SA 10 L- 9 Jeu hai tractau la davosa gada cuortamein la prehistoria dalla descripziun dil lungatg, ch'entscheiva praticamein culs Alexandrins el 2. ts

Transcript

1 SA 10 L- 9 Jeu hai tractau la davosa gada cuortamein la prehistoria dalla descripziun dil lungatg, ch'entscheiva praticamein culs Alexandrins el 2. tsch. a.c.. Lezs han elavurau igl inventari principal dalla descripziun tradiziunala da lungatgs, per part era aunc sin basa dad auturs pli vegls. Quei inventari ei lu vegnius translataus el latin, buc adina correct, ed ei lu ius naven da leu ella descripziun dils auters lungatgs e viva per gronda part vinavon tochen sil di dad oz. Ils biars tiarms dalla descripziun grammaticala ein era aunc oz latins. Ei ha bein dau emprovas dad adattar la terminologia als lungatgs che vegnan descrets, mo ins ei lu puspei turnaus anavos als tiarms latins per buc stuer duvrar per mintga lungatg ch'ins tracta ina nova terminologia. Ferton che las grammaticas descriptivas da quei temps sebasan aunc pli fetg sil latin che sil lungatg che duei vegnir descrets, entscheiva lu all'entschatta dil 19avel tschentaner la descripziun scientifica dils lungatgs. Jeu hai era fatg attents la davosa gada sil punct da partenza dalla nova scienzia, numnada per tud. da quei temps "Sprachwissenschaft". Cun quei leva quella nova disciplina sedistinguer claramein da quei ch'era vegniu fatg tochen lu pertuccont il lungatg, che valeva buc sco scientific per ella. Ozildi stuess ins numnar quella scienzia 'historische Sprachwissenschaft', perquei ch'ei dat aunc autras 'Sprachwissenschaften', mo da quei temps era ella solia e stueva pia buc vegnir precisada. Quella nova scienzia ei ina sort consequenza dalla romantica tudestga da l'entschatta dil 19avel tschentaner, ch'ha entschiet a rimnar ord motivs ideologics la schinumnada 'litteratura populara': praulas, detgas e canzuns popularas. Lezza ei pia sedada giu per l emprema gada cun texts ch'ins quintava da gliez temps aunc buc tier la litteratura. Quei interess ha lu menau dad ina vart alla perscrutaziun da lungatgs senza ina litteratura renomada, sco il sanscrit, da l autra vart denton era a l ediziun e perscrutaziun da texts historics dils lungatgs enconuschents. Sin quella via ein ins lu vegnius alla scoperta dalla stretga parantella denter bunamein tut ils lungatgs europeics, cun excepziun dil finn, digl ungares e dil basc. Quella parantella tonscha aunc sur l Europa ora e cumpeglia p.ex. era il persan ed il sanscrit, il lungatg da communicaziun principal dallas Indias sper igl engles, pia naven dallas Indias tochen l'islanda. Perquei vegn quella gruppa da lungatgs prida ensemen sut il tierm tudestg 'Indogermanische Sprachen', 'lungatgs indogermans'. Cunzun ils Franzos han buc schau plascher quella denominaziun ed han perquei creau il tierm 'langues indoeuropeennes', ed ils engles han lu era surpriu quei tierm, malgrad ch'els ein en sesez era Germans. Perquei daventa l'indogermanistica lu era l'emprema sutdisciplina linguistica. Pauc pli tard suonda la germanistica, ed aunc empau pli tard la romanistica, ch'ha giu il dischavantatg, ch'il punct da partenza dils lungatgs romans, il latin, era schon enconuschents e bein documentaus, aschia ch'ils lungatgs romans giugavan negina rolla ella indogermanistica, la disciplina principala dalla linguistica historica. Igl interess dils emprems linguists va perquei en direcziun dils texts vegls dils lungatgs indogermans. Sch'ei sedattan era giu cun lungatgs pli moderns, lu en emprema lingia per demussar il svilup historic ch'ha menau a quels lungatgs moderns, buc per descriver quels lungatgs sezs. Era ella retoromanistica dat ei in pulit diember da talas lavurs, e quei da 1873 tochen praticamein sil di dad oz. Naven da 1970 ei la linguistica historica buc la solia linguistica pli, mo ei dat tuttina aunc adina lavurs sin quei sectur.

