Mustér. Biars animals han piars la vesida e consequentamein era la veta. Plirs han saviu vegnir deliberai da lur temas e dolurs duront la catsch aulta. La tschoccadad da camutschs ei ina malsogna che sepeglia e ch ei vegnida derasada cheu tier nus entras las nuorsas. Ferton ch ella ei curabla tier las nuorsas, damai che quellas san vegnir pigliadas e tractadas, resta ella ina grevezia pils camutschs. Quels san numnadamein 12

13 buca vegnir pigliai e medegai. La tschoccadad da camutschs ei in virus che sa vegnir derasaus dallas mustgas ni era en stretg contact dils animals. En quei connex ein loghens cun sal fetg problematics. La malsogna ha tuccau ils davos onns e decennis pli u meins tuttas parts dil cantun Grischun. Restricziuns per la catscha da camutschs ein stadas la consequenza, era en Surselva. Per quei motiv ei la catscha vegnida restrenschida ils davos onns sin ina caura ed in buccamutsch per catschadur. Ulteriuras malsognas che han fatschentau ils davos onns e decennis la survigilonza da catscha ein stadas la ravgia da tgauns entuon 1970, la rugna dils camutschs e dallas uolps, l inflammaziun dalla missiala (Strahlenpilz) tier camutschs, cavreuls e tscharvas, sco era la buera dil nas (Rachenbremse). Periodas freidas l entschatta dalla stad meinan ina ga ni l autra era tier malcostas, surtut tier anseuls-camutsch. Luf-tscherver ei staus sin viseta Ils davos onns ha il retuorn dils animals da rapina gronds caschunau bia discussiuns, oravontut el cantun Grischun. Sin plaun naziunal vegn fatg grondas stentas per reintegrar quels animals en nossa natira. Il luf-tscherver ei vegnius recolonisaus a moda artificiala e sederasa oz en l entira Svizra. Quei Biala preit da trofeas a caschun d ina sera familiara en halla Cons. 13

14 succeda cun different success. Ferton che las populaziuns en differents cantuns ein gia daventadas memia grondas, ha quei animal grev da fitgar pei en autras parts dalla Svizra. El cantun Grischun ei vegniu desistiu entochen ussa da recolonisar il luf-tscherver. Arriva el cheu a moda naturala, gauda el la protecziun. Il medem vala per igl uors ed il luf. Ferton ch igl uors ha empruau da fitgar pei en parts dall Engiadina e dil Grischun central, han il luf-tscherver ed il luf fatg furore en Surselva. Igl onn 2002 ei vegniu observau sin territori da Medel e Mustér, per part era da Sumvitg, in luftscherver. Quel ha passentau cheu in temps da rodund dus onns. Silsuenter eis el buca vegnius constataus pli. El territori dalla vart seniastra dil Rein denter Schlans e Laax viva dapi rodund quater onns in luf. Igl ei buca exclaus che quel ei medemamein staus ina ga ni l autra sin territori dalla vischnaunca da Mustér. Ils animals da rapina ein vegni extirpai pli baul. Il motiv era sia concurrenza cul carstgaun. Meinsvart vegnevan quels animals denton era taxai sco prighel pil carstgaun sez. Cun taxas e contribuziuns ei la catscha sin uors e lufs, mo era tschéss e tschéssbarbet vegnida promovida. Sil sectur dall utschleglia astgan las stentas da recolonisar il tschéss-barbet en ed entuorn Bruno Zanin e Richard Lutz presentan loschamein lur preda. 14

15 il Parc naziunal svizzer ell Engiadina e la Val Müstair vegnir taxadas per in grond success. Quei utschi ch ei ina ga ni l autra era vegnius persequitaus cheu tier nus ils davos onns, po puspei fitgar pei ella natira. Cumparegliaziun dalla selvaschina sittada ils davos decennis tscharvas cavreuls camutschs * ** ** ** * inclusiv catscha speciala sin tscharvas ** inclusiv catscha d atun sin tscharvas e cavreuls Entochen igl onn 1987 ei vegniu menau ina statistica dalla selvaschina sittada da catschadurs sesents a Mustér. Naven da 1988 cumpeglia la statistica la selvaschina sittada facticamein sin intschess dalla vischnaunca da Mustér. 15

16 Roger Lutz, Robert Deflorin e Simon Bergamin. Roc Huonder e Franz Bergamin cun in bellezia tschierv da cruna. 16

17 Cronica dalla Secziun da catschadurs Péz Alpetta Mustér da Gregori Maissen Per incarica da Clemens Berther, actual president dalla Secziun da catschadurs Péz Alpetta, hai jeu surpriu da scriver la cronica per il giubileum dad 80 onns. Sco persuna neutrala, pia buca sco catschadur, eis ei buca stau sempel d'emprender il latin dils catschadurs. Tuttina sundel jeu sespruaus da cumpilar extracts dils protocols ed autras documentaziuns dall'uniun tenor meglier saver e puder Ils 26 da december ein ils catschadurs da Mustér seradunai el hotel Lucmagn ed han fundau l'uniun da catschadurs Muraun, Mustér. Dil comite da fundaziun han fatg part: Gion Battesta Berther (president), Baseli Giger (actuar) e Christoffel Agosti (cassier) Ils 6 d'uost ein ils emprems statuts vegni approbai dalla radunonza generala. L'uniun da catschadurs ha igl intent da mantener ils interess da ses commembers e promover l'unitad da quels. Sco commembers vegnevan catschadurs ed amitgs dalla catscha recepi Tenor il rendaquen veva il cassier mo 35 raps en cassa. Las entradas muntavan a frs e las expensas a frs Cun il gudogn da 35 raps era la facultad carschida a frs Ils commembers han incaricau il president da sclarir schebein ei seigi ver ch'in catschadur hagi sittau ils , pia il di avon l'avertura dalla catscha, en las Ruinas. Il catschadur culpont ha dau tier la filistucca L'Uniun da catschadurs Muraun entra quei onn sco secziun en l'uniun cantunala grischuna da catscha. Igl emprem separticipava mo ina part dils catschadurs all' uniun cantunala. 17

18 La secziun ei stada sin viadi all exposiziun mundiala da catscha a Budapest Ils catschadurs da Tujetsch damondan da crear in asil general el contuorn dil Tgom. Il comite recamonda - per motivs fundai - da sustener quella damonda. La maioritad dils commembers ha denton priu il conclus da buca star en pigl asil a Tujetsch. Il recav dalla catscha communabla vegn repartius sco suonda: Primo vegn priu ora la carn per la sera familiara, dil rest va ina tiarza dil recav en cassa, duas tiarzas vegnan repartidas sin ils catschadurs ch'ein separticipai alla catscha communabla Joh. Hitz, in catschadur sesents a Sedrun, vegn commember tier la secziun Muraun. Quei onn ha Fidel Schuoler sittau l emprema vacca-tscharva a Mustér. Tier las elecziuns vegn il comite titulaus: La reghenza vedra vegn aunc confirmada per in onn Pauli Sacchi sieta igl emprem taur-tscharva en vischnaunca da Mustér. La proposta d'alzar la taxa da catscha aulta a frs cun la cundiziun che la catscha vegni prolungida entochen il davos da settember - ei vegnida acceptada. La taxa per la catscha pintga duei era vegnir alzada a frs cun dar liber 10 entochen 15 dis la catscha da cavreuls cun tgaun Per scadina segirada da catscha paga l'uniun da catschadurs frs Per saver realisar quella reducziun sto la catscha generala vegnir fatga. Commembers che 18

19 separticipeschan buca a quella han buca il dretg da quella reducziun. Pertuccont il settanoda crodan differents meinis. Ins vegn la finala alla conclusiun da buca dar effects, mobein porscher ina marenda sil plaz da sittar La secziun dumbra 38 commembers. La secziun Greina damonda la secziun Muraun, schebein ella massi d'accord da s'unir cun las ulteriuras secziuns per fundar in'uniun da vallada. A caschun da sittar noda duei buca vegnir dau premis en effects. Perencunter obtegn scadin tiradur tier igl emprem maximum ina ligiongia e paun. Cun treis maximums aunc ina biera e suenter mintga tschun serias ha scadin tiradur il dretg sin ina biera. La sera familiara ha liug uonn a Sedrun. L'Uniun da catschadurs Muraun giavischa in guardiacatscha sco pli baul el territori da Mustér Suenter ina cuorta discussiun ei vegniu concludiu da buca s'unir cun la secziun Greina. Igl asil da Russein ei dapi biars onns serraus. Per quei motiv vegn giavischau da dar liber quel entochen igl atun. Il president recamonda da restar buns amitgs per mantener noss'uniun. Ei vegn concludiu da formar sco asil niev il territori naven dall'aua da Val Strem entochen l'aua dalla Val Clavaniev ei la catscha buca stada aviarta Entuorn ils anno curonta deva ei aunc buca prescripziuns, las qualas limitavan il diember da catschadurs che fageva ensemen catscha. Dils rodund 40 catschadurs dalla catscha communabla vegneva ei eligiu quater entochen sis schefs da gruppa. Quels preparavan la sera avon il plan da catscha per l auter di In catschadur vegl dat ina buna orientaziun co tractar ina selvaschina, sittada atras il venter, e co allontanar il tschuf che vegn caschunaus entras quels siets. Per raschun ch igl ei fetg scart da survegnir muniziun, duei mintga catschadur rimnar las Hülsas vitas e returnar quellas el depot da muniziun. Ei vegn vendiu la selvaschina per tut prezi. Quei duess buc esser il cass gest en quels onns che tut ei aschi car La secziun decida che tuts commembers seigien dacheudenvi era commembers dall'uniun cantunala. Medemamein vegn ei decidiu da pagar al comite in salari da frs Ei vegn surschau al comite da reparter quella summa secund la lavur. La catscha communabla per 1942 vegn declarada per obligatoria. Duess quella catscha curdar ora bein vegn ei surviu ina pintga tscheina. Croda quella denton ora mal, vegn ei purschiu in bien glas vin. A Mustér havessen ins era bugen in survigilader da catscha, quel savess era survigilar la pesca. Plinavon eis ei vegniu enconuschent ch'ils catschadurs dalla gruppa da Tujetsch han sittau ina tscharva il di da catscha communabla e repartiu il recav denter els. Quei ha dau gronda confusiun denter ils catschadurs. La finala ein 4 ni 5 catschadurs stai cuntents da surdar la part tscharva all'uniun. Quels han saviu star 19

20 20 extracts dalla Gasetta Romontscha

21 Semtgai per la proxima «attacca». vinavon ell'uniun, ils auters ein perencunter vegni exclaus. Il meins d uost ha giu liug l'emprema radunonza dalla secziun Muraun a Sedrun 1943 Ils catschadurs da Tujetsch han dau a scret alla secziun Muraun ch'els vegnien sezs a fundar in'uniun da catschadurs. Il cantun vul alzar la taxa dalla catscha aulta da frs a frs e lu aunc pretender ina premia sin mintga selvaschina sittada. Plinavon duei la taxa sin la catscha bassa vegnir alzada da frs a frs e per il tgaun da frs a frs La radunonza ei per alzar la taxa a frs senza ina premia sin la selvaschina sittada. La patenta per la catscha bassa duei vegnir alzada a frs cun schar la taxa per ils tgauns da catscha vinavon a frs Ei vegn era fatg attents ils catschadurs ch'il Zielfernrohr astgi probabel vegnir duvraus. Muort la mobilisaziun parziala ei quei onn staus in tec disturbaus. La gronda part dils catschadurs ha stuiu serender en survetsch militar. Per quella raschun ei la catscha vegnida serrada, denton puspei vegnida aviarta 8 dis igl october. La radunonza decida da far in examen cun ils catschadurs giuvens La contribuziun annuala vegn fixada a frs per commember. Il tschéss ei in grond inimitg dils animals selvadis, quei oravontut per las muntanialas. En quei connex duei vegnir motivau da metter si ina pli gronda premia per tschéss sittai. Il president survegn l'incarica da procurar ch'ei vegni buca scaffiu memia biars asils. 21

22 Quei silmeins per enzacons onns, essend ch'ei regia uiara e ch'ei dat biars catschadurs. L'uniun ha fatg in dabien da frs La facultad s augmenta a frs Ils catschadurs da Medel han medemamein mess en pei in'atgna uniun da catschadurs. Quei onn ei en general vegniu fatg ina pintga catscha. Era per 1945 ei la catscha communabla obligatoria. Raschuns sufficientas per buca prender part a quella ein mortoris, attests dil miedi e survetsch militar. Scadinas autras absenzas vegnan punidas cun frs Ins ha legiu bia ch'il tschéss duessi vegnir protegius. Cheu basegna ei da far affrunt e scriver tgei che nus patertgein da quei animal. Als delegai duei vegnir pagau ord cassa frs per las spesas, quei ultra dils cuosts pils bigliets da viafier La contribuziun annuala vegn alzada a frs En sesez ha la catscha bassa mai gudiu gronda attenziun en l'uniun. En quei connex ei vegniu proponiu d'eleger ina cumissiun cun l'incarica da studegiar co puspei far vegnir en moda ils fols d'uolp, per che quels hagien puspei ina valeta da frs sco avon 25 onns Quels ch'ein buca seperstgisai e buca presents alla radunonza generala obligatoria pagan aunc in castitg da frs In commember engrazia al president en num dils pescadurs ch'el hagi priu la breigia da pigliar la ludra. Quei seigi stau fetg d'engrau als pescadurs Per mantener la cameradaria e la cordialitad denter ils catschadurs vegn ei fatg la proposta da puspei organisar ina sera familiara. Sche la cassa lubeschi buca da far quei mintg'onn, savessien ins far quella mintg'auter onn. Denton per saver finanziar quella sera seigi necessari da puspei interprender la catscha communabla. El decuors digl unviern duess ei era vegnir organisau enqual ura da recreaziun. Sper sgnoccas e troccas carmalass in bien migiel vin finadin. Il tschéss duess vegnir daus liber en nossas vals Alla radunonza generala ei vegniu proponiu d'alzar la corna camutsch sin 18 cm. En ina votaziun ha ei pigliau il pli da restar sin 16 cm cun sittar mo dus camutschs. Per mintg' uolp sittada duront la catscha aulta vegn concludiu da pagar frs dalla cassa dall'uniun. Medemamein vegn ei pagau dalla cassa frs per mintga tschéss che vegn sittaus duront la catscha aulta La radunonza generala decida da far asil per las muntanialas sin l'alp Run. Era la catscha communabla ei vegnida tratga a strada. Tgi ei per far pliras gruppas, ferton ch'auters preferessen mo ina gruppa. Ina cumissiun duei organisar quella. Il recav da quella catscha duei vegnir surdaus alla cassa dall uniun. Quels che prendan buca part 22

23 Marcellino Schmed, Serafin Steger, Ervin Monn, Damian Sac, Corsin Lutz e Hans Huonder (tiradur) cun in bellezia tschierv ils El tegn aunc adina il record da puncts da taurs tscharva sittai sin intschess dalla vischnaunca da Mustér. extracts dalla Gasetta Romontscha 23

24 Dapi plirs onns ei la messa en honur da s. Hubert ina part integrala dil program annual dalla secziun. a quella catscha ein d'exclauder, giavischa in collega. In'autra proposta secloma, metter mo ina part en cassa ed il rest reparter sin quels che separticipeschan alla catscha communabla Quei onn ei stau igl enconuschent unviern da grondas nevadas. Buca mo il pievel muntagnard, mobein era la selvaschina ha pitiu fetg duront quei unviern. Ils catschadurs han pervesiu ils animals selvadis en pitgiras. La buobanaglia da scola stuessi denton star naven dils animals selvadis duront tals unviarns. En quei connex ei vegniu remarcau che buca mo buobs hagien disturbau ils animals Igl unviern vargau (1951) hagi fatg dertgira nauscha cun la selvaschina ed ins spera da buca far atras pli in da quels unviarns. Biars animals selvadis ein vegni en lavinas, auters ein seretratgs engiuviars en loghens pli segirs. Tenor program ha l'uniun organisau quei onn ina tura da catschadurs ella camona clubista da Medel. 16 catschadurs han priu part a quella excursiun. In rev. pader ha celebrau la s. Messa en la camona avon in altar transportabel mess a disposiziun dalla claustra. Christian Gadola 24

25 ha preparau e schizun regalau ina buna tscheina als catschadurs. La catscha communabla ei vegnida fatga a Pazzola, quei denton senza success. Per il singul catschadur ei quella catscha aschia stada ruasseivla. Silmeins han tuts participonts saviu passentar bials dis da vacanzas en las muntognas. Ils 18 cm corna per ils camutschs ein secumprovai ed han muntau aschia in bien schurmetg per quels. Il president ei plinavon dil meini ch'ins stuessi serrar las vaccas-tscharva en nies territori, sch'ins vegli buca ragischar ora quellas. Il meini general ei da schurmegiar quellas pigl entir temps da catscha, quei duei era valer per las secziuns vischinontas. En connex cul rapport da quen fa il revisur da quen menziun, ch'ei stetti bein cun las finanzas e ch'ei hagi detgavunda daners en cassa Il president prelegia ina brev digl inspectur da catscha e pesca. Tenor quella duess ei esser stau fatg la damonda per colonisar capricorns en nies territori. Ins ha denton buca anflau els protocols ch'ei seigi stau fatg da quellas damondas dapi che l'uniun exista. Ei hagi buca gronda valeta da colonisar selvaschinas che vegnien per nus e per nos vegnentsuenter buca en damonda da sittar. Plirs catschadurs manegian da refusar quella caussa. Ils camutschs setegnien buca si denter ils capricorns, aschia vegness in bien ton territori da catscha serraus automaticamein. In auter meini ei quel d'acceptar in asil da capricorns cun la cundiziun che tut las autras selvaschinas seigien libras per la catscha en quei territori. En ina votaziun decida la radunonza cun 9 encunter 12 vuschs da buca colonisar capricorns. La premia per uolps vegn alzada a frs Il parsura presenta la damonda da far duas gruppas. Ina gruppa locala ed ina gruppa cantunala. Quella midada fuss da beneventar per ils catschadurs che van a catscha ed era per quels che van buca a catscha. En ina votaziun vegn ei decidiu da schar tut sco entochen da cheu. Il quen per 1954 semuossa buca favoreivels, essend ch'igl ei buca stau pusseivel dad organisar enzatgei en favur dalla cassa Ins mirass bugen in film da catscha. Presentar in tal film ei pil mument muort munconza d'ina sala adattada buca pusseivel. Ei fussi d'avantatg da spitgar entochen che la sala nova da vischnaunca ei baghegiada. In commember damonda sch'ei fagess buca da basegns da perver ils cavreuls. Il parsura ha constatau ch'igl ei stau in migeivel unviern e las relaziuns da neiv ein stadas bunas per ils cavreuls. Denton ein las uolps per ils cavreuls il pli grond inimitg ed ins duessi sin ina moda u l'autra persequitar intensivamein quei animal. Era duei il comite semetter en contractivas cun la suprastonza communala per far reducir las taxas per tgauns da catscha. Igl inspectorat da catscha ha fatg in'ulteriura damonda per colonisar capricorns en nies territori. Cun 15 encunter 4 vuschs ei vegniu decidiu da tuttina crear ina colonia da capricorns en nies intschess. 25

26 Tgira da biotop egl uaul destruiu digl orcan Vivian dadens Mompé Medel Il comite setegn vid las resoluziuns pridas tier la radunonza cantunala, la quala vul surschar allas differentas secziuns, schebein ins vegli lubir maximal sis dis catscha sin il aschinumnau Gabler ni buc, sco era 4 ni 8 dis la catscha sin vaccas-tscharva. La radunonza concluda da dar liber ils emprems sis dis da catscha ils Gablers. Ei vegn era discussiunau pertuccont far ina tura el decuors dalla stad. In catschadur ha mal ils peis da mo patertgar vid ina tura, in mal che sepeglia sco ei para, aschia che la tura anfla buca grazia tier la tscharna. Il film da catscha vegn presentaus da Buania sera en sala a Cons. La radunonza ha concludiu da porscher in pign refrestg als commembers suenter la presentaziun dil film. Era duess ins schar reger mintgaton il humor, forsa cun presentar in toc hilaric. Tier quella radunonza ein ils catschadurs s'accordai che la consumaziun da mintga commember present allas radunonzas vegni pagada entochen agl importo da frs ord la cassa dall'uniun Radunonza generala: Ei fuss segir d'engrau per noss'uniun, sche la premura dils commembers en connex cun nossas radunonzas, fuss buca adina en plaronza. Il president dat in detagliau rapport en caussa catscha Leutier dat ei las suandontas midadas: L'entschatta dalla catscha ei refretga per in di sils 10 da settember pervia dalla 26

27 dumengia, en consequenza dalla zoppina smanatschonta dils 10 sin ils 17 da settember e finalmein dils 17 sin ils 21 da settember. La damonda al Cussegl pign da dar liber en nies intschess las vaccas-tscharva ed ils bucs-cavriel (Gablers) per otg dis ha buca anflau ureglia tier quella autoritad. Per la cassa ha ei dau entradas da frs ed expensas da frs , pia in avanzament da frs Per salvar il cassier aunc per in onn han ins stuiu metter in'uetta en la trapla cun alzar la paga per frs Per mantener il comite han ins bugen ni nuidis medemamein stuiu alzar la paga da frs a frs Il conclus secloma frs per president ed actuar e per il cassier frs La proposta d'organisar ina tura da catschadurs ha contonschiu memia paucas vuschs. Dieus seigi ludaus! 1958 Il Cussegl pign prepara ina revisiun dalla lescha da catscha. La lescha nova preveda era in alzament dalla patenta da catscha da frs a frs , sco era ina taxa da tochen frs per cuvierer ils donns dalla selvaschina. Tenor la secziun duein ils donns denton vegnir cuvretgs cun ina part dils frs digl alzament dalla patenta e buca cun introducir ina taxa supplementara En connex cun il tir da catschadurs caschuna il Damm a Fontanivas ina liunga discussiun. Ins duessi ereger quel giul Veier. Las prescripziuns ein rigurusas. Ei ha pigliau il pli d'ereger il Damm a Fontanivas. Tgi ch'ei impedius da luvrar vid il Damm, a quel stat ei liber da pagar frs Per buca vegnir en conflict cun la Desertina eisi vegniu concludiu da pustar schibas novas per il tir da catscha. In commember ei encunter traplas d uolps. Era duess la premia vegnir alzada da frs a frs Ei vegn fatg la proposta da buca perver la selvaschina. Ils animals hagien detgavunda maglia els uauls. La catscha communabla ei stada in success. Igl ei vegniu sittau duas tscharvas. Il recav da quella catscha ha purtau entradas schubras da frs Alla tscheina familiara ein varga 80 persunas separticipadas Vegniu decidiu da cumprar plachettas per ils veterans. Quellas consistan d'in crap plat cun si ina medaglia da s. Hubert e scret sutvi: Ina regurdientscha da 25 onns Secziun Muraun. L'uniun posseda buca plirs exemplars dils statuts. Ils statuts dueivegnir revedi avon che restampar els La contribuziun annuala vegn alzada a frs Enzacons catschadurs versai duessen ina gada dar in'instrucziun a nos catschadurs giuvens. Mussar ad els co ins va a catscha, co e nua ch'ins sieta. Ils statuts novs vegnan prelegi ed approbai cun 23 27

28 extracts dalla Gasetta Romontscha 28

29 La lavur cun il tgaun da saung ei d eminenta impurtonza. La secziun ei era gia sepurschida d arranschar exercezis persuenter. vuschs han ils catschadurs da Mustér sittau 11 taurs-tscharva e vaccas-tscharva, 36 camutschs, 12 cauras, 3 cavreuls, 179 muntanialas e 22 uolps Dau sclariment davart dil plan niev per il stan da catscha a Fontanivas. Ils cuosts da quei object ein previ tenor offerta cun frs Ei vegn eligiu ina cumissiun che duei studegiar co finanziar quei stan da sittar La malsogna d'uolps, numnadamein la ravgia da tgauns ei rutta ora e quella savess infectar tgauns e gats. Mo era carstgauns san esser periclitai entras ina sgarflada ni murdida e quei savess schizun muntar la mort. Ei vegn dau caschun en l'entira Svizra da sittar las uolps entochen ils 31 d uost. A Mustér ei vegniu pladiu ina gruppa da catschadurs per far catscha sin uolps duront quei temps. Ladinamein duei il tgiet selvadi vegnir protegius. A Rusettas vegn igl asil per muntanialas prolungius per ulteriurs tschun onns. Sche la vischnaunca lubescha va l'uniun da catschadurs d accord da colonisar capricorns el territori dil Péz Alpetta En buna memoria duei il plaz niev da sittar a Fontanivas restar a disposiziun per ils commembers. In cauld engraziament alla ludeivla vischnaunca sco era als 29

30 impressaris ed a tut ils auters che han gidau vid la construcziun. Ils 28 e 29 d'uost ei vegniu organisau in tir da catscha cun varga 100 participonts. La mesadad ha contonschiu il resultat da medaglia. Ils camutschs dil Muraun han la malsogna tschocca. Ils catschadurs duessen buca sittar quels animals malsauns Catschadurs che vulan vender ils animals selvadis san dar giu tals en pial ad in mazler fixaus dil comite. Il mazler fa giu ils animals e venda la carn sco suonda: La selvaschina vegn cumprada dall'uniun per in prezi ufficial. Medemamein vegn era il mazler pagaus dall'uniun per sia lavur. Igl animal vegn vendius per in prezi che cuviera las spesas, l'uniun fa buca gudogn. Il tir pign ha schau all uniun in recav da frs La contribuziun annuala vegn alzada da frs a frs Per far ina midada digl asil Cristallina duei vegnir inoltrau ina petiziun. Per ina secziun sursilvana negin che sa sescaldar. Tier la catscha communabla ei vegniu sittau treis tscharvas, ina da quellas han ins buca anflau. Igl ei vegniu telefonau a Cuera per in tgaun dressau. La risposta ei stada negativa. La sonda seigi negin a diposiziun per encurir quei tschierv blessau Alla catscha communabla ein 25 catschadurs separticipai. La preda ei stada pintga. In collega ha bein sittau ina muntaniala. Quei ei denton bein empau stagn pauc per far ina tscheina da catschadurs. 12 catschadurs ein stai perstgisai. Nus sperein che quels muossien solidaritad cun ils auters e seregordien da nossa cassa cun ina bunamana Igl unviern vargau ha giu consequenzas fatalas per nossa selvaschina. Mo en nossa vischnaunca han ins anflau 30 tscharvas e rodund 10 cavreuls ch'ein i alla malura. Il motiv principal ei stau che differentas malsognas han decimau nos animals selvadis a tala moda. Per quei motiv ei vegniu decidiu da dar liber las vaccas-tscharva mo l'emprema jamna da catscha. A Barcuns duei vegnir aviert igl asil da catscha aulta La fiasta da tir ha purtau il bi recav da frs Las lieurs duein vegnir protegidas cun reducir la catscha sin otg tocs per catschadur. Ins ha buca anflau ina soluziun co proceder cun quels ch'enqueran bulius. Aschia eis ei da quintar vinavon cun disturbis, giblems e schulems en nos uauls Croda ina vacca-tscharva bletscha il di da catscha communabla, surpren l'uniun quella taxa. Cun 25 onns patenta da catscha ni ina vegliadetgna da 60 onns daventa in catschadur commember veteran, cun 25 onns patenta e 70 onns vegls daventa quel commember liber. Da catscha communabla ha ei pluviu, draccau e stau tschaghegna entochen plaun. A bein enqual catschadur ha quell aura fatg empau 30

31 Cun tagliar caglias vegn procurau per nova vivonda per la selvaschina. sterment, mo il catschadur ei dirs e paga bia per siu plascher. Tuttina eis ei vegniu sittau quei di in taur ed ina vacca-tscharva. Quei onn han ils catschadurs fatg in viadi el Parc Naziunal. La taxa da viadi ha muntau a frs Damai che la societad da musica ha desistiu dalla la fiasta d'uaul ha aschia l'uniun da catschadurs menau atras quella. Tenor calculaziun dil cassier astgan ins quintar cun in recav da frs Ina delicatessa speciala ei il tir da catscha da 100 m. Sco plaid romontsch per Hegeobman vegn proponiu cau da tgira per tiers selvadis. Tier la catscha communabla ein ils animals selvadis stai pli mals ch'ils catschadurs. Malgrad tuttas breigias ei la preda stada nulla. Il tir da catscha ha augmentau la facultad per frs La contribuziun annuala vegn alzada da frs a frs Vegniu erigiu a Sonduritg ina starliera e menau neutier in grond quantum pavel per la selvaschina. In camerat ei dil meini d'ereger starlieras plitost dalla vart sulegliva. Novas leschas, novs problems Igl unviern vargau ei stau in liung e criu unviern. Las nevadas digl avrel han caschunau grondas disgrazias a concarstgauns, ad animals ed alla natira en general. A 31

32 Mustér ei vegniu registrau ca. 30 tscharvas, 50 cavreuls e 4 camutschs ch'ein stai unfrendas da quellas nevadas. Uonn han 59 catschadurs cun domicil a Mustér priu la patenta da catsch'aulta Las vischnauncas da Sumvitg, Medel, Tujetsch e Mustér fan ensemen la damonda al cantun da schar liber ils cavreuls en quei territori. Quels che sietan cristallas enstagl d'encurir ellas ein buca meins ils inimitgs dils catschadurs. Els fan buca mo donn alla selvaschina, mobein era alla natira. Per la catsch'aulta han 71 catschadurs priu la patenta. Igl ei vegniu sittau 17 taurs, 16 vaccas, 52 bucs camutsch, 18 cauras, 6 cavreuls e 60 muntanialas. Da quei ein 16 tocs buca stai lubi. L uniun posseda ina facultad da frs. 10' Ina mesa tscharva ensemen cun ina gruppa da Sedrun ei stada la preda dalla catscha communabla L'uniun dispona d'ina buna cassa, ins sedamonda nua investar quels daners nizeivlamein. Ei vegn concludiu d'ereger ina camona da sittar a Fontanivas. Quella duess survir sco biro dils tirs ed era dar suttetg al grond inventari da material. La proposta da midar il num dall'uniun en Uniun da catschadurs Péz Alpetta Mustér vegn approbada. Il vendider da muniziun ha recaltgau la biala summa da frs per noss'uniun. Igl encurir bulius duess vegnir scumandaus, ed ei vegn giavischau da prender contact en quei connex cun las ulteriuras vischnauncas Il viadi da catschadurs ha giu liug uonn el Tirol dil sid. Il cau-tgira cun ses gidonters han pervesiu 1600 kg trester, bia sacs paun e svidau las starlieras. Ei vegn appellau als catschadurs da buca calzerar per ils uauls entuorn per encurir corna da tscharvas la primavera. Alla catscha communabla ei vegniu sittau dus taurs-tscharva ed ina muntaniala, ferton ch'in collega ha cuglienau in'uolp ed era sittau quella. Igl unviern ei staus ualti stregns. Da tschun starlieras ei vegniu pervesiu ca. 70 tscharvas e 30 cavreuls. La sera familiara ha giu grond success, deno per la cassa. La preda da dus taurs-tscharva ha empleniu pulitamein la cassa e vegn era aunc ad emplenir ils venters da nossas catschaduras e nos catschadurs Ils catschadurs ein fetg encunter ina catscha extraordinaria da tscharvas. Quella duessi vegnir exequida sche pusseivel mo en cuntradas dall'engiadina. La taxa da muniziun duei vegnir alzada per quels che cumpran buca la muniziun dall'uniun che meina atras il tir. Per ils tirs d'ordeifer vegn fixau ina summa da frs per participont e tir. Il cassier sestorscha empau e manegia: La cassa seigi vegnida magra igl onn vargau, la facultad en daners munta a frs Alla fiasta da musica centenara pren ina gruppa da catschadurs part dil til. 12 candidats han fatg igl examen da catscha, da quels han denton mo dus contonschiu la finamira. 32

33 1980 Il cudisch La catscha el cantun Grischun ei vegnius realisaus da plirs scribents ed idealists. Il tir giubilar da 50 onns Uniun da catschadurs Péz Alpetta ei staus in success cumplein. 320 tiradurs ein separticipai a quell'occurrenza. Grazia alla lavur da rodund 35 commembers ei la cassa vegnida augmentada per frs Fridel Manetsch ei igl emprem commember dalla secziun che ha sittau in capricorn Las cauras cavriel ein serradas per uonn cun la limita 900 m.s.m. Pertuccont il cudisch da catscha ha in collaboratur fatg in sbagl. La radunonza ha tuttina decidiu ina restampa Retratg 750 cudischs e vendiu 565 exemplars, ils ulteriurs cudischs ein vegni surdai als commembers activs. Damai che dus commembers han salvau la preda che s'udeva tenor statuts all'uniun ha la radunonza priu encunter las demissiuns da quels commembers. Quei onn ei vegniu decidiu da sanar il stan da sittar sin lieurs. Rimnar premis per ils tirs da catscha ei la pli malemperneivla caussa. Aschia ei vegniu concediu ina summa da frs per cumprar ils premis dil tir da catscha Eligiu ina cumissiun da studi schurmetg dalla natira, fauna ed uauls La regenza ha dau suatientscha a nossa damonda da serrar la caura-cavriel. Cumprau 320 ballas fein, treis tonnas trester, 300 kg sal, 50 kg pavel d'utschals e repartiu ulivamein sin tuttas starlieras. Tier il tir da catscha ei puspei in vast tempel da premis staus avon maun, quei per ca frs. 10' ha l'uniun da catschadurs Péz Alpetta organisau la radunonza cantunala da catschadurs en halla polivalenta. A 98 extract dalla Gasetta Romontscha 33

34 Igl onn 2005 ha il niev Center da sittar a Sars Sut saviu vegnir inauguraus. collaboraturs ha ei tuccau bia lavur per quella sentupada. La radunonza da delegai ha schau in bene da frs catschadurs han priu part dalla catscha communabla. Sulet il Pieder ha derschiu in uolp. Il stan da lieurs ha custau frs. 24' Igl ei vegniu fatg lavur cumina e regalau material per la summa da frs. 15' Aschia pagau quens per frs Tier il stan niev da sittar ein las finanzas la spina gronda. Alla secziun Alpetta tuccass ei ina summa da frs = 1.4%. Vegniu fixau per part da niev ils suandonts asils: Asil da muntanialas a Caischavedra, asil general Scalinadas, asil general Stocks, asil las Vals, asil da muntanialas Starlets ed asil Bova Gronda. Quellas propostas ein vegnidas acceptadas dils catschadurs. Igl asil da lieurs a Cavardiras ei perencunter vegnius renviaus. Ina resoluziun pertuccont in scamond general d encurir bulius vegn sustenida cun 17 encunter 5 vuschs Ils cuosts per la sanaziun dil stan da schibas munta a frs. 12' Il giavisch da plirs camerats fuss quel da salvar ina gada per onn ina messa da s. Hubert. Igl emprem sboz dalla lescha da catscha ei vegnius tractaus a moda facultativa. La cassa dall'uniun ei vegnida sbursada bravamein il davos onn. 34

35 1986 Ils davos dus unviarns ein sis tscharvas, otg camutschs e 35 cavreuls i a frusta sin ina moda ni l'autra. Al tir da catscha ein 290 tiradurs separticipai. Legreivlamein ei aschia era la summa da biabein frs. 10' en cassa. Alla tscheina familiara ein 115 persunas separticipadas. Il referir e mussar films pertuccont il sport da skis en ils uauls ha veramein giu grond success tier scolars e tier ils scolasts da skis. Ussa succeda il traversar ils uauls a moda supportabla. Entochen ch'ei dat buca pli gronds disturbis vegn la cumissiun dil schurmetg dalla natira, ch'era vegnida fundada 1982, sligiada Ei sto buca vegnir dau giu trofeas e missialas camutsch. La catscha ordinaria vegn prolungida per quater dis sin tscharvas senza ils taurs da 10 ensi. Sch'ei vegn buca sittau il quantum da 230 tscharvas en la Cadi vegn ei eventualmein instradau ina catscha supplementara. Puspei eis ei stau da prender posiziun tier in secund sboz dalla lescha da catscha. La facultad dall'uniun munta a frs. 14' Ella cassa per la tgira dalla selvaschina sesanflan frs La fetg schliata aura dalla primavera ha custau la veta a 21 tscharvas, 21 cavreuls, 12 camutschs ed ad in capricorn Damai che las bialas medaglias dall'uniun vegnan buca cumpradas per il prezi da frs vegn quel sbassaus sin frs il toc. La dumbraziun dallas tscharvas duei succeder egl entir cantun il medem temps. La radunonza ha dau in credit da frs. 10' per la cumpra d'ina lieur automatica Ils tais caschunan gronds donns alla cultira, aschia appellescha il guardiacatscha da sittar quels animals ton sco pusseivel. Per pigliar e nudar tscharvas vegn ei eventualmein erigiu traplas en las regiuns da Mustér, Medel e Tujetsch el decuors dil proxim unviern Alla catscha communabla ein 33 catschadurs separticipai. Preda in buc-cavriel. Alla sera familiara a Segnas ein 100 persunas separticipadas. La Gruppa da teater Mustér, ils sunacorns da catscha Badus ed in camerat da catscha han delectau ils presents. Malgrad igl orcan Vivian dil davos unviern ha la selvaschina buca pitiu. Cumplein success han era tschun catschadurs giu alla catscha da capricorns La contribuziun annuala vegn alzada a frs Pertuccont la catscha communabla ein biars commembers stuffientai. Ei drovi en quei connex novas ideas. Cun 19 encunter 6 vuschs ein ins dil meini da buca realisar la catscha communabla Ils tgauns da catscha ston esser virolai duas gadas enteifer 12 meins. Il tir intern duei vegnir pli attractivs. Ei vegn eligiu ina cumissiun per il traffic da catscha. La contribuziun annuala vegn alzada a frs

36 Catschadurs a caschun dalla fiasta giubilara dalla Societad da musica Mustér igl onn Sch'in catschadur ha sittau ina selvaschina buca lubida, ch'ei denton scretta ella gliesta da siet, sa el cumprar quella dil Cantun per il suandont prezi: Tscharva frs , cavriel frs e camutsch frs Ils catschadurs taxeschan quei prezi per bia memia aults. Apparats da func e natel ein lubi mo en tegia. La lescha da catscha ei semidada ils davos onns, segir buca mo a moda negativa, mobein era el senn positiv. 20 commembers ein stai a Caprau e fatg leu lavur da tgira vid in biotop Il comite central vul dar liber il buc-camutsch sur in'altezia da 1700 m.s.m. L'uniun vul denton schurmegiar quel. En votaziun vegn ei tuttina decidiu cun 19 encunter 1 vusch da dar maun liber als delegai da decider quella caussa. La vacca bletscha sto vegnir mussada al guardiacatscha dil liug. Il buc-camutsch da dus onns ei protegius sill'altezia da 1700 m.s.m. e sura. Il buc da treis onns ei denton lubius. Entochen otg muntanialas astgan ins sittar. Per las uolps ed ils tais ha ei buca dau midadas. Dus camerats fan la damonda, pertgei ch'ei vegni sittau ual in meins avon la catscha camutschs davart dalla survigilonza. A Bugnei en la plontaziun seigi par'ei vegniu sittau in camutsch. Ulteriur sclariment sto vegnir dumandaus tier igl inspectorat da catscha. 36