2 SA 10 L- 10 Tgei ch'ins anfla aschi ca. en in'ovra en quella tradiziun less jeu mussar cun in artechel dil davos fascichel dil DRG. Quel ei tuttina screts per in public pli vast che mo per in public cun pur interess per la linguistica historica. El duess gie dar ina documentaziun cumpleta dil romontsch, buc gest dar mo il material necessari per l'etimologia d'in plaid. Igl artechel 'marendar' hai jeu aunc dau la davosa gada a vus. Quel less jeu tractar oz cuortamein, senza entrar en tut ils detagls, mobein plitost per far attent sin in pèr caussas tipicas per la presentaziun d'in plaid en in vocabulari historic. Igl emprem plaid, screts grass, numn'ins il cavazzin, quei plaid, tenor il qual il vocabulari ei ordinaus. Ei dat era in plaid pli doct per quei, numnadamein lemma. Quei mo per che vus hagies udiu il plaid, sch'el vegn duvraus en auters connexs. Tier vocabularis historics eis ei buc adina aschi sempel, tgei fuorma prender sco cavazzin. Teoreticamein savess ins prender la fuorma la pli veglia ch'ins anfla en quei lungatg sco cavazzin. Pil romontsch mass quei aunc; las fuormas las pli veglias dateschan dil 16avel tschentaner, aschia ch'ins capescha silmeins ellas normalmein. Mo fetg adattau fuss quei buc, primo inaga, perquei che per dabia buc tut ils plaids romontschs ein documentai aschi baul. Quei vala schizun per plaids ch'ein aschi vegls, ch'ei stuevan era esser en diever el 16avel tschentaner; buc tut quei ch'ei deva da quei temps ei era vegniu tractau a scret gia da quei temps. Lu stuess quel che drova il vocabulari era saver, co ch'il plaid veva num da quei temps per anflar el, e gest gliez sa el buc saver senz'auter. Perquei han ins priu da principi ils plaids valladers dil 20avel tschentaner sco basa per il Dicziunari rumantsch grischun. Sch'ei dat in plaid mo el sursilvan ni surmiran, ston ei lu secapescha prender lezza fuorma sco cavazzin. Quella schelta ha per consequenza, che certs plaids sursilvans ein schon tractai el DRG, malgrad ch'els vegnan pér suenter M en in vocabulari sursilvan. Aschia ein p.ex. tut ils plaids sursilvans ch'entscheivan cun [ċ] gia tractai el DRG, pia 'tgamin, tgau, tgaun' etc., perquei che quels vegnan screts per vallader cun <ch>, pia 'chamin, cheu, chan'. Ei dat lu denton era plaids che vegnan el vocabulari sursilvan avon M, ch'ein denton aunc buc tractai el DRG, perquei ch'ei vegnan el vocabulari vallader pér suenter M. Quei vala per ils biars plaids sursilvans ch'entscheivan cun au-: 'aur, auter' ha num 'or, oter' el vallader, vegn pia suenter M. Ils Sursilvans sto pia dar in tec adatg e mirar igl emprem, co ch'il plaid ha num per vallader avon che saver dir, sch'el ei tractaus el DRG ni buc. El cass ideal dat ei leu sut il plaid sursilvan in renviament, sut tgei cavazzin vallader ch'il plaid vegn tractaus, mo adina funcziuna quei buc culs renviaments. Sch'in plaid sursilvan che vegn suenter M ei schon tractaus, vegn il renviament lu pér cu ch'il DRG ei el liug, nua ch'il plaid sursilvan stat egl alfabet. Il cavazzin ei pia per vallader. En quei cass ei la fuorma sursilvana la medema. Sche la fuorma sursilvana variescha, vegn lezza lu gest suenter, scretta tuttina grond e tuttina grass sco la valladra. In exempel en quei fascichel dat ei sin p.211, nua ch'ei stat igl emprem grass 'marcladüra', lu tuttina grass la fuorma surs. 'marcladira'. Ils auters idioms vegnan buc indicai el cavazzin. Quei ei aunc il reflex dalla politica da lungatg da l'entschatta dil 20avel tschentaner, che propagava il diever da dus lungatgs da scartira romontschs, il sursilvan catolic ed il vallader. Ei ha dau da quei temps differentas stentas da promover mo quels dus lungatgs da scartira, ferton che las autras regiuns vessen giu da surprender ina ni l'autra da quellas duas variantas. Dil temps ch'ils emprems fascichels ein cumpari veva il surmiran e sutsilvan era aunc negins voca-

3 SA 10 L- 11 bularis. Igl emprem vocabulari surmiran ei cumparius 1970, ed igl emprem vocabulari sutsilvan pér El tgau stat denton era aunc ozildi buc dapli che da quei temps; midar enzatgei tiel DRG va aunc bia pli vess ch'el Vatican a Roma. Lu vegnan indicaziuns grammaticalas, 'v.intr. und tr.', en ina fuorma fetg speciala ni tudestga ni romontscha. Per tud. stuess ei esser 'intr. und tr.v.', sco quei ch'ei stat p.ex. el Wahrig. Sco leger quei, sai jeu era buc propi, probablamein "verbum intransitivum und transitivum". Quellas indicaziuns anfl'ins en bunamein tut ils vocabularis. Saveis, tgei che'transitiv' vul dir? Jeu vess smarvegliau, sche vuss vesses saviu quei. Il bia vegn indicau cun quei, ch'il verb sappi ver in object direct, p.ex. 'marendar paun e caschiel'. En quels cass sa il substantiv pia star directamein suenter il verb, senza ina preposiziun. Tier 'marendar' ei quei diever fetg rars, e propi documentaus vegn el era buc en quei artechel. Perquei stat l'indicaziun 'tr.' cheu sco secunda; normalmein stat lezza all'entscahtta. 'intransitiv' ei lu tut il rest auter che 'reflexiv', aschia che quellas indicaziuns gidan buc la massa en quella fuorma per eruir la construcziun dil verb. Effectivamein indicass ins ozildi auter quei en in vocabulari scientific, sch'ins entschevess el da niev, numnadamein tenor il sistem da valenzas. Tenor lez sa il verb 'marendar' vegnir duvraus absolut, pia senza cumplements supplementars, e cun in object direct. Il verb ei denton buc transitivs, perquei ch'ins sa buc metter el el passiv: *paun e caschiel vegnan marendai da mei' va gie buc. Mo ei dat aunc strusch vocabularis ch'ein scientificamein aschi lunsch, aschia ch'ins sa era buc bein pretender dil DRG indicaziuns scientificamein correctas sin quei sectur. 'allg.' che vegn suenter vul lu dir "allgemein" ed exprima, ch'il plaid seigi d'anflar egl entir intschess romontsch, schiglioc stess lu cheu, en tgei territoris ch'il plaid vegn duvraus. Lu vegnan las indicaziun dallas significaziuns, fatgas per tudestg. A l'entschatta dalla redacziun dil DRG veva quei dau discussiuns, en tgei lungatg scriver il vocabulari, e la finala era ins sedecidius per "üna da nossas linguas grandas letterarias svizzras, incletta da tuots", pia il tudestg. Ch'ins saveva buc scriver il DRG en mo in dils idioms, era clar, e scriver el en plirs idioms fuss tuttina era stau empau curios. Il rg deva ei era aunc buc da quei temps, aschia ch'igl ei lu restau nuot auter che da prender il tudestg, sco era en praticamein tut ils auters vocabularis romontschs. Il DRG cuntegn perquei en sesez dapli tudestg che romontsch. Las significaziuns ein relativamein semplas en quei cass: u ch'il plaid designescha il past da