37 1995 Quest onn ei da mussar tut las buis da catscha al survigilader da catscha ils datums fixai. En connex cun il Campiunadi svizzer da parasguladers ha il president dil club Surselva orientau ils presents. Dumbrau a Mustér igl avrel 238 tscharvas, 96 cavreuls, 15 uolps, 13 lieurs brinas e 2 lieurs alvas. Il meins d'uost ei il comite central sin in'excursiun a Mustér. La suprastonza ed ils caus da tgira dil district ein stai envidai a quei inscunter Per segidar finanzialmein cun la gruppa da corns Clom Alpin vegn concediu ina summa maximala da frs ad onn. Quella contribuziun ei valeivla mo aschiditg che la gruppa resta activa. Il Clom Alpin ei ina uniun autonoma e buca ligiada cun la secziun Péz Alpetta. Las muntanialas ch'ein s'ignivadas els praus a Val Segnas ed a Pardi fussen da sittar. Al bellezia di da tgira dalla secziun ein 16 catschadurs e siat candidats stai presents. La cassa dall'uniun muossa ina facultad da frs. 41' Ei fagess basegns d'informar meglier davart dils problems che sedattan en noss'uniun. Perquei vegn ei proponiu da scaffir in post niev da redacziun. Seivs e claus duein vegnir dismess igl atun. Ins pren contact cun las autoritads communalas. Il redactur duei era metter in artechel ella gasetta da purs La contribuziun annuala vegn alzada a frs Per reducir ils cavreuls vegn ei a dar el futur ina catscha supplementara. Ils datums d'encurir bulius ein vegni midai per Igl ei vegniu dau liber d'encurir bulius naven dils 10 dil meins. Quei hagi influenzas negativas sin la catscha. La decisiun ei vegnida dada digl inspectorat dalla polizia cantunala che hagi quella cumpetenza. Ils asils da catscha aulta, bassa e generals vegnan manteni cun pintgas midadas. Per elaborar in project per il stan niev da sittar a Fontanivas vegn concediu in credit da frs Per che las cundiziuns per ils candidats seigien las medemas egl entir cantun pretenda igl inspectorat da catscha in niev indrez da lieur. Ei vegn concediu in credit da frs per quella investiziun. Alla sera familiara duei mintga commember pagar frs per la secunda persuna che tscheina. Ils asils da muntanialas ein per part vegni reduci. Plirs catschadurs ein buca cuntents che la regenza ha annullau las taxas d'uolp e tais L'uniun da commerci organisescha uonn ina fiasta dil vitg. Ils commembers ein sedecidi da buca separticipar a quella occasiun. Il project per la perscrutaziun dalla tschoccadad da camutschs vegn sustenius cun frs Per la catscha supplementara sin tscharvas e cavreuls vegn ei pretendiu da niev ina taxa unica da frs Mo tschun pertschien dils catschadurs s'engaschan pil di da tgira, quei ei ualti magher cumparegliau cun las uniuns vischinontas. Quellas san nudar ina presenza 37

38 Roman Monn, Teofil Mathiuet e Norbert Levy gaudan la bialaura. d'entochen 90%. La suprastonza vegn denton a dar peisa a quei sectur e promover l'activitad da tgira. La vischnaunca ha saviu acquistar ina parcella a Sars-sut per eventualmein ereger leu in center da sittar per las distanzas da 100/50/25 e 10 meters, sco era per in stan da schibas sin la lieur. La distanza da 300 m vegn buca risguardada en quei project. La secziun Péz Alpetta ha buca contract cun la vischnaunca e drova il stan da sittar dalla Desertina. Cheutras ei noss'uniun dil tuttafatg dependenta dalla decisiun da quella. La secziun vegn a persequitar ed era a sustener ina sligiaziun cuntenteivla per tuttas partidas. L'investiziun per il niev stan da sittar sto esser supportabla per l'uniun. La catscha supplementara duei puspei vegnir organisada dil survigilader da catscha. Quella proposta vegn fatga per mauns dalla radunonza cantunala La catscha stat e croda cun la creanza etica da mintga catschadur. Gronds quitaus fa la populaziun dils cavreuls a nies survigilader. Sil territori da Mustér ein ils cavreuls sesminui ad in minimum. Il project d'in stan niev a Fontanivas vegn presentaus detagliadamein. Il project porta, viu dall'infrastructura enneu, dapli varts positivas. Per quei motiv vegn il project sustenius. La vischnaunca fa la damonda all'uniun da catschadurs Péz Alpetta per ina contribuziun da frs. 100' Quella finanziaziun 38

39 presentada ei tenor il meini dils presents denton buca pusseivla. En votaziun (varianta 2) vegn concediu ina summa da frs. 60' per il stan da sittar e da far lavur cumina ella summa da frs. 20' Uonn ha la radunonza da delegai cantunala giu liug a Mustér Il TCS ha decidiu da buca investar ton sco previu a Fontanivas. Quella surpresa pretenda da surluvrar e reponderar il project Fontanivas. Per l'uniun dat ei mo da spitgar tgei che succeda en caussa. Il Chor viril damonda agid per preparar la fiasta. Per recaltgar daners vegn l'uniun a segidar. Demai ch'il territori a Cumiera ei staus fetg periclitaus, ha il forestalesser replontau igl uaul. 12 onns suenter il stemprau Vivian serevegn igl uaul fetg bein. Per ir a catscha ei la regeneraziun denton memia gronda. Tenor las prescripziuns da catscha astga il catschadur purtar in natel duront la catscha. Duront la catscha dil settember da quei onn ei vegniu sittau il medem diember da selvaschinas sco avon 20 onns Il suveran ha acceptau il credit dil stan niev da sittar a Fontanivas. En la cumissiun da baghegiar sa l'uniun Péz Alpetta delegar in commember. Igl edifeci niev vegn realisaus entras la Societad da tir Desertina ensemen cun l'uniun da catschadurs Péz Alpetta, quei tenor plans provisorics e cun tener en las descripziuns dil messadi ch'ein stadas approbadas dil pievel. Nossa uniun insista che las treis uniuns pertuccadas, numnadamein l'uniun da tir Desertina, il Club da pistola Cadi e la Secziun da catschadurs Péz Alpetta seigien proprietaris e vegnien formadas en in'uniun tetgala cun statuts e reglaments che dueien esser valeivels per tuttas treis uniuns. Ils representants dalla Desertina ein buca dil meini che la Secziun Péz Alpetta duei haver proprietad vid il baghetg niev ensemen cun la Desertina Tenor la bilanza posseda la secziun frs. 72' daners bluts en cassa. Pertuccont la proprietad dil stan da sittar ein las contractivas denter la Desertina e la Secziun Péz Alpetta stadas nunfritgeivlas. Aschia ei l'uniun da catschadurs sevolvida tier la suprastonza communala. Quella vesess tuttina ina proprietad da 15% per l'uniun da catschadurs vid il baghetg niev da tir a Sars Sut. Cun ina cumpart da 15% savess ins cumpatg era far diever digl entir baghetg. Quei seigi stipulau en las leschas vertentas e simplificheschi la registraziun el cudisch funsil. La dumbraziun da tscharvas el circuit da catscha I ei vegnida taxada naven da 1987 cun intragliauter 627 tscharvas per onn. Ei ha denton dau 1989 in minimum da 450 tscharvas. Il maximun dad 850 tscharvas ei vegnius contonschius igl onn vargau Il Cussegl grond ha decidiu: In catschadur che fa zatgei falliu duront la catscha duei buca vegnir castigiaus sco in malfatschent Il Center da sittar a Sars Sut ei vegnius inauguraus il matg. Ils catschadurs decidan da vender alla vischnaunca ils indrezs vegls da sittar sin la lieur. Per il stan da 39

40 Ei il gentar meritaus? Communablamein cun las secziuns da catschadurs Vallatscha e Badus ha la secziun Péz Alpetta arranschau la radunonza da delegai dall Uniun cantunala dils catschadurs da patenta dil Grischun igl onn 2009 el Center da sport e cultura a Mustér. 40

41 sittar e per ils indrezs tecnics sin la lieur paga la vischnaunca frs. 12' Medemamein vegn la cumpart dil quen per il stan niev a Sars Sut da frs approbada. La contribuziun annuala munta da niev per commemberas a frs e per ils commembers B,C,D a frs Plinavon duei la catscha da camutschs vegnir midada. Mintga catschadur astga sittar ina caura, in buc ed in animal da tgira. La catscha da camutschs duei vegnir regiunalisada. Il reglament da gudida Center da tir a Sars Sut vegn approbaus dalla radunonza. A Mustér duei vegnir scaffiu zonas da ruaus per la selvaschina. L'uniun posseda ussa ina pagina d'internet La facultad ei sesminuida 2005 per frs. 61' a frs. 22' Il quen per il center da sittar muossa entradas da frs ed expensas da frs. 13'024.25, pia ina sperdita da frs. 6' Repartiu il deficit sin las treis uniuns, tucca ei alla Secziun da catschadurs Péz Alpetta da pagar frs Per ina repartiziun pli reclia vegn la suandonta proposta fatga alla cumissiun dil Center da tir a Sars Sut: Secziun da catschadurs Péz Alpetta 8/21, Desertina 7/21 e Club da pistola 6/ La suprastonza ha decidiu da conservar tut ils protocols, tut ils quens sco era acts specials, tut igl auter duei vegnir liquidau. Al di da tgira ein sulet tschun commembers separticipai. Sche la suprastonza fuss mo aschi activa, lu dess ei mo mintga tschun onns ina radunonza. Il quen dil Center da tir Sars Sut ei in toc pli aults ch igl onn vargau. Per quella raschun ei vegniu intervegniu tier il president dalla cumissiun Sars Sut, denton senza success. Aschia ei il regulativ da taxas e contribuziuns vegnius midaus. La suprastonza ha plinavon fatg la proposta da crear ina bandiera per la secziun da catschadurs. Quella idea ha denton fatg naufragi tier ils commembers. Igl onn 2007 ei vegniu signau sin igl intschess dalla vischnaunca da Mustér las zonas da ruaus per il temps d'unviern. Plinavon ei la catscha communabla vegnida reactivada entras 22 commembers e quei cun success. Il commember Simon Bergamin ha sittau in tschierv da sis en Valzeinza La proposta per la midada dil reglament da catscha dalla secziun Péz Alpetta cun prolungir per quater dis la catscha da bucs-camutsch naven da 2 ½ onns ensi, ei vegnida sustenida dall'uniun dallas secziuns da catschadurs dalla Surselva e silsuenter dalla regenza grischuna. La sonda, ils 5 d avrel ha la Secziun da catschadurs Péz Alpetta organisau in lotto en Sala Fontauna. Igl actuar Ivo Deflorin ensemen cun 20 gidonters han realisau quella occasiun perfetgamein e recaltgau in bi gudogn da francs. Al di da tgira ils 3 da matg 2008 han 30 catschadurs e canditats dau suatientscha cun far seivs per viaza a Fontanivas. Il tir intern dalla secziun ils 16 d uost 2008 ei vegnius reducius mo pli sin la sonda. Quei ei secumprovau e bia commembers cun famiglia ein separticipai. Alla catscha communabla ils 27 da settember han 20 commembers fatg 41

42 Fabian Fry, Marcus Berther e Thomas Durschei ils giuvens catschadurs da Segnas. Battesta Levy ed Edwin Deflorin a catscha en tiaras jastras. 42

43 part e Hubertus Jacomet ha giu success cun sittar ina tscharva enta Rusna. Ils 8 da november ha giu liug la messa da s. Hubert en baselgia S. Gions entras nies plevon sur Alexi e silsuenter l usitada sera familiara sin claustra ella Sala Peter Kaiser. La buna tscheina ei vegnida preparada da nies commember Aluis Schlosser e ses gidonters. La premiaziun dallas trofeas dils onns 2007 e 2008 ei stada oreifra. Il convent ei staus zun generus cun ils cuosts, damai che Luis Schlosser e Wendelin Jacomet ein commembers da nossa secziun e conluvrers dalla claustra Il di da tgira ils 2 da matg cun 28 commembers ei sesplegaus oreifer. 14 commembers han dustau la seiv sur la claustra en la Val Mala, ils auters 14 han tagliau ora caglias sin la Val da Peisel. Sin iniziativa dalla Secziun da catschadurs Badus ein las treis secziuns Badus, Vallatscha e Péz Alpetta semessas ensemen per organisar la radunonza da delegai dall'uniun cantunala da catschadurs da patenta BKPJV ils 16 da matg a Mustér. Damai che quellas treis secziuns havevan giu entschiet avon 80 onns ensemen sut il num Muraun ei quei stau ina buna caschun da festivar quei tierm per quella occasiun. Entras in comite mischedau dallas treis secziuns e 140 gidonters dallas treis secziuns ei quei stau in grondius eveniment. Ils 7 da november festivescha nossa secziun Péz Alpetta ufficialmein il giubileum cun la messa da s. Hubert ed ina duida fiasta cun la presentaziun dalla cronica ella Sala Fontauna. 43

44 Commembers dalla Secziun da catschadurs Péz Alpetta ch ein s engaschai sur las scheinas da nossa vischnaunca da Disentis/Mustér el decuors dils davos 80 onns da Clemens Berther, president Carli Desax, Segnas/Friburg ei staus inspectur cantunal da catscha dil Grischun duront ils onns 1943 tochen A caschun dalla surdada da siu uffeci al niev inspectur dr. Peider Ratti igl onn 1963 ha el dau suandonts treis cussegls. 1. Publichescha las prescripziuns dil menaschi da catscha mintgamai mo in'jamna avon catscha e va lu immediat en vacanzas, pertgei ei dat mo reclamaziuns e tugnems. 2. Installescha mai in telefon en casa privata. Carli Desax vegneva mulestaus bia duront la notg pertuccont cass da catscha. 3. Liquidescha mai immediat brevs difficilas, lai scher ellas tochen il zercladur, cu la glieud ei sil funs, telefonescha e damonda suenter il fatg, pil pli ei il bia sesligiau da sesez. Igl onn 1963 ei Carli Desax vegnius eligius inspectur federal da pesca e pli tard inspectur federal da catscha. Quei post ha el adempliu tochen sia pensiun igl onn Battesta Levy, Mustér/Funs ei s'engaschaus fetg per la Secziun da catschadurs Péz Alpetta. Plinavon eis el staus commember dalla cumissiun da catscha cantunala. Battesta Levy ei vegnius eligius commember d'honur dall'uniun grischuna da catschadurs BKPJV igl onn Edwin Deflorin, Segnas/Cuoz ha impundiu bia temps en favur dalla Secziun da catschadurs Péz Alpetta. Sut siu presidi ha la secziun Péz Alpetta ediu il cudisch La catscha el cantun Grischun. Duront ils onns 1990 tochen 1996 eis el staus commember dalla suprastonza gronda dall'uniun grischuna da catschadurs, la quala ha numnau el commember d'honur igl onn

45 Giusep Cantieni, Mustér/Vella ei staus igl emprem cau da tgira dalla Secziun da catschadurs Péz Alpetta. Il post da cau da tgira districtual ha Giusep occupau ils onns 1974 tochen 1985 e da ha el agiu sco vicepresident dalla cumissiun da tgira cantunala. Aluis Huonder, Mustér/Funs ha funcziunau sco actuar dalla Secziun da catschadurs Péz Alpetta e presidiau la Secziun da catschadurs Surselva dils 2001 tochen Hans Huonder, Mustér/Faltscharidas ha adina puspei rapportau a moda zun cumpetenta davart ils differents arranschaments dalla Secziun da catschadurs Péz Alpetta. Duront ils onns 2002 tochen 2007 ha Hans Huonder redigiu la gasetta da catscha Il Catschadur grischun. Mario Lombris, Mustér/Dulezi ha mussau gronda premura sco cau da tgira dalla secziun Péz Alpetta duront ils onns e dils sco cau da tgira dil district I. Dapi 2001 ei Mario Lombris commember dalla suprastonza cantunala da tgira dalla catscha grischuna. Renaldo Lutz, Mustér/Acletta presidiescha dapi igl onn 2004 il district da tgira I. Ils guardiacatscha dalla vischnaunca da Disentis/Mustér Gion Antoni Maissen, Segnas Polizist cantunal Wasescha, Gion Bisquolm, Madernal Roc Durschei, Segnas dapi 1985 En num dalla Secziun da catschadurs Péz Alpetta engraziel a Vus tuts per la buna lavur prestada en favur dils catschadurs e dalla catscha grischuna sco era en favur dalla fauna e flora. Mo cun engaschi ed idealissem eis ei pusseivel da mantener nossas structuras da catscha. Ils survetschs, las prestaziuns, las bunas ideas, la sufrientscha e collegialitad san ins buca indemnisar cun daners. En quei senn ei ina pintga menziun en la cronica nuot da memia. 45

46 Dalla historia dalla catscha Las metodas d ir alla catscha ein semidadas da Hans Huonder El senn eis ella restada la medema sco pli baul, ell applicaziun denton tut in autra. La catscha ei ina dallas pli veglias parts da nossa cultura. Cun la perfecziun dalla buis e cunzun era dalla ballistica ein las medotas d ir alla catscha semidadas da rudien ils davos decennis. Buca da far curvien che la catscha cun traplas ei oz pauc enconuschenta e per gronda part ida en emblidonza. Sch ins plaida dalla catscha cun traplas, sche patratgan ins cunzun vid la catscha d uolps, fiergnas e tais. Tier las specias dalla selvaschina che vegnevan pli baul pigliadas s audan denton era camutschs e capricorns. Avon ch il ballester e las buis vegnien inventai era la trapla la suletta pusseivladad da pigliar ils animals. Talas praticas deva ei antruras era el Grischun. Camutschs vegnevan pigliai cun traplas da tuttas sorts sco era cun latschs. Quellas metodas da catscha van denton anavos plirs tschentaners. In scamond suenter l auter Cun l introducziun dallas armas da catscha ei ina metoda suenter l autra svanida, respectivamein vegnida scumandada. Aschia han las Treis Ligias scumandau igl onn 1667 il diever da traplas sco era da latschs per la catscha da scadina selvaschina, cun excepziun dils animals da rapina. Quei scamond ei succedius cunzun per proteger meglier ils effectivs dalla selvaschina ch eran sin sereducir. Dapi 1827 scamonda la lescha da catscha dil cantun Grischun era la pratica da pigliar muntanialas cun agid da traplas, fimentar ils staups ni dar tissi. Da quei onn naven eis ei mo pli stau lubiu da sittar las muntanialas suonda ina ulteriura restricziun quei che pertucca ils utschals. Quei onn scamonda il Cantun numnadamein da pigliar utschals. Dapi lu ein traplas lubidas mo pli per la catscha dils animals da rapina. El decuors dils davos 50 onns ei la catscha da traplas tonaton sesviluppada vinavon. Entochen 1962 eran ultra dallas traplas da trucca era aunc differents models da traplas da fier lubi el Grischun, sco era traplas che spattergnavan, respectivamein sturnevan ils animals. La trapla da fier ha il Cantun lubiu excepziunalmein da 1968 entochen 1973 e quei sulettamein pervia dalla ravgia da tgauns ch era sederasada era tier las uolps. Mo pli la trapla da trucca Dapi 1974 lubescha la lescha cantunala da catscha dil Grischun en concordanza cun la legislaziun federala mo pli il 46

47 diever da traplas da trucca. Quellas vegnan plazzadas leu nua che la fiergna, il tais ni l uolp serendan la notg alla tscherca da vivonda. Ei igl animal ella trucca, sche sesiara quella. Da quella catscha fan oz mo pli paucs catschadurs diever. Els ein obligai da serender mintga di sil plaz e da controllar la trapla. Pigliar animals da rapina en quella moda pretenda inschign e cunzun era pazienzia. Ils animals pigliai vegnan sittai. Anfla in animal sut protecziun la via ella trapla, eis el da relaschar ella libertad. Oz eis ei lubiu da pigliar uolps, fiergnas e tais. Il telpi ei protegius dapi 1975 el cantun Grischun. Las barbarias da pli baul La catscha cun traplas da pli baul era per ils animals che vegnevan la fin finala La trapla ei stendida. pigliai per gronda part ina barbaria. Ina dallas sulettas traplas che menava ualti spert alla mort era il plattè, in sistem d in indrez che curdava sigl animal quei mument che quel tschappava l estga. Grondas peisas da crappa e lenna spattergnava e sturneva igl animal. Quei sistem vegneva applicaus per la catscha da tuts animals, naven digl uors entochen la musteila. Propi barbaricas eran las traplas construidas cun fier. Enconuschents eran cheu ils models dil culiez satel (Schwanenhals), sco era las traplas da fier (Teller- e Tritteisen) ni sco ellas vegnevan era numnadas, las traplas dil fravi. Per part eran quellas traplas importadas, per part vegnevan ellas denton era construidas cheu. Quellas eran dil principi enneu las medemas. Ellas eran construidas cun giuvs dentai e cun ina plema da colligiaziun sco era in indrez da segirar ed 47

48 in mecanissem da serrar. Las traplas havevan in diameter denter 10 e 70 cm, sequent ils animals ch ins leva pigliar. Quei mument ch igl animal passava ella trapla seserrava quella ed el vegneva sturnius ni ch el vegneva serraus en cun las toppas denter ils dus giuvs. Per quels animals era quei ina barbaria, in marteri, pertgei las traplas vegnevan controlladas pér l auter di dils catschadurs. Suenter grond pitir veseva in u l auter animal buca pli la damaun. Praticas crudeivlas In auter sistem eran ils indrezs da pigliar che vegnevan pendi si, per exempel vid in pégn. Cun quels pigliavan ins oravontut uolps e lufs. Ils dus sistems ils pli enconuschents ein quels dil crutsch (Angeleisen). Qual mument che l uolp ni il luf siglieva si per l estga, sesarveva quel ed igl animal restava pendius. Tier in auter sistem seserrava il crutsch ed igl animal restava medemamein pendius e crappava a moda e maniera barbarica. Cun l introducziun dallas buis per la catscha han ins ualti spert era duvrau quella per la catscha cun estga. Ils animals che serendevan el liug dall estga muentavan in indrezs e sittavan giu sesezs entras in arma ch era plazzada ella vischinonza. Ina catscha che vegneva praticada en pli u meins tuttas regiuns dil Grischun era quella cun la zaunga dil tais. Ils catschadurs serendevan la notg alla catscha cun tgauns, ils quals purtavan stgalins. Havevan quels fastisau in tais Las traplas da fier ein da veser oz aunc els museums, sco per exempel quellas cheu el Museum Sursilvan a Trun. 48

49 sche vegneva quel tenius entochen ch il catschadur era sil plaz, teneva la zaunga cun dents el culiez e sturneva silsuenter il tais. Medaglias bein meritadas. 49

50 Felici Hosang, Hans Huonder ed Ervin Caminada han giu cletg da catscha tut special. Ina gronda gruppa cun ina biala preda. 50

51 La catscha sil retg dalla pezza Recolonisaziun e catscha da capricorns dad Alois Deflorin Entuorn ils 1920 ein ils emprems capricorns da raz schuber arrivai el Grischun. Quei suenter ch ins haveva exportau capricorns illegalmein ord il parc Gran-Paradiso igl onn Quei parc era en possess dil retg dall Italia. Ils capricorns ein vegni transportai a S. Gagl el parc d animals Pieder e Paul. Leu han ins giu success cun la tratga e 1920 han ins saviu fundar l emprema colonia el Grischun. Ils capricorns ein vegni recolonisai el Parc Naziunal Svizzer, ein denton prest emigrai sil péz Albris sur Puntraschigna. Naven da lu han ins adina puspei menau grondas discussiuns nua ch ins savessi colonisar capricorns ed aschia fundar novas populaziuns. Ils purs eran encunter e secapescha era ina gronda part dils catschadurs. Ils purs temevan per lur pastiras ed alps, ils catschadurs per ils camutschs. Ins dubitava davart la convivenza denter camutschs e capricorns. Ei vegneva pretendiu ch ils capricorns maglien la megliera jarva ed ils paupers camutschs, las nuorsas e las cauras vegnien cheutras alla cuorta. Entschatta a Mustér 1953 Pauc auter eis ei era stau a Mustér. L emprema gada ch ins auda enzatgei davart il colonisar capricorns el territori dalla vischnaunca da Mustér ei stau igl onn La radunonza extraordinaria dall Uniun da catschadurs Muraun (oz Péz Alpetta) dils 14 da zercladur 1953 ha tematisau sut tractanda dus Sclariment entras il president, arisguard la colonia da capricorns. Il president da lu - Fridolin Manetsch - ha giu da preleger ina brev tarmessa dil survigilader cantunal da catscha e pesca dr. Carli Desax, vischin da Segnas e burgheis dalla vischnaunca da Mustér. Dr. Carli Desax ei pli tard vegnius eligius inspectur da catscha federal a Berna. Tenor quella brev duess el gia haver fatg pli baul all uniun da catschadurs ina damonda per fundar ina colonia da capricorns sigl intschess dalla vischnaunca. Denton vul negin saver enzatgei da quella brev, sto esser ch ella era ida a piarder. Era menziuneschan negins protocols pli vegls, davart patratgs en quella direcziun. Tier la discussiun pro ni contra ein ils meinis dividi. Quels ch ein encunter manegian ch ei hagi negina valeta da colonisar animals ch ins vegni mai e pli mai ad astgar sittar. Il cuntrari seigi il cass, il spazi nua ch ils capricorns sesanflassien vegnessi adina pli e pli gronds, damai che la populaziun carschessi e la catscha sin tuts animals selvadis vegnessi scumandada en quei territori. Insumma sch ins detti il det pign al Cantun, sche stoppi ins en cuort dar igl 51

52 protocol dalla radunonza dils 13 da fevrer 1955 menziunescha puspei sut varia davart in sclariment dil president pertuccont la colonisaziun da capricorns en nies territori. Mo per tgei ch ei mava ei buca scret el protocol. Danovamein vegn tractandau a caschun dalla radunonza dils 30 da matg da quei onn: Rapport partenent colonia da capricorns. Il president Giochen Schmed sa rapportar ch il survigilader da catscha cantunal hagi scret ina brev all uniun. Ussa veglien ins fundar ina colonia da capricorns sil Muraun. Pia buca pli el territori da Mustér. Medemamein sa el rapportar che las colonias existentas prospereschien fetg bein. Pliras emprovas Fridolin Manetsch cun siu capricorn sittaus entir maun. Ei ha lu tuttina aunc dau entgins che han buca saviu ir d accord cun quellas ideas ed han giu auters meinis meins negativs. Tier la votaziun da lu, pertuccont la damonda da fundar ina colonia da capricorns ha ei dau 9 vuschs persuenter e 12 vuschs encunter. Aschia che la caussa ei stada eri pil mument. Mo gia a caschun dalla radunonza dils 27 da december 1954 menziunescha il survigilader da catscha Gion Bisquolm sut varia, ch ins havessi tuttina la pusseivladad da fundar ina colonia da capricorns, senza ch ins stuessi restrenscher la catscha en quei territori, pertgei il capricorn vegni schurmegiaus tuttina sco tut las autras selvaschinas che stettien sut protecziun. Il Sto esser che l entira historia pertuccont ina colonia da capricorns era tuttina aunc buc vargada, mo era il bal uss tier la vischnaunca. Ils 29 da zercladur 1955 san ins leger el protocol dil cussegl da vischnaunca sut tractanda 3: Lubientscha per tschentar en capricorns sin territori da vischnaunca. Il president prelegia l instanza dall uniun da catschadurs agl inspectorat da catscha e pesca, sco era l instanza da tal inspectorat alla suprastonza. Igl inspectorat scriva ch il cantun havessi il dretg da crear tals asils, ins vegli denton tuttina tschentar la damonda alla vischnaunca, resp. al cussegl ed eventualmein era alla radunonza communala. Ils meinis dils cussegliers ein dividi. Il cussegl decida lu da purtar la damonda alla radunonza communala cun recumandar da buca conceder la 52

53 lubientscha da colonisar capricorns en nies territori. La vischnaunca communala dils 17 da fenadur 1955 decida sin proposta dil cussegl e dalla suprastonza, suenter ina liunga discussiun nua che tuttas vertids e vezis dils capricorns ein vegni tratgs a strada, da buca dar la lubientscha da colonisar capricorns en territori da vischnaunca. Ils animals selvadis fetschien gia oz gronds donns en praus ed uauls. Cunquei ei la damonda da fundar ina colonia da capricorns en territori da Mustér stada giud meisa. Discussiun senza fin 1964 san ins denton puspei leger en in protocol dall uniun da catschadurs sut varia che survigilader da catscha Gion Bisquolm hagi fatg attens ch ins duessi ponderar e tractandar sin la proxima radunonza sch igl interess da colonisar capricorns en nies territori fussi cheu. E veramein, ils 27 da mars 1965 stat sut tractanda 2 metter ora capricorns. Il president Alfons Riedi sa dar sclariment che las vischnauncas vischinontas Medel e Tujetsch seigien secunvegnidas da schar colonisar capricorns. Survigilader da catscha Gion Bisquolm beneventa fetg quella decisiun ed el propona per Mustér il territori dil Péz Alpetta. Cun ina tscharna unanima vegn ei decidiu de retscheiver capricorns el territori dil Péz Alpetta. Mo decider definitivamein sto la vischnaunca. Sto esser ch ils catschadurs mettevan quella gada pli bia peisa sin quella caussa, pertgei els van ladinamein tier la vischnaunca. Gia ils 6 d avrel tracta la suprastonza communala la damonda dils catschadurs per colonisar capricorns el territori dil Péz Alpetta. La suprastonza decida positivamein e recamonda al cussegl da conceder quei giavisch. Ils 21 d avrel tracta il cussegl da vischnaunca la damonda dall uniun da catschadurs per colonisar capricorns. Mo quella gada vegn numnau sco liug la Val Russein, pia in territori pli vast che quel dil Péz Alpetta che sesanfla era empau ella Val Russein. El cussegl vegn fatg brava opposiziun e la votaziun ei pari, 10 vuschs per dar la lubientscha da colonisar e 10 vuschs encunter. Il president sto decider. El decida en favur dalla damonda dall uniun da catschadurs. Ils 29 d avrel tegn l Uniun da catschadurs Muraun puspei radunonza. Sut varia fa il president communal Sigisbert Desax menziun dalla decissiun dalla vischnaunca e dalla uniun da catschadurs ch il capricorn seigi ussa acceptaus en vischnaunca. Immediatamein vegnan ils interessents che levan gidar a transportar ils capricorns en Val Russein eligi. Igl ein quei: Cesar Storelli, Gion Giusep Sac, Fridolin Manetsch, Valentin Huonder, Felix Deragisch ensemen cun il comite. Mo ins ha stuiu spitgar entochen 1967 avon ch il giavisch da colonisar capricorns en territori dalla vischnaunca da Mustér mondi en vigur. Ils 19 da zercladur eis ei aschi lunsch. Igl ei vegniu transportau en Barcuns Dadens sis bucs e schau liber els da vart dretga dil lag da fermada sin territori dalla vischnaunca da Mustér. Quels sis bucs ein denton buca sesenti da casa sin quella costa. In onn suenter han ins traplau els ch els eran sin viadi encunter il Péz Ner, nua ch els han 53

54 Bia pli ad ault va ei buca pli. Pius Condrau cun in buc-capricorn capital. anflau cumpignia culs capricorns ch eran gia leu da casa. Aschia che Mustér veva aunc adina buca capricorns en siu territori. Commembers dall Uniun da catschadurs Péz Alpetta ch ein i a catscha da capricorns Igl onn 1977 han ins astgau ir per l emprema gada el Grischun a catscha da capricorns. Igl ei quei ina catscha speciala che ha giu liug igl october e che vegn aunc oz praticada duront quei temps. Quei onn eis ei vegniu lubiu da sittar 300 capricorns, 290 da quels ein lu era vegni sittai. Tgi che veva il dretg e tgei ch ins astgava sittar decideva la sort. Ils ins astgavan sittar in buc, ils auters ina caura. Quei ha lu dau fetg grondas discussiuns. Il motiv era che negin leva sittar ina caura. Tuts levan sittar in buc pervia dalla trofea. La carn valeva pauc, ella seigi zaia ed ins sappi gie mo duvrar ella per far ligiongias. Quei ei denton spert semidau, cura ch in magliabien han engartau che la carn capricorn seigi fetg adattada per far en aisch, ch il dies capricorn detti in famus barsau e ch ina spatla ni in calun bein sechentau seigi ina vera delicatessa. Treis onns suenter (1980) ei il sistem vegnius midaus. Cun pintgas midadas eis el vegnius fixaus aschia sco el exista aunc oz. Buc e caura, la caura sto denton vegnir sittada igl emprem. Il scribent da questa cronica ha da gliez temps giu l idea da nudar ils catschadurs ch ein i a catscha da capricorns e ch ein ni 54

55 eran commembers dalla secziun Péz Alpetta. Aschia sundel onn per onn sestentaus dad intervegnir tgi che mondi a catscha, a catscha sil retg dalla pezza. Ils emprems catschadurs scrivevan aunc sezs lur aventura ella cronica. Pli tard hai jeu mez surpriu da nudar ella cronica a moda onz pli sempla, gest tenor las indicaziuns fatgas a mi dil catschadur ni da collegas. Ils emprems onns era igl interess per quella catscha enorms. Ins astga dir: Vegneva in catschadur a casa cun sia preda serimnavan amitgs e collegas, vischins e jasters avon casa. Tuts che levan veser il retg dalla pezza e levan gratular al tiradur fortunau. Ei era mintgamai ina pintga sensaziun. Il ventireivel veva buca da raquintar sia aventura mo ina gada, mobein adina puspei. Culs onns ei quella euforia tschessada. Oz van ins a catscha, sieta ils capricorns, vegn a casa, va tier il mazler e la caussa ei vargada. Forsa audan ins in temps suenter quel ni tschel seigi staus a catscha da capricorns ed hagi giu cletg. Cunzun ils emprems onns Sittau buc e caura il medem di. Mathias Coray selegra. 55

56 buca mintgin che mava a catscha da capricorns. Stuevan ins gie ir si Surmir ni perfin ell Engiadina per saver separticipar a tala catscha. Ella vischinonza lubeva il cantun ils emprems onns mo paucs animals per quella catscha ed ins stueva spitgar ditg avon ch ins vegneva tratgs ord la capiala per lu saver separticipar. Oz ein las colonias da capricorns era tier nus dètg grondas, aschia ch ils biars catschadurs che han interess san separticipar en Surselva a quella catscha speciala. Lein sperar ch ei resti aschia era duront ils proxims 30 onns. Luis Schlosser ha giu fortuna alla catscha da capricorns. 56

57 Battesta Durschei cun in buc-capricorn dalla classa media. Igl autur digl artechel Alois Deflorin (dretg) ensemen cun siu frar Pius e Peter Tenner. 57

58 Cronica dils catschadurs dalla secziun Péz Alpetta ch ein stai a catscha da capricorns denter sucs. prenum/num onn liug capricorns remarcas 1 Fridolin Manetsch 1979 San Bernardino buc 1 1a Fridolin Manetsch 1980 Rothorn caura 2 Gion Battesta Levy 1980 Péz Ner caura e buc 2 3 Valentin Huonder 1982 Val Strem caura e buc 3 4 Alfred Näf 1983 Val Strem/Péz Ner caura e buc 4 5 Pius Condrau 1984 Val Strem/Crispalt caura e buc 5 6 Alois Deflorin 1985 Julier Süd/Longhin caura e buc 6 7 Theodosi Duff 1985 Val Gronda/Cavrein caura e buc 7 8 Edwin Deflorin 1986 Lai La Tscheppa/E. caura e buc 9 Alfons Jacomet 1986 Lai La Tsch./Eng. caura e buc 10 Norbert Levy 1986 Breil e Tujetsch caura e buc 11 Mathias Coray 1986 Péz Stgir/Surmir caura e buc 8 12 Gion Petschen 1987 Val d Err caura e buc 9 13 Meinrad Deflorin 1987 Bregaglia caura e buc 14 Ignaz Furger 1988 Val Chamuera caura e buc 15 Alfred Jacomet 1988 Julier Nord caura e buc Ivo Deflorin 1990 Val Chamuera 17 Erwin Caminada 1990 Julier Nord 18 Guido Desax 1990 Stussavgia 19 Serafin Deflorin 1990 Julier Nord 20 Benedetg Deflorin 1990 Julier Nord 2a Gion Battesta Levy 1991 Surmir 2. gada 21 Alfons Riedi 1991 Stussavgia 22 Richard Schnoz 1991 Stussavgia 23 Battesta Durschei 1991 Bivio 24 Leci Sialm 1991 Bivio 25 Pius Deflorin 1991 Julier Süd 2. gada 26 Ferdinand Schuoler Julier Süd 27 Luis Schlosser 1993 Péz d Artgas 28 Ignaz Jacomet 1993 Bivio 58

59 29 Christian Levy 1993 Stussavgia 30 Theo Caminada 1993 Zevreila 31 Wendelin Jacomet 1994 Val Strem Teofil Mathiuet 1994 Pass Gelgia 33 Peter Tenner 1995 Pass Gelgia 3a Valentin Huonder 1995 Val Strem 2. gada 5a Pius Condrau 1995 Val Chamuera 2. gada 6a Alois Deflorin 1995 Breg. e Gelgia 2. gada, Toni Mathiuet 1996 Stussavgia 35 Flurin Lechmann 1996 Punteglias 36 Ignaz Furger 1996 Val Plattas 3 cauras 37 Carli Casanova 1996 Zevreila 38 Felici Schuoler 1997 Spligia/Safierberg 39 Pauli Steger 1997 Falknis 40 Alois Herger 1998 Val Russein 41 Otmar Deflorin 1998 Val Cristallina 3 cauras 13 8a Edwin Deflorin 1998 Gelgia nord 2. gada 9a Alfons Jacomet 1998 Val Strem/Val Val 2. gada 10a Norbert Levy 1998 Stussavgia 2. gada Benedetg Deflorin cun il buc-capricorn dalla veta. 59

60 13a Meinrad Deflorin 1998 Gelgia nord 2. gada 35a Flurin Lechmann 1998 Val Plattas 42 Edy Manetsch 1998 Spluga 42a Edy Manetsch 1999 Val Plattas 3 cauras 2. gada 43 Battesta Lutz 1999 Val Strem/ Val Val 44 Serafin Steger 1999 Stussavgia 45 Erwin Monn 1999 Stussavgia 46 Pius Lozza 2000 Val Strem 40a Alois Herger 2000 Val Plattas 3 cauras 2. gada 47 Toni Desax 2001 Val Plattas 3 cauras 48 Hubertus Jacomet 2002 Val Cristallina 20a Benedetg Deflorin 2002 Val Tujetsch 2. gada 17a Erwin Caminada 2002 Val Plattas 2. gada 44a Serafin Steger 2002 Val Casatscha 2 cauras 2. gada 25b Pius Deflorin 2002 Engiadina aulta 3. gada, Michèl Deflorin 2003 Val Medel 50 Renaldo Lutz 2005 Péz Ner Felici Durschei 2005 Strem e Russein 27a Luis Schlosser 2005 Val Cristallina 2. gada Felici Durschei e siu buc-capricorn en ina cuntrada magnifica. 60

61 28a Ignaz Jacomet 2005 Val Strem 2. gada 31a Wendelin Jacomet 2006 Scopi e Cristallina 2. gada 32a Teofil Mathiuet 2006 Val Cristallina 2. gada 52 Damian Sac 2006 Val Sumvitg 53 Simon Bergamin 2008 Val Cristallina Remarcas 1. Fridolin Manetsch ei staus igl emprem catschadur dalla secziun Péz Alpetta che ha astgau separticipar a quella catscha. Ils emprems treis onns astgavan ins sittar mo in animal per onn, caura ni buc. Igl onn 1979 ha el astgau sittar il buc e 1980 la caura ei il niev sistem ius en vigur. Dus capricorns, caura e buc il medem onn. Tenor sias indicaziuns eis el staus igl emprem catschadur che ha astgau sittar capricorns, caura e buc dalla colonia dil Péz Ner. 3. Sittau la caura sisum il Drun/Tujetsch, il buc si encunter il Chrüzlistock sin 2700 m sur mar. Ei veva leu 70 cm neiv nova. Stau stentus. 4. Alfred Näf, Arbon ei ius 25 onns a catscha aulta cun ses amitgs indigens cheu a Mustér. El era commember A dalla secziun. Stau schliata aura cun neiv e cufla. 5. Pius ha scret in extendiu e fetg interessant rapport davart sia aventura. Quel san ins leger el cudisch da reminiscenzas dalla catscha da capricorns. 6. Per informaziun: Taxas per 1985: patenta frs , per la caura frs e per il buc da 4 ni 5 onns frs Il buc dalla Val Gronda da Russein, Mustér ei staus igl emprem buc-capricorn ch ei vegnius sittaus sin territori dalla vischnaunca da Mustér. In pèr onns avon era vegniu sittau ina caura-capricorn en Val Gronda. Il catschadur era staus dil meini ch el hagi sittau ina caura-camutsch extraordinaria e purtau quella cun grond plascher a Sumvitg. Leu ei la legria lu spert tschessada. 8. Mattias ha sittau ina caura ed in buc il medem di. 9. El menziunescha: Pagau per la caura frs , per il buc frs Remarca redacziunala: Igl ei ussa 10 onns dapi ch igl emprem capricorn ei curdaus alla catscha speciala da capricorns. Il sistem da far la catscha ei era buc vegnius midaus pli, aschia saiel desister da numnar sch igl ei vegniu sittau caura e buc. Leu nua ch igl ei vegniu sittau mo cauras eis ei menziunau. 11. Wendelin scriva per oz forsa buca aschi interessant, denton per damaun. Patenta frs , taxa caura frs , buc da tschun onns frs Ei stau il pli grev buc da quei onn (1995). Pesava 90 kg sin stadera ufficiala. 13. El menziunescha: Sittau tuttas treis cauras il medem di. 61

62 14. Pius ei staus igl emprem catschadur dalla secziun Péz Alpetta ch ei ius per la tiarza gada a catscha da capricorns. 15. Entochen igl onn 2004 ein las taxas carschidas suandontamein: caura frs , buc 1 3 onns frs , buc 4 5 onns frs , buc 6 + frs Igl onn 2007 ein negins commembers dalla secziun Péz Alpetta stai a catscha da capricorns. Ignaz Furger e Luis Schlosser cun la preda gest anflada. 62

63 Dalla historia ed igl effect dalla tgira La tgira in impurtonta incumbensa dil catschadur da Mario Lombris Il beinstar e l existenza da nossa selvaschina dependan dallas pretensiuns ch ellas tschentan alla cuntrada cultivada e dil fatg con lunsch che quellas san vegnir cumplenidas. Buca mo la gronda surfatscha dil spazi vital e sia rihezia da vivonda e schurmetg giogan ina rolla, mobein era la variaziun e grondezia dallas populaziuns da tut las specias dalla selvaschina che vivan leu. Quei ei in fetg impurtont fatg per primavera, stad ed atun, mo aunc da pli gronda impurtonza pil temps d unviern. Dameins spazi per la selvaschina Il fatg ch il carstgaun dad oz dispona da bia dapli temps liber e beinstonza che pli baul ha per consequenza, ch el tschenta e pretenda adina dapli spazi per las differentas fuormas d activitad. D ina vart baghegein nus casas, reits spessas da vias, vias naziunalas cun seivs che spartan ina val da l autra, mo era pendicularas e sutgeras. Da l autra vart turitgein nus bia dapli che antruras ella libra natira, seigi quei inaga sco turists per encurir il ruaus, per fugir dil stress da mintgadi e dalla hectica e canera dils marcaus. Plinavon vegn la selvaschina disturbada memia savens da nus carstgauns, numnadamein d alpinists e turists da muntogna, da quels che fan cuorsas d orientaziun, da skiunzs che van en neiv entira e descendan savens spundas ordeifer las pistas marcadas, da quels che van cun gianellas, da quels che van per bulius e buca il davos da tals che van la fin d unviern ad encurir cornas. Quels disturbis succedan savens duront in temps, duront il qual la selvaschina basegna il pli urgentamein ruaus. Ch il carstgaun dad oz ei enguords ed enconuscha buca cunfins, gliez ei cert. El tratga ch el sappi selubir tut, prender en possess tut senza prender risguard silla fauna e flora. Entras quei sesminuescha e depauperisescha il spazi vital dalla selvaschina. La purschida da pavel, en special duront igl unviern, basta buca pli. Duront stregns e dirs unviarns san la munconza da pavel ed ils disturbis suranumnai ver fatalas consequenzas per la selvaschina, e schizun per ils reviers da quella. Consequentamein vegnan las cundiziuns da viver per la selvaschina disturbadas, aschia che las populaziuns vegnan reducidas considerablamein. En quella situaziun sto la tgira intervegnir. Tras quella vul ins mantener 63

64 Concepir ina buna meidia ei nuota aschi sempel. Mario Lombris duront la lavur. populaziuns saunas e fermas che disfan buca igl agen spazi. A tontas specias sco pusseivel che vegnan avon ella natira duei in spazi vital star a disposiziun. Ins duei buca favorisar certas specias per motivs dalla catscha. Per il manteniment d ina cuminonza stabila ei mintga specia d impurtonza. La secziun Péz Alpetta e la tgira Ils 14 d october 1973 ha il pievel grischun acceptau la revisiun dalla lescha da catscha e da protecziun dalla selvaschina e dall utschleglia (lescha da catscha cantunala). Cun quella revisiun ei per l emprema gada era la tgira dalla selvaschina e digl ambient, conform a sia impurtonza, vegnida reglamentada legalmein en nies cantun. Da quei mument naven era mintga catschadur da catsch aulta e da catscha bassa obligaus da pagar ina contribuziun da tgira da 20 pertschien dalla patenta. Oz ei quei buca pli il cass. Cun la revisiun actuala dalla lescha han las secziuns da catscha ch appartegnan all Uniun da catschadurs dil Grischun survegniu l incumbensa da possibilitar als candidats catschadurs da far las uras da tgira prescrettas per far igl examen da catscha. La societad grischuna da patenta scaffescha in reglament, fundaus silla lescha cantunala da catscha. Quel 64

65 prescriva la tgira e co quella duess vegnir organisada internamein ellas secziuns. Ella circumscriva exclusivamein las suandontas parts: senn e scopo dalla tgira mesiras da tgira che vegnan finanziadas directivas per perver e per impedir accidents da traffic pagaments dallas contribuziuns allas organisaziuns cumpetentas per far quei planisaziun, execuziun e rendaquen da mesiras da tgira. Memia grondas populaziuns dalla selvaschina havevan lu era per consequenza che biars animals selvadis mavan alla malura igl unviern. Sco emprem agid ei lu vegniu organisau egl entir cantun il perver la selvaschina igl unviern. Erigiu starlieras En collaboraziun cun la cumissiun da tgira cantunala vegnan naven da 1974 sis starlieras erigidas en territori da Mustér, e quei da commembers e candidats da catscha dalla secziun Péz Alpetta. En quei connex ha la secziun stuiu eleger in cau-tgira che coordinava las lavurs da tgira ed era responsabels pils candidats da catscha. Il cau-tgira sto nudar en in cudischet da tgira las uras prestadas dils candidats. Malgrad che la tgira dalla selvaschina vegn menziunada en protocols gia ils onns 1934 e 1951, entscheiva l epoca da perver per la secziun, sco era egl entir cantun, per propi pér naven da Il cantun indemnisescha il fein per perver, il trester da meila, il pavel d utschals, sco era las mesiras per impedir accidents da traffic. L idea da perver era vegnida dall Austria. Cun perver vulevan ins retener era igl unviern las tscharvas, oravontut ils taurs capitals, els agens reviers. El cantun Grischun ei il perver da gliez temps buca vegnius prius sco situaziun da pitgira. Ins ha denton tuttina intensivau il perver entochen ils anno 1990 egl entir Grischun. El decuors dils onns eisi denton semussau che quella pratica hagi consequenzas negativas per selvaschina ed uaul. Entochen ca sedrezza l activitad da tgira dalla secziun Péz Alpetta enten perver la selvaschina duront igl unviern, mantener las starlieras, procurar per fein ed emplenir las starlieras mintgamai cun fein e trester gia igl atun, sco era da prender mesiras d impedir accidents da traffic e da coordinar las lavurs da tgira pils candidats da catscha. In niev patertgar Muort projects forestals sto la secziun serrar las starlieras da Marietta e Runfoppa. Entras il perver en special cun trester, carmalavan ins memia bia selvaschinas el contuorn dallas starlieras ed ils donns vid la pignola e vid plontas carschidas semussava considerabels. Secapescha ch il cantun e la confederaziun eran buca promts da subvenziunar per regiuvinar igl uaul e 65

66 La meidia ei taccada dalla selvaschina. retener la destrucziun da quel. Entras concentrar la selvaschina en differents loghens cun il perver vulevan ins prevegnir a donns vid igl uaul. Entras ina cunvegnientscha cun ils organs forestals fuss ei en cass da direzia stau pusseivel d arver mo per quei temps las starlieras per perver. Naven dils anno 1990 ha in niev patertgar dils responsabels dil cantun e las experientschas fatgas dau ina nova direcziun alla tgira, numnadamein da calar cul perver e da tgirar plitost biotops. Ils mieds finanzials per perver ein vegni scursani dil cantun enteifer treis onns sin in minimum. La digren dils purs cun animals manedels, che cultivavan aunc mises, maghers ed aclas e che schevan pascular pastiras cun lur muntaneras ha giu per consequenza che quels reviers vegnan plaunet impurtonts spazis da viver per selvaschina ed utschleglia. Il cantun vul prevegnir a quella digren ed indemnisescha las secziuns da catschadurs per segar e tener liber talas surfatschas. Cun il fein raccoltau sa ei vegnir fatg meidias sco provisiun per ils temps da pitgiras per la selvaschina. Vinavon metta el a disposziun daners per tagliar 66

67 caglias da morder, per cultivar urs d uaul, caglioms, seivs vivas e mesiras per segirar, tgirar, scaffir e mantener igl impurtont spazi da viver per selvaschina ed utschleglia. Tut quellas mesiras menziunadas dattan la pusseivladad alla secziun da far lavur da tgira da biotop. Igl orcan Vivian Igl orcan Vivian che ha derschiu il fevrer 1990 buca meins che 100'000 m3 lenna els uauls dalla vischnaunca da Mustér ha bein schau anavos gl emprem mument in maletg da catastrofa per vischnaunca e selvaschina. Mirein nus oz anavos, stuein nus dir: Las plagas ein gia semegliuradas considerablamein. Per la selvaschina ei la catastrofa semidada en in augment da spazi da viver. Numerusas plontaziuns, caglias e caglioms che vegnan preferi sco schurmetg, mo specialmein per vivonda oravontut duront igl unviern, han saviu prosperar entras nova glisch ed idealas constellaziuns. En entgins da quels territoris, sco per exempel sil territori da Mompé Medel Cavorgia ha igl orcan Vivian aviert alla secziun da catschadurs ina gronda nischa da pusseivladads d exequir lavurs da tgira da biotop, nua che la secziun ei gia stada activa ils davos onns. Cun quellas lavurs ha la secziun contribuiu sia part all`impurtonta tgira da biotop entochen sil di dad oz. Deplorablamein ein denton aunc memia paucs catschadurs pertscharts dall impurtonza dalla tgira da biotop e prendan buca part a quels fetg impurtonts dis da tgira. Legreivlamein han - en concordanza cun la vischnaunca, il forestalesser ed igl uffeci da catscha e pesca dil cantun - treis zonas da schurmetg per uaul e selvaschina saviu vegnir realisadas sin territori dalla vischnaunca da Mustér. La secziun Péz Alpetta ha el decuors digl onn 2007 signalisau las treis zonas. Quellas segireschan il ruaus per la selvaschina duront igl unviern. Il ruaus ei il pli efficient e grond agid che nus savein porscher alla selvaschina en quei temps. Las mesiras dallas zonas da ruaus, limitadas per regla duront il temps d unviern, portan bia alla selvaschina e caschunan pigns cuosts. Tgira - co vinavon? Il perver s auda al vargau, la tgira da biotop duei e sto cuzzar vinavon! Igl ei secumprovau oz che tuttas beinmanegiontas mesiras da perver che stattan a disposiziun ad ina secziun cunterfan ad in process absolut natural, il qual ei responsabels per il surviver dalla selvaschina igl unviern. Mesiras che gidan nuot ni che fan schizun donn ein d evitar. Dau tier: Tgira da biotop ei in cavazzin, circumscriva denton cun ina definiziun las mesiras necessarias, numnadamein il schurmetg, il manteniment ed il megliurament dil spazi da viver, e quei sto esser la finamira da nus catschadurs. 67

68 Mesiras impurtontas che sclaudan il disturbi, la destrucziun, il surdiever entras l activitad dil carstgaun ein en mintga cass da beneventar. Magari drova ei in tec capientscha e la promtadad da saver desister. Sco catschadurs havein nus egl avegnir gest en connex cun la sperdita dil spazi da viver da reagir pli sensibel! Il tema tgira astga buca esser pli in plaid jester en gremis politics. Mintga pusseivladad da saver informar il pievel sur dil senn, la finamira dalla catscha, la maniera da viver dils animals selvadis e las pretensiuns dallas selvaschinas e lur spazi da viver e.a.v. ei d avantatg e buca da tralaschar. In bien spazi da viver lubescha bunas e fermas populaziuns d animals selvadis, las qualas nus catschadurs astgein e savein nezegiar la finala cun la catscha. In di da tgira cun catschadurs e candidats a Pardomat. 68

69 Dalla catscha sin lieurs, uolps ed utschals La catscha bassa e sias varts fascinontas da Mario Gadola La catscha bassa ei ina part integrala dil sistem da catscha da nies cantun. Ella entscheiva cun calonda october e cuoza entochen la fin da november. Pli u meins 2000 catschadurs prendan aunc la patenta per astgar exequir quei bellezia e fascinont divertiment atunil. Sch ins sfeglia en las prescripziuns vertentas per la catscha dad ozildi, san ins denter auter leger il sequent: Selvaschina ch ins astga sittar duront il temps da catscha bassa Ei astga vegnir sittau: Lieurs dil funs, lieurs alvas, uolps, tais, fiergnas dil puppen mellen e quellas dil puppen alv, cots selvadis pigns, urlauns, columbas cun ani, columbas da casa daventadas selvadias, corvs gronds, corvs ners (tgapers ni quacs), hazlas, sgagias cun plemas blauneras, pernischs d aua (fulcas) ed andas selvadias. Avon ca. 50 onns era quella enumeraziun dad animals lubi pli u meins dublamein pli liunga. Igl ei clar e capeivel ch ins ha, per motivs da tgira e protecziun dils animals, stuiu stergliar e reducir il diember dalla selvaschina lubida. Quei smasa denton empauet l attractivitad dalla catscha bassa dad ozildi. Duessen ils fabricants da muniziun da catscha eleger in bi di in protectur, stuessen ins proponer ad els la lieur. Ella, la visiun dils giuvens catschadurs enguords sin preda, emplenidra dallas cassas da tut las catschas bassas, era malgrad ils pli gross puccaus pertuccont la tgira, veramein immortala, mereta in plaz d honur el reginavel dils animals selvadis. Ultra da quei haveva nossa amitga per entscheiver absolutamein buca la megliera reputaziun. Papa Zacharias haveva, sereferend sin in plaid dalla bibla, schizun scumandau igl onn 752 als cristifideivels da guder la carn da quella selvaschina, per in serius quitau che la lischadad dalla lieur ( die Geylheyt vom Hasen ) savessi haver consequenzas contagiusas sil carstgaun (sapperlot, carn lieur = VIAGRA d avon 1250 onns!). Denton era ils Gedius rufidavan la lieur, la quala valeva tier els sco cavalcadra da Ghul ni Djin. Quei era ina figura dalla fabla, che valeva els cerchels culturals dall Arabia sco prigulus, magliamorts e maluardau demuni. Buca da smarvegliar ch en la superstiziun cumpara il giavel beinsavens en fuorma da lieur. Ella porta denton era cletg ed aunc duront il gissiatavel tschentaner vendevan las apotecas lenzeuls bugnai el saung da lieur, ils quals duevan esser in bien remiedi 69

70 encunter il maltgietschen entochen igl allontanar crappa urinala. Las lieurs ein duront il temps pascal el ver senn dil plaid tutpresentas per la pli gronda part dil pievel. Ins s interessescha generalmein da sia sort. La lieur dil funs dominescha duront quella fasa en films d animals, vegn presentada stediamein en gasettas ed illustradas ed anfla schizun menziun en l emissiun televisiva dallas novitads. Quella euforia cuoza denton mo cuort temps ed anfla lu puspei resvegl suenter pli u meins 12 meins. Duront igl ulteriur temps digl onn demuossan sulet aunc ils ufficials dalla catscha, il catschadur da catscha bassa ed ulteriuras singulas persunas interess per quei svelt e beinvesiu animal. Tenor la statistica d avon 50 onns ei vegniu sittau en nies cantun entuorn 4000 lieurs dil funs. Scadin catschadur da catscha bassa vegneva da sittar quels onns in tras gl auter treis lieurs. El decuors dils decennis vargai ein quels diembers sereduci considerablamein, aschia ch ins ha registrau avon dus onns entuorn 1000 da quels animals sittai sin intschess da nies cantun e la preda per catschadur ei ida anavos per 75 pertschien. En cass ch ins fuss, egl avegnir, sfurzaus dad interprender mesiras pli detschartas per prevegnir alla digren da quei animal, stuess ins reponderar il diever dil tgaun da catscha, ei quel gie, sco il proverbi tudestg di, la mort dalla lieur. Il fol dalla lieur alva ei duront la stad da colur grischbrina. Gl unviern porta ella sco bien camufladi e protecziun encunter il freid ina pial cun spessa pelegna alva. Ils pézs da sias ureglias, plitost cuortas, ein denton adina ners. Gl unviern sesviluppeschan zaias zeiclas vid las toppas davos, ch impedeschan agl animal vegetari da sesfundrar en la neiv e porschan ulteriuramein tegn e sustegn sin terren surtratg cun glatsch. Per la lieur alva ei la controlla dall existenza pli difficila, per motiv ch ella viva plitost naven digl ur su digl uaul ed ensi entochen sisum ils cuolms. Denton muossa la valetaziun dalla statistica da preda da scadin onn, ch il diember da quels animals sittai ei staus ils davos decennis pli u meins constants, aschia ch ei basegna pil mument buca da far pli gronds quitaus. Uolps La catscha da laghetg sin l uolp vegn praticada aunc ozildi cun pissiun da numerus catschadurs, malgrad ch ins ha aboliu las premias da sittada e ch il prezi pil fol ei sereducius marcantamein ils davos onns. Duront tschentaners ei quella catscha stada ina inspiraziun per fantasia e romantica e magari schizun plein misteris. Per munconza dalla selvaschina ei la catscha sin uolps stada gia avon 125 onns fetg beinvegnida e tschercada, e numerusas raquintaziuns ein vegnidas inventadas en connex cun quei animal fascinont. Aschia scriva Georg Luck igl onn 1923 en siu cudisch Detgas e historias dalla catscha ( Jägersagen und Jagdgeschichten ), che la catscha da laghetg sin uolps duront ils 70

71 meins d unviern, seigi da vegl enneu quasi stada in isonza populara el Grischun e che buc in auter animal hagi captivau e fatschentau aschi aspramein la fantasia dil pievel sco la rutinada e zun maliziusa uolp. Las sequentas cuortas raquintaziuns dueigien esser in mudest schatg dallas variontas detgas ch existan. Per exempel han destadau il catschadur ch'era sedurmentaus en siu lagugn da laghetg gest el mument che l uolp ei s avischinada all estga. Pil naturalist dad ozildi sveglia sulet aunc la veta matrimoniala dall uolp interess; pertgei il cuntrari da sias isonzas usitadas ei sia sfera intima perscrutada il pli pauc. Ins sa sulet che l uolp viva monogam. Ei quella monogamia denton mo da cuoz stagiunal, forsa sulet duront il trer si e tgirar il cuadetsch, ni mantegn l uolp sia fideivladad matrimoniala per veta duronta? In punct alv silla carta dalla zoologia da nies pli stretg contuorn spetga aunc adina sin perscrutaziun! Quei leu ei ina mala uolp! vegn magari era duvrau per taxar in concarstgaun che posseda duns specials. Fiergnas, ils rubadurs dalla notg In di da catscha bassa cun success. vegn ina uolp, ligiada vid in pal, liberada ina notg da glina pleina entras in misericordeivel e bien catschadur e cumpara in onn pli tard en ina tiara lontana sco matta da bellezia unica. Ni in uolp vegn blessada e metscha malamein e gl auter di ha ina dunna (malvesida) dil vitg ils medems simtoms da blessuras e sto murir. Ni che schuls e cloms misterius Fiergnas han il dun da s adattar e far catscha sin ellas ei tut auter che sempel. Animals scarponts dalla specia da fiergna san s adattar extrem bein e coloniseschan ils pli varionts spazis vitals. El Grischun vivan sis sorts da fiergnas. Particularmein la fiergna cul puppen alv ed il tais ein buca dapertut hosps beinvesi ed ins fa regularmein catscha sin quels malfatschents. Quei ei empau ina fiergna! vegn meinsvart duvrau per taxar in concarstgaun, dil qual ins sa buca propi sefidar. Sch ins vul veser, co ils zoologs 71

72 sedispetan, dueigien ins trer en discussiun il tais. Ins vegn leutier il medem temps a saver far la scoperta che perfin ozildi ein las isonzas da quei animal munglusas gie schizun nunenconuschentas. Sien d unviern? Ils ins dian gie, ils auters na, ils tiarzs: da temps en temps. Il tais ei in individualist murmignus, pretendan ils ins; il cuntrari, rebattan ils auters, el ei in amurau commuentont e bien bab da famiglia. Al catschadur ambiziunau seigi cussegliau da schar sestrer ils experts e buca sefidar memia fetg alla litteratura, mobein far atgnas observaziuns. Cheu dat ei era aunc da perscrutar tiara nova. Glieud, che maglia bugen la carn dil tais ins entaupa ella buca fetg savens fa la differenza denter duas sorts da tais. Ina sort ha la carn che gusta sco la carn da pors giuvens. Ella ha il grass alv e vala sco delicatessa. Da l autra sort, che han grass mellen e pli stgir, ei la carn nungudibla. Danunder che quella differenza deriva ei buca propi enconuschent. Probablamein ha l elecziun dil nutriment influenza. "La notg vargada haiel jeu durmiu sc in tais!" ei in verset fetg popular e derasau per far paleis ch ins hagi durmiu stagn e bein. Il tgiet selvadi pign Il tgiet selvadi pign ei probablamein la pli desiderada preda dil catschadur da catscha bassa, che sestenta da far catscha en la regiun digl ur su digl uaul ni en cagliom da draussa. El ei in zun vegliont e spert animal e far catscha sin el basegna meinsvart bien inschign. Duront il temps da catscha setradescha el pil solit cun siu rullem ni cun siu schul git e recent. Il rullem da quei utschi vala sco ina dallas pli imponentas remarcabladads el reginavel dils animals. Cun l alva dil di tschercan plirs cots rullond e saltond la favur dalla gaglina, la quala ei d enconuscher entras siu plemadi da colur brina. Il motiv da far preda sin quei fascinont e marveglius utschi vegn pil solit ad esser quel, ch ins vul schar empagliar el, demuossa el gie ina variaziun dil plemadi da pliras colurs e quei da ner, blau, brin ed alv. Sco specialitad valan bein sias plemas sturschidas dalla cua, las qualas ein in indezi per sia vegliadetgna, numnadamein pli numerusas e sturschidas ch ellas ein e pli vegls ch il possessur ei. Ellas vegnan era applicadas da nos vischins digl exteriur oriental per decorar la capiala da dumengias. Per bien cletg da quei losch animal ei quei usit buca enconuschents e derasaus tier nus. Igl urlaun Igl urlaun appartegn allas gaglinas selvadias cun toppas sburritschidas, quei vul dir ch ei hagien lur combas plemadas entochen ora tier las greflas. En cass che lur pluscheins ein en prighel d attaccas, simulescha la clutscha ina blessura per trer l attenziun dil rubadur sin ella. Igl utschi carmala il rapinader aschi ditg ed aschi lunsch naven digl igniv, entochen 72

73 che ses pigns sesanflan en segirtad e pér lu pren ella la fuigia. Quei utschi viva pil solit sisum las muntognas. Per vestgiu da camufladi vegn il plemadi, ch ei duront ils meins da stad da colur brinmelna, igl unviern totalmein alvs. Columbas cun ani La columba cun ani ei buca in animal sesent en nossas regiuns. Bein san ins aunc engartar duront la primavera e la stad en nos uauls in ni l auter pèr, che fa igniv e cua ora lur pigns. Tgiet e gaglina vivan, sco la gronda part dall utschleglia, en fideivla monogamia. Quei ei denton mudestas excepziuns. Quella sort da columbas ein utschals migronts, che vivan il pli bugen duront il temps da cuadetsch en loghens cun biars e vasts èrs da graun, lur loghens da recaltgar vivonda. Tier nus vargan meinsvart roschs da 50 tochen plirs tschiens da quels utschals duront il temps da miez settember entochen miez october. Denton dapi che la mumma Helvezia ha calau da nutrir ses affons dall agricultura cun grassas subvenziuns per aradira e cultivaziun da garnezi, mauncan a quella sort dad utschals ils loghens attractivs per atterrar, numnadamein èrs da graun e stublàs. Ei cuntinueschan lur viadi frestgamein viers sera ed il catschadur sa mirar suenter e stat anavos cul donn. Corvs gronds, corvs ners, hazlas e sgagias Corvs gronds, corvs ners, hazlas e sgagias da plemas nerblauas ein sorts d utschals fetg parentadas ina cun l autra. Lur nutriment ei eguals ed ensiara sems, fretgs, utschalets ni pigns animals lactonts e meinsvart era cadavers. Il pli derasau tier nus ei bein il corv ner, ni tgaper, sco nus numnein el. Las hazlas ein semultiplicadas ils davos onns aspramein, populeschan la part sut digl uaul ed ein era da casa amiez il vitg. Leu nua ch ei ha plontas da guilas eregian ellas lur ignivs da tortas. Leu cuan ei ora lur ovs e tgiran cun premura e bien quitau il cuadetsch. El contuorn dallas avdonzas humanas anflan ei era vivonda en reha abundonza. Ellas mulestan denton meinsvart vischins e vischinas cun lur carschlem rauc e ruh e disturban magari la sien ed il ruaus matutin da bein enqualin. Il pli imposant ed eminent dils quater utschals numnai, ei bein il corv grond. Cunquei che quei utschi ei zun intelligents, ha in dun social ed era quel da s accumadar, gioga el en las legendas, fablas e tradiziuns popularas ina gronda rolla. La stria dalla praula porta sin sia schuiala il corv sco bien amitg e gidonter. El ha la cua en fuorma da cugn ed in plemadi ner sc in vali cun ina glischur blaumetallica. La sgagia cun plemas blauneras sefa enconuscheivla entras siu ault clom da sgara. Particularmein enconuschenta eis ella entras siu variont plemadi colurau dad alv, clarbrin entochen ner e tut specialmein entras las plemas glischontas blauneras dallas alas. La sgagia vala era 73

74 sco buna gidontra dil selvicultur, ha ella gie per moda da satrar duront ils dis d atun glogns e nitscholas el contuorn da cuschas e plontas sco reserva pils crius dis d unviern. Quels lagugns magasinai van meinsvart ad ella en emblidonza ed aschia catschan quels sems satrai la primavera cagl ed ei crescha leu novas caglias e plontas. Pernischs d aua (fulcas) ed andas selvadias Las pernischs d aua ein buca da casa en nossa regiun, basegnan ellas pil solit rivas da lags paludusas per lur domicil e liug dad ereger igniv e cuar. L anda selvadia perencunter san ins meisvart cattar ad agur per liung dil Rein, sil lag da Fontanivas, sil laghet a Cavorgia, gie magari schizun sil pultaun sut l alp Pazzola. Ella vegn aschi 60 centimeters liunga. Il tgiet carschius ora ei coluraus da vart su grischbrin, ha in pèz da colur brina e la vart sut ei clara. Il tgau ed il cavez ein nerverds e vid il culiez ha el in rin alv. Las plemas dil dies dalla gaglina ein stgirbrinas cun urs clarbrins. La vart sut ei ticlada stgir e clarbrin. Il bec dil tgiet ei da colur mellenverda e quel dalla gaglina mellenoranscha cun tachels ners. Omiduas schlatteinas han combas da colur oranscha. Tgiet e gaglina vivan pascheivlamein en fideivla monogamia. La gaglina metta egl igniv, ch ella ha dil reminent erigiu resch persula, duront 7 tochen 11 dis, mintgamai in iev. Il tgiet separticipescha denton buca vid il cuar e s'empatscha era buca dalla tgira dil cuadetsch. Pil catschadur da nossa regiun munta quella sort da selvaschina plitost pintga impurtonza, per motiv che la catscha sin quellas sorts dad utschals ei lubida mo cun accumpignament dad in tgaun cun dressura speciala. Per finir aunc ina cuorta anecdota pertuccont igl art da sittar cun ballins Quei art ei vegnius descrets savens avunda en numerus cudischs perderts. Il bein pli pregnant entruidament da sittar ha il cont ungares Hubert Voykffy retschiert: Jeu haiel enconuschiu in vegl Polac, il qual saveva pigliar cun siu polisch e siu muossadet scadina mustga ord l aria e quei cun virtuositad mortala. Cura che jeu haiel dumandau il vegliet, co el fetschi quei, ha el manegiau: Bien amitg, ti astgas buca tschappar leu nua che la mustga ei mobein leu nua ch ella vegn ad esser! E cun siu davos plaid haveva el puspei ina sventireivla murmignera denter sia detta. Precis aschia eis ei era cul siet da ballins sin selvaschina che semuenta; sieta leu nua che la selvaschina vegn ad esser il proxim mument e ti vegnas a gartegiar. Nua che quei punct da gartetg sesanfla sas ti buca emprender ord cudischs, quei muossa mo l experienza ed igl exercezi. 74

75 Edi Manetsch e Leo Jacomet suenter in di da catscha encorunaus da success. Fontaunas: Jagd Brevier da Walter Norden Jagd im Wandel der Zeit Bündner Patentjagd 2002 Bündner NaturMuseum Hauszeitung Nr.27 April 2006 Encarte Enzyklopedie 2005 Diezels Niederjagd ed entginas autras 75

76 La cuvernisch a Segnas In utschi migront ch ei periclitaus en sia existenza da Carlo Monn Utschals fascineschan gia dapi tschentaners ils carstgauns, seigi ei cun il cant, cun la cumparsa ni era cun il dun da saver sgular. Jeu less denton presentar in utschi che fetg paucs han udiu ni giu la cuida d observar. La derasaziun dalla cuvernisch La cuvernisch ha siu territori da cuar spatitschaus per l entira Europa entuorn. Ella ei denton in utschi migront e quei vul dir; il temps d unviern passenta ella ell Africa. Gia baul tuorna ella anavos ell Europa dil vest, nua ch ella cua per l emprema ga. Muort disturbis ni schliatas cundiziuns da viver en quels territoris vegn la cuvernisch en Svizra, nua ch ella cua ina secunda gada. Quei ei lu era il motiv daco che la cuvernisch vegn tier nus pér entuorn miez zercladur. Mo dallas cuvernischs retuornan onn per onn adina pli paucas. Il motiv per quella digren ei la cultivaziun dall agricultura che vegn adina pli e pli moderna e mecanisada. Entras las maschinas mieran mintg onn massa utschals perquei ch els vegnan buca da fugir aschi spert. La cuvernisch s'auda era tier quella sort d utschals che cua en Svizra e ch ei periclitada sin igl entir mund. El Grischun anflein nus la cuvernisch cunzun ell Engiadina ed en Surselva. Da cattar eis el denter 1000 e 1800 m sur mar e quei stedi en praus nezegiai fetg intensiv, mo magari era en pastiras nezegiadas extensivamein. Sco biars han forsa viu ni udiu, havein era nus giu il cletg igl onn 2007 che schizun duas cuvernischs han visitau ils praus da Segnas. Ils 4 da zercladur allas ha Thomas Durschei udiu per l emprema ga il clom d in utschi a Mareias els plauns da Segnas. Il guardiacatscha Roc Durschei ha lu saviu dir vid il clom ch ei setracti d ina cuvernisch. Cuntrada naturala La cuvernisch viva fetg zuppada els praus e sin las pradas. Ella sezuppa adina en l aulta vegetaziun, aschia ch ins vesa fetg pauc ella. Denton audan ins fetg savens la notg siu cant che tuna suandontamein: ärrp-ärrp. Grazia a quei cant caracteristic dalla cuvernisch ha il guardiacatscha Roc Durschei saviu determinar ils 6 da zercladur quei utschi per ina cuvernisch. Per saver viver drova la cuvernisch praus cun ina vegetaziun fetg spessa che 76

77 La cuvernisch ha puspei cuau ils davos onns sin territori da Mustér. porscha ad ella protecziun encunter inimitgs sco per exempel utschals da rapina ni uolps. La vegetaziun astga era scher en territori plitost sulegliv, munglass denton esser silmeins 30 cm aulta. Quellas cundiziuns ston restar circa dus meins per che la cuvernisch sappi construir igl igniv e trer si ses pigns. Per quei motiv han ils possessurs dallas parcellas pertuccadas a Segnas suttascret in contract. En quei contract stat ei scret ch ils purs astgien segar quei prau pér suenter ils 15 d uost. Denton survegnien els lu tenor grondezia da lur parcellas ina donaziun dil cantun da 100%. Cun quei san els recumpensar la sperdita dalla raccolta. Igl ei necessari da risguardar quei termin, damai ch ils pluscheins ein avon miez uost aunc buca habels da sgular ed era buca habels da fugir dallas maschinas agricolas. In utschi migront La cuvernisch ei in utschi migront che passenta igl unviern ellas tropas ed el sidost dall Africa. Ils emprems utschals tuornan gia fin avrel miez matg anavos en lur territoris da cuar ella Europa digl ost. Per regla cua la cuvernisch duas gadas ad onn. Suenter haver fructificau la femella 77

78 mida il mascal siu territori. El sgola lu denter 100 meters e varga 100 kilometers naven digl emprem plaz da rullar. Pli probabel ei quei quels individis che vegnan tier nus en Svizra denter la fin matg e l entschatta zercladur. Miez uost han las cuvernischs lu ella plaronza e cun quei ch'ils mises vegnan lu segai da quei temps, van ellas sin varga 2000 m sur mar, l entschatta settember migreschan ellas viers il sid. Il cuar Suenter l arrivada el territori da cuar occupan ils mascals lur plaz da rullar. In pèr dis suenter arrivan las femellas. Suenter la copulaziun e la construcziun digl igniv metta la femella 6 tochen 12 ovs e quei in a di. Duront 16 tochen 19 dis cua la femella ils ovs. Ella mira lu silsuenter aunc 10 tochen 14 dis dils pigns entochen che lezs ein independents. Ils utschals giuvens ein suenter quater tochen tschun jamnas capavels da sgular. Quei munta ch il ciclus naven dalla copulaziun entochen alla independenza cuoza 50 tochen 55 dis. Ina pastira fetg varionta ella vegetaziun e fetg naturala cun ina gronda purschida da maglia sco saleps, baus, libellas, mustgas, furmiclas, falians e viarms ei fetg decisiva per ch'ina cuada hagi success cumplein. Allura fan las cuvernischs carschidas atras ina plaronza cumpleina. La plaronza entscheiva per ordinari fin uost. La cuvernisch piarda duront quei temps tut las plemas dalla cua e dallas alas, quei vul dir; ella ei duront ina jamna buca habla da sgular. Protecziun e promoziun Damai che la cuvernisch ei mo pli d entupar local e quei en l entira Europa entochen ella Russia, sesanfla ella sin la gliesta mundiala d'utschals periclitai. Il futur da quei utschi ei deplorablamein buca segirs. Gia dapi onns coordinescha Birdlife International la protecziun dalla cuvernisch ell entira Europa. Grazia a biars ornitologs, purs, catschadurs e guardiaselvaschinas eis ei reussiu da segirar ils davos diesch onns biaras cuadas en Svizra. La Svizra posseda cun il niev dretg d agricultura, cun il reglament da pagaments directs e cun il reglament ecologic, la pusseivladad da metter sut protecziun praus nua che cuvernischs Iev dalla cuvernisch. 78

79 vivan. Damai che la cuvernisch ha in ault potenzial da reproducziun reagescha el immediat sin talas mesiras da protecziun. Resultats da Segnas La sera dils 4 da zercladur ha Thomas Durschei udiu per l emprema ga il clom d in utschi nunenconuschent els plauns da Segnas. Dus dis pli tard ha quei clom nunenconuschent saviu vegnir eruius dil guardiacatscha Roc Durschei sco clom dalla cuvernisch. Ils 7 da zercladur han ins lu gia udiu la cuvernisch a cantar en dus differents loghens. Ils 14 da zercladur han la specialista da cuvernischs Eva Inderwildi ed il guardiaselvaschina Daniel Bundi saviu constatar cun segirtad ch ei setracti da duas cuvernischs. Il di sissu ein ils purs dallas parcellas pertuccadas serimnai ed ein sediscussiunai pertuccont la sperdita dalla raccolta. Igl ei reussiu da secunvegnir cun ils purs pertuccai. Ils 17 da uost ei l emprema parcella vegnida segada sut la survigilonza dil guardiacatscha. Duront segar eis ei stau pusseivel da veser treis Ina famiglia da fiergnas preparada. 79

80 cuvernischs giuvnas. Sis dis pli tard ei la proxima parcella vegnida segada ed era leu ha il guardiacatscha saviu observar ina cuvernisch giuvna. L auter di ein quater ulteriuras parcellas vegnidas segadas. Leu ha la survigilonza da catscha saviu observar ina cuvernisch carschida ch ei sgulada naven. Ils 27 d uost ein las duas davosas parcellas vegnidas segadas. Cheu han ins saviu observar quater pigns. Per protecziun dallas cuvernischs han ins allura desistiu da segar ina penda prau. Ils 17 d uost ein duas cuvernischs pintgas vegnidas blessadas mortalmein d ina maschina agricola. Tonaton ein las mesiras da protecziun stadas in grond success. Igl ei da sperar che la cuvernisch tuorni era in auter onn. Grond cletg da catscha per Edgar Durschei. 80

81 Il president dalla secziun Clemens Berther e cumpogns festiveschan la biala preda. Corsin Lutz cun in bi buc-camutsch. Il tgaun da saung Argos ei medemamein dalla partida. 81

82 Ina vera barbaria Dalla catscha da traplas e la catscha da laghetg da Hans Huonder La catscha bassa e quella cun traplas eran pli baul lucrativas e purtavan in tschéc bi gudogn supplementar. Quella cun traplas era denton fetg crudeivla ed igl ei stau nuot auter ch endretg ch ins ha scumandau las metodas da pigliar e mazzar animals da rapina sin quella moda. Quei ha in catschadur vegl, che vul restar anonims, relatau avon ina partida onns agl autur da quest artechel. Ils temps ein semidai Ils onns d ina fleivla economia e da pauca lavur ein buca aschi ditg anavos che negin seregurdass pli da quels. Cunzun avon e duront la secunda uiara mundiala eran ins leds e cuntents da mintga entrada supplementara. Ina pusseivladad era la catscha. Tgi che haveva igl inschign, la perseveronza ed il cletg saveva buca mo purtar ina buna preda a casa, mobein era far cun quella in gudogn. Ferton ch ins sto esser leds e cuntents ch enzatgi s interessescha oz d in fol d uolp ni da fiergna, eran tals fetg tschercai pli baul. Igl onn 1920 vegneva purschiu per in fol d ina uolp da muntogna ni d ina fiergna entochen 100 francs. Cuort avon la secunda uiara mundiala eran ils prezis aunc adina a semeglionta norma, per fiergnas propi bialas vegneva schizun pagau lu 120 francs. Darar salvavan ins in fol per agen diever. Ils davos decennis ein ils prezis sereduci marcantamein. Oz vegnan diesch entochen vegn francs sin meisa mo pli per in fol d emprema qualitad. Che quels prezis ein cupitgai astgan ins attribuir cunzun allas tratgas d animals da rapina en differentas tiaras ed allas acziuns dallas organisaziuns per la protecziun dalla natira. Biaras uolps setschentan oz els menaschis da rimnada da cadavers. En sesez enzatgei paradox. El trutg ni cun estga A catscha mavan ins entuorn la secunda uiara mundiala a Mustér e contuorn oravontut cun la trapla da fier, il culiez satel ed il plattè. Il plattè era dil sistem enneu quel che procurava ch igl animal vegneva sturnius sil plaz. Enten tschappar l estga curdavan peisas pli grevas sigl animal. Il culiez satel era dil sistem enneu il medem sco la trapla da fier, mo ella dimensiun pli gronds. Igl animal vegneva serraus en dils artgs ed haveva buca schanza da mitschar. La trapla da fier seserrava quei mument ch igl animal passava ella trapla. Las toppas vegnevan tschappadas dils artgs dentai. Quels animals fagevan atras ina crudeivladad nundetga. Vegnevan els ella 82

83 La trapla da fier. Dapi biars onns eis ella scumandada el Grischun. trapla gia baul la sera, sche stuevan els passentar ina criua notg avon ch il catschadur vegneva l autra damaun sil plaz, sturneva ni sittava igl animal mudergiau. Igl ei era gia capitau, che las toppas ein restadas els artgs dalla trapla, ferton ch igl animal ei fugius e quei cun ina gronda e greva blessura. Per dumignar ils animals da rapina ellas traplas eran duas metodas pusseivlas. Ina era quella da postar la trapla en in trutg nua ch ils animals mavan la notg alla tscherca da vivonda. Cura ch il flum era schelaus vegnevan traplas era plazzadas sin las punts naturalas dil glatsch. In autra pusseivladad era da metter estga entuorn la trapla. Igl animal arrivava e passava lu enzacu ella trapla che seserrava immediat sc in cametg. Meinsvart vegnevan las traplas era plazzadas ell aua ni alla riva d in flum. Ils animals pigliai curdavan lu ell aua e negavan. Essend che las traplas eran fermadas cun ina cadeina, saveva igl animal runar quellas silpli in meter. Quei era denton mo ina ponderaziun dil catschadur. In autra era il fried dil catschadur sez e dalla trapla. Sper l aua era quei buca in aschi grond problem. Las traplas stuevan denton vegnir plazzadas aschia che persunas eran buca periclitadas da quellas. 83

84 84 La catscha da laghetg ei plein tensiun.

85 Pazienzia e perseveronza Sper il cletg ch ei duvrava da pigliar ina fiergna ni in uolp duvrava ei cunzun bia savida. Ins stueva ir a persequitar ils fastitgs e saver nua ch ins hagi da plazzar la trapla. Plinavon era ei da serender mintga damaun sil plaz e far la controlla. Sch ins haveva pliras traplas lubidas eran quater per catschadur sche pretendeva quei enzacontas uras avon ch ins haveva fatg la tura. Sco quei che la catscha aulta e bassa ei aunc oz, era quella da traplas medemamein in regl. Ei mava buca pil mazzar, mobein per saver pigliar igl animal. Tonaton giugava era l entrada supplementara ina certa rolla, cunzun quels onns ch in bi fol d uolp haveva la valeta d ina paga da rodund tschien uras da lavur, quei tenor la professiun ch in veva. Daveras eran las traplas ina barbaria pigl animal che vegneva tschaffaus. Nus stuein denton esser sincers: Ei va era buca anavos aschi biars decennis ch ils pors vegnevan sturni cun in mogn ni cun ina sigir, meinsvart pitevan quels animals grondas dolurs. Tonaton eis ei stau nuot auter ch endretg Ervin Monn, Hans Huonder, Serafin Steger e Corsin Lutz cun la loscha selvaschina. 85

86 da scumandar quellas praticas da catscha, di il catschadur vegl. Pissiun cumbinada cun engaschi Oz ei la catscha d uolps, da tais e da fiergnas pusseivla mo pli cun la trapla da trucca. Da quella pusseivladad fan aunc singuls catschadurs diever. Ils biars animals da rapina vegnan sittai duront la catscha bassa ni duront la catscha da laghetg. La catscha da laghetg vegn aunc ozildi exequida d enqual catschadur passiunau. Tenor lescha da catscha ha quella catscha da succeder d in baghetg anora. Suenter che la regenza ha strihau las premias da siet per ils animals da rapina, ei igl interess per quella catscha sereducius. Medemamein han ils bass prezis che vegnan aunc pagai pils fols in effect negativ sil diember dils catschadurs. La catscha da laghetg pretenda gronda perseveronza e disciplina. Success han pli u meins mo quels catschadurs che mettan regularmein estga e che han la disciplina da spitgar notgs en e notgs ora sin l uolp, la fiergna ni il tais. La gruppa ha giu success. 86

87 La gruppa dils Jacomets da Segnas ha giu cletg tut a dubel. 87

88 Il refugi dalla selvaschina Igl uaul ei da muntada existenziala per biaras specias d animals selvadis dad Edwin Deflorin e Renaldo Lutz Avon ina roscha da tschentaners ein nossas valladas vegnidas liberadas successivamein dils glatschers. Il temps da formaziun e la creaziun d existenza davart la fauna e flora ein stai da fetg liunga durada. Il popular nossas vals ha lu aunc basignau dapli temps ed insistenza. Quei che fuss oz buca senz auter avon maun. Sin fundament d in scaldament dil clima ei la grossa cozza da glatsch che cuvreva las vals sesminuida plaun a plaun e quei el decuors da millennis. Ils glatschers ein sereduci ad in sereducir. Parallel culla retratga da quellas massas da glatsch ha la gronda erosiun entschiet. L aua dalla plievgia ei entrada ellas sfendaglias e la scheltira ha siglientau entiras parts da greppa. Cheutras ein grondas morenas seformadas agl ur dils glatschers gigantics. In process enorm che lai mo smarvegliar ed admirar e che ha aunc oz cuntinuaziun. El decuors da quei svilup ei era nossa biala Surselva seformada. Ils flums han scaffiu lur vaus ch ein adina puspei semidai a moda e maniera naturala, aschilunsch ch il carstgaun ha buca procurau per correcturas. Ellas vals lateralas ein novas fontaunas naschidas e las auas ein serimnadas en vals e vallettas. Quei entir process ei sesviluppaus al stan dad oz. Sin las morenas han plontas piunieras catschau ragisch plaun a plaun. Cul temps ei seformau tratsch, il qual ha possibilitau aunc dapli vegetaziun da piunier che ha enrihiu ed engarniu las morenas cun flora varionta e magnifica che verdeghescha onn per onn. Tgei vegetaziun e tgei plontas che han giu la schanza da secasar, da sesviluppar e da surviver ei stau dependent dalla situaziun, dil clima, dalla configuraziun dil terren ed aunc dad auters facturs, als quals biars humans rendan oz deplorablamein pli e pli pauca attenziun. Ils facturs sura numnai han procurau e procuran aunc oz che autras valladas han tut in autra vegetaziun che la Surselva. Geologia Nossa vallada, la Surselva cun la Cadi e nossa vischnaunca da Mustér han ina geologia tut speciala. Mustér schai gest el center che sparta ils differents minerals che vus anfleis sin la carta da Labhart aschuntada (mira fig. 1). Dalla vart dretga da nossa val ei il fundament dalla geologia da gneis ed il massiv intermediar tuatschin 88

89 ch ei a nus fetg bein enconuschents. Quel ha dau da lignar a biars geologs, patertgein nus mo al tunnel da basa dalla Neat. Plinavon s occupan onn per onn plirs indigens, mo era jasters dil bi hobi d encurir minerals e cristallas che secattan en quei massiv. Las morenas dalla vart dretga da nossa val cun sias plauncas teissas ein praticamein svanidas. Dalla vart seniastra ein las plauncas meins teissas ed il terren ei predominaus da differents segments da gneis e granit dil massiv dall Ara. Leu en quei terren schetg anflein nus restonzas da morenas. Terren Il terren sco zona dallas ragischs ei cumpart dalla cuminonza da veta digl uaul e tschenta sche era per part el zuppau ina basa impurtonta per la carschientscha dallas plontas. Correspundent al fundament geologic, alla topografia ed all exposiziun presenta era la cumposiziun dil terren variaziuns multifaras. Sin territori dalla vischnaunca da Mustér existan stadis da midada dil terren frestg dalla Bova gronda tochen tier ils tips da terren madirau. En consequenza dalla tessaglia dalla cuntrada predomineschan denton giuvens terrens minerals. massiv dall Ara: orto- e paragneis diorits massiv intermediar tuatschin: gneis minerals da sediment ella zona d Ursera massiv dil Gottard: paragneis fig. 1: Survesta geologica-petrografica (sin basa dalla carta da Labhart) (Uffeci forestal dil Grischun (ed.) (2002): Plan da menaschi forestal dalla vischnaunca da Mustér). 89

90 Ella regiun inferiura da muntogna va il svilup en direcziun d in tip da tiara brina podsola ni d ina tiara brina degradada. Tenor circumstanzias sesviluppeschan varietads activas, rehas d arschella ni sablunusas. El territori d uaul superiur meinan ils process da madirezia tier in podsol marcant cun in horizont organic ed ina tiara pallida. Sur 1600 m s.m. secattan per regla podsols bein sviluppai, quei sch il territori ei buca memia teis ed ils process da madirezia san s effectuar. Clima Il territori da Mustér survegn ca mm plievgia ad onn. Quei quantum ei cumparegliabels cun quel dalla regiun dalla Purtenza e porscha al pégn idealas cundiziuns per sesviluppar. Las precipitaziuns serepartan specialmein sin ils meins da matg, uost, settember ed october. L influenza dil sid sefa valer gia alla foppa dil pass dil Lucmagn. Il favugn - il vent dil sid - ha in influenza immensa Niederschlag mm Temperatur (mm) 60 6 ( ) Januar Februar April Mai Juni Juli August September Oktober November Dezember fig. 2: Valurs medias digl institut meteorologic svizzer (Uffeci forestal dil Grischun (ed.) (2002): Plan da menaschi forestal dalla vischnaunca da Mustér). 90

91 sin nossas stagiuns. Nus profitein ni pitin entras el beinsavens concernent plievgia e calira, mo era pertuccont manco da neiv. La differenza dil clima local ei gronda en cumparegliaziun dalla costa sulegliva culla costa umbrivauna. La liunga durada dalla irradiaziun dil sulegl en la foppa vasta dalla val da Mustér eliminescha en las plauncas dil sid per part puspei igl effect dalla precipitaziun. Las spundas las pli inferiuras lain perquei anavos in sentiment da schetgadad. Quellas spundas ein lu era savens duront il temps d unviern lunsch ensi terreinas e perquei habitadis d unviern ideals per nossa selvaschina. Da gener cuntrari ein las cundiziuns sin la costa umbrivauna cun aulta humiditad da terren e dall aria. Nos uauls Tenor plan da menaschi forestal dalla vischnaunca da Mustér ha ei dau el decuors dils davos 30 onns grondas midadas tier la surfatscha d uaul, tier la populaziun forestala sco era tier la provisiun da lenna. Ils onns da lavina 1975/1978/1984 e 1999 han tschaffau grondas surfatschas d uaul vegl. Igl orcan dil millenni Vivian (fevrer 1990) ha derschiu grondas parts dils plantadis serrai dalla costa dretga dalla val, sut Mompé Tujetsch ed ella Val Segnas ( m3). Ils onns dil bau-scorsa suenter igl onn da lavinas 1984 ( ), sco era quels suenter igl orcan Vivian 1990 ( ), ils donns d orcan 1971 e quels digl onn 2000/2001 han fatg pitir considerablamein grondas surfatschas d uaul. Forsa ina schanza unica da mischedar ils plantadis da pégn pil futur cun ulteriuras sorts plontas. Mirein nus sin nos uauls che cuvieran las teissas spundas dretg e seniester da nossa val, constatein nus duront in grond temps digl onn ina unica colur stgir verda. Quella representa la plonta pégn che fuorma per ca. 90 pertschien nos uauls. Tenor exposiziun locala ein quels uauls da pégn mischedai cun singuls viazs per ca. in pertschien. Quei vegn specialmein avon en Val da Crusch-Cavorgia ed odem la Val Russein-Aclas Madernal. Tenor fundaziun da plantadi dil plan d uaul havess il viez d esser avon maun en nos uauls en in bia pli grond diember. Sco ulteriuras specias da plontas ein denter auter las suandontas d anflar en nos uauls: Il tieu d uaul, la zundra, il schiember, il larisch, igl ischi, il fraissen, igl ogn grisch, il badugn, il triembel ed il culeischen. Als organs forestals ei igl inimitg dalla regiuvinaziun naturala dil viez bein daditg enconuschents. L intensiva pasculaziun da nos uauls entras cauras e nuorsas duront plirs tschentaners sco era la selvaschina da grefla han buca schau seregiuvinar il viez. Sin las plauncas da Val Heiser entochen la Val Lumpegna- Mun anflein nus il tieu ch ei presents cun rodund dus pertschien. Quellas plauncas teissas e carpusas en bucca al sulegl da miezdi, ed exponidas al vent dil sidvest e dil favugn ein predestinadas per il tieu d uaul, ina plonta da piunier. Sur la Bova Gronda-Alp Soliva havein nus singuls 91

92 schiembers da piunier, ca pertschien. Il vent dil sid vegnend dalla Val Medel ha pudiu purtar duront tschentaners la nusch culla semenza da quella plonta. La cumpart da 0.30 pertschien larischs ch ein sin las plauncas dil sid naven da Segnas entochen la Val Stalusa s audan tier nossas plontas exotas. Dapi la fin dil 19avel tschentaner han ins cun bia premura e lavur plantau leu il larisch. Senza schurmetg encunter pasculaziun e selvaschina havess el buca giu schanza da surviver. Persuenter embellescha el ussa principalmein duront la stagiun d atun nossa cuntrada cun sia bellezia colur tarlischonta dad aur. Las ulteriuras plontas cun ca. 6.5 pertschien secumponan da caglias e caglioms ed uauls d igniu che surprendan onn per onn terren buca cultivau. Pader Karl Hager: Sco piunier da retschercas davart ils uauls dalla Surselva ha el cartau cun grond engaschi tut ils cunfins denter uaul e pastira e descret exactamein las plontas che prosperavan en quei intschess. Sia pretensiun ch il territori dalla flur striauna (crestatgiet) seigi stada curclada inagada cun uaul ei giustificada. Avon onns sesanflava il cunfin d uaul pli ault che oz. Sia lavur tip d uaul uauls aultmontans da pegn (hochmontane Fichtenwälder) uauls aultmontans da pegn e viez (hochmontane Tannen- Fichtenwälder) uauls aultmontans da feglia (hochmontane Laubgehölze) uauls aultmontans da tieu d uaul (hochmontane Waldföhrenstandorte) uauls subalpins da pegn (subalpine Fichtenwälder) caglioms da zundra caglioms da draussa descripziun tochen ca m sur mar en exposiziuns encunter nord e 1800 m s.m. en exposiziuns encunter sid; uauls da pegn cun culeischen, ev. tieu d uaul tochen ca m sur mar en loghens rehs da substanzas nutritivas, cunzun en exposiziuns encunter nord e cavorgias; uauls da pegn e viez al cunfin dil territori da derasaziun dil viez en territoris ell influenza dil Rein ed en exposiziuns encunter sid el vest da Disentis/Mustér; uauls dad ogna grischa ch eran influenzai oriundamein d inundaziuns periodicas, uauls dad ischala e uauls da collera e badugna en spundas exponidas encunter sid denter Disentis/Mustér e la Val Russein; la vegetaziun bassa ei magra e vegn marcada da garnedels, izuns e dil melampir (Wachtelweizen) da 1600 m sur mar en exposiziuns encunter nord e da 1800 m sur mar en exposiziuns encunter sid tochen 1900 (-2100) m sur mar; uauls da pegn cun culeischen; structura da gruppas (Rottenstruktur) en loghens da pign skelet sin fundament asch (vart dretga dalla Val Russein) cunzun en exposiziuns encunter nord; savens en fistatgs da lavinas tab. 1: Survesta dils tips d uaul sin territori da Mustér. 92

93 vegn aunc oz preziada e meinsvart duvrada dils organs forestals. Pader Placi a Spescha: En in da ses citats ha el giavischau alla populaziun da sisum la Surselva in tec dapli beinstonza e rihezia per che buca mintga famiglia stoppi haver cauras e nuorsas per saver surviver. Caglias e caglioms dueigien haver la schanza d embellir plauncas e muschnas e buca vegnir murdidas constantamein dils tiers manedels. Tips d uaul da muntogna Uaul ei buca semplamein uaul. Ils uauls sedifferenzieschan sin fundament dall altezia sur mar, dall exposiziun, dil terren, dalla topografia, dall influenza dall aua e.a.v. Sin territori da Mustér vegn distinguiu denter ils suandonts tips d uaul (tenor plan da svilup Sursassiala dil november 2000): Lescha forestala L emprema lescha forestala federala datescha digl onn Ella lescha forestala ein tuts uauls publics e privats integrai e suttamess alla medema organisaziun ed al medem schurmetg. Sin fundament dalla lescha federala han allura ils cantuns stuiu elavurar atgnas leschas forestalas. El 20avel tschentaner ein las leschas pliras gadas vegnidas revedidas ed adattadas alla situaziun actuala. Las catastrofas d auas grondas ella Bassa havevan sensibilisau alla fin dils onns 1870 la populaziun e la politica concernent ina nova lescha forestala. Il signar, pinar e rapinar lenna dils uauls senza lubientscha e controlla forestala ei vegniu scumandau. Sco recumpensa per quella restrenschida ei vegniu concediu als possessurs d uaul las medemas cundiziuns e dretgs da retrer contribuziuns per la tgira d uaul privat. Alla fin dil 20avel tschentaner ein territoris d uauls da protecziun particulara vegni scaffi, uauls da schurmetg per vitgs e loghens habitai, per vias e traffic sco era per beins culturals. Quella definiziun ei nies cletg, pertgei en nossa vischnaunca ei igl uaul dalla costa seniastra ed igl uaul sur Cavardiras per la gronda part uaul cun funcziun da schurmetg particular. Alla fin dil 19avel tschentaner veva ina nauscha neiv bletscha derschiu in grond quantum lenna els uauls dalla vischnaunca da Mustér, quei principalmein silla costa seniastra ed aschia era en uauls da protecziun (Schetga). Els circuits forestals da Glion e Mustér vevan ins registrau plontas cun ina mesira totala da m3, per da gliez temps in quantum lenna enorm. Duront lezza primavera ein tochen 100 persunas stadas occupadas parzialmein cun elavurar la lenna derschida. La canera dalla lavur d uaul era pintga, pertgei ei vegneva sromau e resgiau tut a maun. Damai ch il circuit forestal da Mustér veva aunc buca in organisaziun forestala cun in agen forester circuital ei l entira organisaziun vegnida reglada da Cuera anora. La vischnaunca da Mustér perencunter haveva in forester communal en uffeci parzial. 93

94 Suenter la terminaziun da quellas lavurs ei l emprema epidemia dil bauscorsa rutta ora. Quella ha lu aunc inagada caschunau in pèr mellis m3 lenna donnegiada. La medema roschada da luvrers ha denton era dumignau quella lavur. Per vegnir a frida cul bau-scorsa eis ei stau necessari da scursar la lenna egl uaul e da procurar che la scorsa vegni barschada. El rapport forestal da lu stat ei scret: Ils uauls da Mustér vegnan fimentai ora. Talas catastrofas ein adina puspei succedidas, oz eis ei denton vegniu pli sempel da cumbatter talas epidemias cunquei che la lavur d uaul ei vegnida mecanisada. Tochen 1965 existeva in circuit forestal Cadi. Cun la reorganisaziun digl Uffeci forestal dil Grischun igl onn 1965 ei la Cadi era el sectur dil forestalesser vegnida partida en ina part Sutsassiala (circuit forestal 10) e Sursassiala (circuit forestal 11). Oz ei igl uffeci cantunal organisaus en ina regiun forestala Surselva. Sco sulet vegn Mustér menaus a moda d in post exteriur. Orcan Vivian Ils 27/28 da fevrer 1990 ha igl orcan "Vivian, in stemprau nunemblideivel, furiau sur las Alps e quei cun ina vehemenza nunenconuschenta en nossa regiun. El ei vegnius dal nord-nordvest cun ina spertadad da rodund 200 km l'ura. Ella vischnaunca da Mustér ha el derschiu enteifer tschun uras rodund m3 lenna e quei per gronda part en nos pli bials uauls da pegn sin las costas dretgas da nossa vischnaunca. Per nies cletg ha el schanegiau la gronda part dils uauls da schurmetg. Era las vischnauncas vischinontas han entras quei stemprau giu gronds donns, denton da meins gronda dimensiun. Tier la catastrofa digl orcan Vivian ei la vischnaunca da Mustér stada inagada campiun svizzer. Buc ina vischnaunca svizra ha giu in donn da semeglionta dimensiun. Las lavurs da rumida han cuzzau dus onns e miez. Sco usitau tier tals eveniments ha suenter la rumida dalla lenna il bau-scorsa procurau per ina secunda catastrofa. Supplementarmein han varga m3 lenna stuiu vegnir pinai per saver cumbatter la mulesta dil bau-scorsa. Tut quella lenna ha saviu vegnir pinada a moda meins stentusa che avon 100 onns. Las maschinas modernas da pinar lenna, la resgia a motor, ils processurs, ils cundrezs da suga sco era il helicopter han levgiau grondamein la lavur ed evitau grevs accidents. La lavur da raccolta da tonta lenna ei stada ina vart dalla medaglia, l autra vart ei stada la problematica en connex cul deponer quei enorm quantum lenna e l organisaziun dalla vendita. Ils organs forestals han stuiu tschercar novs plazs per las rasenas e novs commerciants da lenna. Varga m3 han giu ina deponia transitoria sil pass dil Lucmagn, in liug predestinau risguardond l altezia sur mar, nua ch il bau da lenn haveva buca la schanza da semultiplicar. Per la vendita dalla lenna han ins preferiu las resgias 94

95 dalla Lombardia ell Italia (ca. 40 resgias). Camiuns talians han transportau rodund 90 pertschien dalla lenna sur il pass dil Lucmagn. Meinsvart in maletg sco sche trens cotschens da lenna girassen di per di. Territori digl orcan Vivian Suenter la rumida dalla lenna han ils organs forestals giu l incarica da procurar per la regiuvinaziun necessaria. La rumida dalla roma ei per la gronda part succedida entras la truppa militara. Silsuenter han las lavurs da replantar saviu vegnir instradadas. Il sistem da plantar en gruppas sin il meglier terren ei prest secumprovaus. Igl ei vegniu replantau ca plontinas pegn per ha, rodund 30 pertschien dil normal. Las plontinas da piunier, il badugn, la puma tgaura, la suitga cotschna ed igl ischi, ein per gronda part seregiuvinai a moda e maniera naturala e pil pli en surabundonza. A liunga vesta, cun ina tgira d uaul optimala, vegnan las plontas da piunier a svanir e la plonta pegn vegn puspei a dominar. Cul temps survarga la carschientscha e la lunghezia dil pegn las autras plontas. La pli gronda surfatscha donnegiada entras igl orcan Vivian ei vegnida registrada el territori a Cavorgia- Fontauna. Suenter la catastrofa han ins saviu persequitar naven da Valzeinza, co la selvaschina fullava trutg tras las plontas derschidas. Varga ina jamna han entgins taurs tscharva duvrau da sedeliberar. Quei territori era ed ei ussa puspei in liug predestinau per las selvaschinas; nuot disturbi duront il temps d unviern e fetg paucs pedunzs duront il temps da stad; territori fetg variont cun trutgs da selvaschinas en abundonza - per il catschadur e sia preferida catscha in ver paradis. Concept da tgira da biotop Uaul Fontauna Per prevegnir a donns da selvaschinas en la surfatscha digl Uaul Fontauna han ils organs forestals elaborau in concept da tgira da biotop per quei territori. Ina surfatscha da tala grondezia (150 ha) ha pretendiu ina cumpleina collaboraziun eifer uffeci forestal, uffeci da catscha, representants dall agricultura e dil turissem. Ins ha surpriu il principi giuridic dalla lescha federala d uaul (art. 27 lin. 2) che pretenda ch ils cantuns hagien da reglar la populaziun dalla selvaschina aschia ch ina regiuvinaziun, en special la regiuvinaziun naturala, seigi pusseivla. Plinavon ei la lescha da catscha federala (art. 1 lin. 1) vegnida risguardada, la quala pretenda ch ils donns dalla selvaschina els uauls seigien da limitar ad in stan supportabel. La lescha da catscha cantunala (art. 3 lin. 1) pretenda ch ils cantuns hagien da planisar e reglar la catscha adequat alla situaziun. Il concept da tgira duei gidar a possibilitar in uaul da schurmetg che duei survir a ses pensums multifuncziunals ed alla producziun da lenna. Ins ha priu en 95

96 mira da vegnir tier in resultat cuntenteivel senza stuer prender memia biaras mesiras tecnicas. Las medemas mesiras per quei territori ein era francadas el plan da svilup da Sursassiala ed el plan da menaschi forestal communal. Igl ei vegniu integrau il rapport regiunal d uaul e selvaschina ch ei la basa per la planisaziun dil menaschi da catscha. Plinavon ei il secuntener dalla selvaschina suenter igl orcan Vivian vegnius observaus intensivamein davart dalla survigilonza da catscha e davart dils foresters. Ins ha sespruau da cartar tut ils trutgs dalla selvaschina e documentau els. Loghens ideals ella grondezia da 20 aras han ins creau sco surfatschas da pascular. En loghens adattai per far catscha ei vegniu fixau lingias da sittar. Las surfatschas fixadas ein previdas aschia ch ellas lubeschan vinavon ina buna structura digl uaul giuven e garanteschan il schurmetg encunter lavinas e bovas. Per haver il success previu basegna ei ina tgira intensiva cun tagliar caglias e plontas entochen ch igl uaul da pegn surpren. Tgei resultats ed avantatgs che quei project da tgira da pilot porta en in uaul da muntogna vegnin nus a saver constatar pér en entgins decennis. Asils da catscha e selvaschina Da tschentaners enneu ei nossa fauna stada da nez per la populaziun ed ei duront tschentaners stada libra per la catscha e pil surviver da biars habitonts. Encunter la fin dil 19avel tschentaner ei la catscha grischuna vegnida organisada a basa dall emprema lescha da catscha cantunala. All entschatta han ils circuits politics surpriu quell incarica. Sin fundament da memia biars giavischs e numerusas excepziuns davart dils catschadurs ha il cantun lu surpriu ils fatgs davart la catscha pigl entir territori dil cantun Grischun. Quei proceder ha lu motivau ils catschadurs grischuns da s organisar en ina uniun cantunala cun las sutsecziuns regiunalas e localas. En biaras, diras e liungas sesidas ei vegniu debattau en connex cul menaschi da catscha che regla tgei che nus catschadurs astgein sittar duront il temps da catscha. Las secziuns localas han viu la necessitad da scaffir territoris da ruaus per la selvaschina. Quei fatg ha purschiu il schurmetg necessari a diversas specias dalla selvaschina che vegnevan decimadas rigurusamein. Las pretensiuns per scaffir in asil per la selvaschina eran las suandontas: Suenter che la secziun da catschadurs haveva fatg la proposta per in asil, haveva la suprastonza communala pertuccada da decider en caussa. La politica d asils ha aunc oz siu dretg, sch ella vegn buca papala. Ils asils ston esser planisai aschia che la selvaschina banduni els mintgaton duront il temps da catscha. El temps dad oz ei la procedura per la determinaziun dils asils semidada. Las secziuns da catschadurs fan las propostas d asils per mauns digl Uffeci da catscha cantunal. La survigilonza da catscha coordinescha il territori proponiu cun ils Uffecis forestals regiunals e communals. Ei quei succediu ei l approbaziun dallas suprastonzas 96

97 communalas mo aunc ina caussa formala. Ils asils dalla selvaschina duein dar il schurmetg necessari alla sparta da nossa fauna periclitada. Els duein denton buca haver la funcziun ad ina tratga dalla selvaschina veglia. Zonas da ruaus Art. 699 dil Cudisch civil svizzer lubescha a mintgin il passar en territori d uaul ed igl acquist da pumareida, bulius e.a.v. Quei ei denton per il possessur d uaul che sto garantir la funcziun da schurmetg digl uaul buca adina aschi sempel. Plirs territoris denter e sur ils uauls ein vegni aviarts ils davos decennis cun indrezs da sport d unviern e da stad. Las averturas turisticas han purtau grond svilup e bia fadigia ellas regiuns da muntogna ed ein per biars da nus il paun da mintga di. Las attracziuns dil sport d unviern ein adina vegnidas pli vastas. Ascendeva il skiunz d avon onns ils cuolms cun skis e pials, transportan oz sutgeras e runals la massa els aults. La purschida ed il material cun la tecnica d oz lubescha ad ina gronda part da far diever dil territori sper la pista preparada. Il gaudi fascinont d ina partenza a val ei il giavisch d in e scadin. La natira simbolisescha pil carstgaun recreaziun e ruaus. Ella significhescha denton era aventura, provocaziun e regala in sentiment da libertad. Mo la natira ei era habitadi per biaras sorts d animals. Ils animals ein s adattai al liung temps ed allas cundiziuns strentgas digl unviern. Duront quei dir e prigulus temps cumbattan els di per di per surviver. Els ston anflar avunda pavel ed ein dependents d in moviment minimal per saver spargnar lur reservas d energia. L utilisaziun intensiva da quei habitadi entras il carstgaun ei s augmentada ils davos decennis considerablamein. Il habitadi daventa cheutras adina pli pigns, perquei eis ei d immensa impurtonza da schar als animals selvadis lur territori, nua ch els san seretrer e surmuntar igl unviern senza disturbi. Igl impuls per la definiziun da zonas da ruaus deriva per regla dils responsabels dalla survigilonza da catscha, dils foresters, dils catschadurs ni da cerchels d ornitologia. Punct da partenza ein savens problems regiunals sco la sminuziun da populaziuns en habitadis d unviern optimals, selvaschina disgraziada ni era donns da selvaschina vid igl uaul. En gruppas da lavur vegnan propostas per zonas da ruaus pusseivlas elaboradas. La zavrada concreta ei in process d optimaziun classic, in dar ed in prender. Dad ina vart vegn la selvaschina schurmegiada dad inquietezias, da l autra vart han indigens, turists, sportists etc. ina certa garanzia, che lur activitads ella natira ein ecologicamein cumpatiblas. Las zonas da ruaus per la selvaschina duein vegnir scaffidas leu nua ch il conflict denter disturbi e ruaus ei avon maun. Ellas duessen denton esser plazzadas per igl interess da nossa fauna, mo era risguardar igl interess da hosps ed 97

98 indigens aschi lunsch sco pusseivel. Aschia ei vegniu creau sin territori da Mustér entochen ussa las suandontas zonas da ruaus: - Bostg - Aua da Gep Plaun Menisch - Tir Crest dil Peter Sebasond sin art. 22 ed art. 27 dalla lescha cantunala da catscha en cumbinaziun cun art. 54 dalla lescha communala da baghegiar, ei tut entrar e passar ellas zonas da ruaus indicadas scumandau naven dils 15 da december entochen ils 30 d avrel. Surpassaments san vegnir puni. Mintga lescha e tuttas prescripziuns han mo lu in senn, sche caschunader e controllader laian reger la sauna raschun. Norbert Levy cun in buc-camutsch capital. 98

99 Impressiun dalla catscha bassa. Maletg dad Ignaz Jacomet. 99

100 Commembers Presidents Berther Gion Battesta Giger Josef Deragisch Johann Gadola Lucas Manetsch Fridel Schmed Giochen Sacchi Pauli Levy Battesta Riedi Alfons Actuars/vicepresidents Giger Baseli Sacchi Pauli Gadola Ignaz Sacchi Cesar Maissen Alfons Manetsch Albert Bass Alfons Levy Carli Maissen Stiafen Tenner Peter Cassiers Agosti Cristoffel Schuoler Fidel Schnoz Florentin Desax Carli Maissen Alfons Giger Flurin Jacomet Giusep Giger Guido Tenner Peter Caus da tgira Cantieni Giusep Caduff Pieder Mathiuet Teofil Lombris Mario Levy Giusep Schmed Giusep Schmed Giochen Levy Battesta Deflorin Edwin Caminada Erwin Lutz Battesta Deflorin Meinrad Berther Clemens 2005 Schnoz Richard Schuoler Mathias Manetsch Alfons Huonder Roc Manetsch Edy Jacomet Wendelin Steger Serafin Furger Ignaz Huonder Aluis Deflorin Ivo 2004 Hosang Felici Schmed Giusep Durschei Battesta Lutz Christian Tschuor Battesta Tomaschett Clemens Giger Pius Durschei Edgar 2004 Furger Ignaz Schmed Marcellino Durschei Thomas

101 Caus da material Monn Roman Duff Alfons Mathiuet Toni Revisurs da quen Schnoz Florentin Manetsch Fridel Bigliel Giusep Riedi Alfons Tenner Peter Coray Mathias Deflorin Benedetg Steger Pauli Lutz David 2005 Durschei Battesta Cantieni Giusep Schlosser Luis Lozza Pius 2004 Bergamin Simon 2007 Caus da sittar Sars Sut Wetzel Otmar Deflorin Ivo 2005 Ustiers Deflorin Aluis 2006 Deflorin Ivo 2006 Guardiacatscha Maissen Gion Antoni Wasescha Bisquolm Gion Durschei Roc 1985 Dapi 24 onns ei Roc Durschei survigilader da catscha per igl intschess dalla vischnaunca da Mustér. 101

102 Commembers A Gieri Albin - Seglio Mustér veteran Lucas Albin Mustér Simon Bergamin - Deflorin Segnas Clemens Berther - Bearth Segnas Marcus Berther - Janka Segnas Corsin Bisquolm Mustér Silvio Cadosch - Danuser Urdorf Erwin Caminada - Mühlebach Mustér Theo Caminada - Federspiel Domat Marcus Coray Mustér Mathias Coray - Truog Mustér veteran, liber Ivo Deflorin - Riedi Segnas Adrian Deflorin Segnas Aluis Deflorin - Zazzi Mustér veteran, liber Benedetg Deflorin - Manetsch Segnas Meinrad Deflorin - Lutz Segnas Michel Deflorin - Bucher Bonaduz Edwin Deflorin - Reinalter Segnas veteran, d honur Andreas Deflorin Segnas Edgar Durschei - Keller Segnas Felici Durschei - Maissen Segnas veteran Roc Durschei - Zimmerli Segnas veteran Thomas Durschei Segnas Battesta Durschei - Manetsch Segnas veteran, d honur, liber Victor Flepp - Deplazes Mustér Jgnaz Furger - Camathias Mustér Marco Gadola - Schöbi Rodensdorf Mietta Gadola - Seglio Mustér veteran, liber Aluis Herger - Flury Segnas Aluis Hosang - Tschalèr Mustér Duri Huonder - Schweizer Segnas veteran Hans Huonder - Schönenberger Mustér Aluis Huonder - Deplazes Mustér Alfred Jacomet Roggwil Hubertus Jacomet Mustér Jgnaz Jacomet - Cabalzar Segnas Wendelin Jacomet - Beer Segnas veteran Andi Jacomet Mustér Norbert Levy Mustér Mario Lombris - Manetsch Mustér Pius Lozza - Dermon Mustér David Lutz Mustér Renaldo Lutz - Schmidt Mustér 102

103 Corsin Lutz Mustér Roger Lutz Mustér Christian Lutz - Simmen Mustér veteran, liber Josef Lutz - Tschuor Mustér Fideli Maissen - Soliva Curaglia Ciril Manetsch Mustér Edy Manetsch - Jacomet Mustér veteran Alfons Manetsch - Derungs Mustér veteran, liber Stefan Mathiuet Dürnten Toni Mathiuet - Panier Mustér veteran, d honur Erwin Monn - Tuor Sumvitg Roman Monn - Levy Mustér veteran Richard Petschen Arth Giusep Quinter Domat Damian Sac - Lombris Mustér Luis Schlosser - Lechmann Mustér Marcellino Schmed - Pelican Mustér Bonavitus Schnoz - Manetsch Mustér veteran, d honur, liber Felici Schuoler - Neff Mustér veteran Tresa Schuoler - Flepp Mustér Jürg Signer Wädenswil Marcel Steger - Flepp Mustér Pauli Steger - Giger Mustér Serafin Steger - Levy Mustér Silvio Steger Mustér Leonard Tenner Mustér Clemens Tomaschett - Hildbrand Mustér Marco Tomaschett Mustér Battesta Tschuor - Deragisch Mustér Felix Venzin Mustér Lorenz Vincenz Mustér Bruno Wilhelm Trimmis Commembers B Pius Deflorin St. Moritz Rinaldo Duff - Levy Glattbrugg Christian Hendry - Rusch Mustér Placi Hosang - Degonda Mustér Mario Maissen - Cabalzar Riein Bruno Zanin - Capaul Litzirüti 103

104 Commembers C Gion Albin - Arpagaus Mustér David Berther Segnas Pius Condrau - Hendry Mustér veteran, d honur, liber Anton Desax - Tuor Cuera veteran, d honur, liber Pius Desax Mustér Fabian Fry Segnas Rosmarie Fry - Maissen Segnas Valentin Huonder - Jacomet Mustér veteran, d honur, liber Andriu Hosang Mustér Marco Maissen Curaglia Carlo Monn Segnas Martin Quinter - Schwarz Mustér Rolf Roost Mustér Giusep Schmed - Durschei Mustér veteran, d honur, liber Roman Schmed Mustér Martin Sialm Mustér Peter Tenner - Schnoz Mustér veteran, d honur, liber Marcel Tschan Merligen Ciril Tuor miedi dentist Mustér Ervin Maissen, Leo Jacomet, Mario Fry e Marcus Berther. 104

105 Catscha communabla Ils catschadurs dalla secziun Péz Alpetta han giu fortuna. Reintroduciu la catscha communabla Suenter biars onns ha la Secziun da catschadurs Péz Alpetta, Mustér puspei organisau igl onn 2007 ina catscha communabla. A quella ein 20 catschadurs separticipai il davos di dalla catsch aulta. Il success ha medemamein buca muncau. Ad ina gruppa eis ei numnadamein reussiu da sittar in bi tschierv dad otg. Il ventireivel tiradur da quel ei Simon Bergamin staus. La catscha communabla ei vegnida terminada cun in bien gentar dil cuschinier e commember Ivo Deflorin. Sco liug da sentupada e divertiment ha la stalla dil survigilader da catscha Roc Durschei surviu. 105

106 Niev stan da sittar a Fontanivas La primavera 2005 ha il niev stan da sittar a Sars Sut saviu vegnir inauguraus. El ei en possess dalla Societad da tir Desertina, mo ils catschadurs han cheu il dretg da far lur exercezis e d arranschar tirs. Onns alla liunga han ils catschadurs sittau a Fontanivas sil stan da schibas da 300 meters. 106

107 Ils cots selvadis el cumbat per la gaglina. Maletg dad Ignaz Jacomet. 107

108 Sponsurs e donaturs Edwin Deflorin Meinrad Deflorin Clemens Berther Jürg Signer Primus Solèr Marcel Steger Alois Deflorin Silvio Cadosch Edgar Durschei Erwin Caminada Corsin Bisquolm Albin SA Felici Durschei Aurax Electro AG Marcel Tschan Edy Manetsch Mazlaria Venzin Sac + Jacomet SA Banca Raiffeisen Josef Lozza Serafin Steger Murer SA Aluis Huonder Rosmarie Fry Heinrich Huonder-Casanova Pius Deflorin Lucas Albin Claustra Mustér Rinaldo Duff Rita ed Albert Berther-Durschei Battesta Durschei Gieri Albin Adrian Deflorin Flavio Murer Electro Badus SA Lorenz Vincenz Andreas Deflorin Sedrun Mustér Turissem Dr. Dumeni Columberg Norbert Maissen Martin Candinas Bruno Wilhelm Bonavitus Schnoz Vischnaunca Mustér Banca Cantunala Grischuna Promoziun da la cultura, Chantun Grischun La stad 2009 ha la survigilonza da catscha dil cantun Grischun arranschau ina gronda e biala exposiziun davart la catscha grischuna el restaurant da muntogna a Mustér/Caischavedra. 108