miezdi ni lu quel dallas quater, ed en in pèr cass ei buc clar, tgei past ch'ei manegiaus exact. Lu vegnan las fuormas dialectalas. Entschiet vegn cun Samignun resp. Samn[aun]. Quei muossa lu era gest, che las datas ein ualti veglias, pertgei a Samignun vegn uss schon in temps buc tschintschau romontsch pli; datier dad 100 onns astgass ei schon esser. Effectivamein ein las biaras da quellas datas dialectalas vegnidas rimnadas denter 1900 e 1920, han uss pia ualti 100 onns. Denton ei lu la pronunzia schon semidada empau. Cunzun pil puter indichescha il DRG magari fuormas che praticamein negin drova pli leu. Tier quei plaid ein las differenzas minimas: Ell'Engiadina bassa vegn igl r final pronunziaus, pia [mαrαndār]. Tut ils vitgs e regiuns idiomaticas han ina sigla: E plus las cefras ch'entscheivan cun 1 e cun 2 ein vitgs da l'engiadina bassa, E plus las cefras ch'entscheivan cun 3 ein ils vitgs dalla Val Müstair, ed E + cefras ch'entscheivan cun 4 e 5 ein

4 SA 10 L- 12 ils vitgs da l'engiadin'aulta. Ella Val Müstair, representada cheu cun E 34 ni Sa. Maria vegn pronunziau [mαréndαr] cugl accent el medem liug sco ella 3.sg.pres.ind. 'el marenda', ed en Engiadin'aulta ha ei lu num [mαrαndēr] enstagl [mαrαndār]. Quei ei denton buc ina specialitad da quei verb; quei vala per tut ils verbs sin ar. C ei lu il Grischun central, ch'entscheiva cun Beiva e Bravougn e va tochen Trin. A Flem entscheiva lu la Surselva, silmeins dialectalmein, il territori cun S a l'entschatta. Il romontsch dil Grischun ei partius el DRG en 21 regiuns dialectalas, pia buc mo en 5, sco quei che quels ch'han buc bia idea dil romontsch manegian magari. Ell'Engiadina distingua il DRG 5 regiuns, el Grischun central 9, ed ella Surselva 7. Ils lungatgs da scartira regiunals cuvieran pia era mintgamai pliras regiuns dialectalas, buc mo ina singula. Quellas regiuns secuarclan savens, denton buc gest adina, era cun cunfins politics regiunals. Tgei vitg che la sigla designescha lu exact, san ins mirar suenter silla davosa pagina dil fascichel, mo en pli bia detagls vi jeu buc ir cheu. Mo che la 3.sg. seigi lu ell'entira Surselva 'el marenda' dubet jeu empau; 'la marenda' ha en scadin cass num a Tujetsch 'la marianda', aschia ch'ei fuss era da spitgar leu 'el marianda'. Mo cun quels da Tujetsch san ins mai, tgei fuorma ch'ei han exact. Els han p.ex. era 'satiamber', denton 'november' e 'december', quei ch'ei lu era buc dil tut logic. L'indicaziun dallas fuormas dialectalas a l'entschatta ei tipic per la linguistica historica: igl emprem vegn indicau las differentas fuormas ch'ei dat, usualmein da plirs lungatgs, p.ex. tut ils lungatgs romans. Sch'ins tracta mo in lungatg, lu indichesch'ins silmeins las fuormas dialectalas. Quei ei ina restonza dall'entschatta da quella disciplina, nua ch'ins stueva igl emprem vegnir tier material segir per las retschercas ch'ins leva far. Sco quei ch'ins ha tractau igl emprem lungatgs da differents spazis geografics ch'eran parents in cun l'auter, ils lungatgs indogermans, han ins lu era entschiet a far quei culs dialects d'in medem lungatg. Pil romontsch ha Gartner fatg quei igl emprem en sia 'Rätoromanische Grammatik' che jeu hai mussau la davosa gada. Ina gliesta dallas expressiuns da tuttas regiuns da Tujetsch tochen Gorizia ha el p.ex. schon sin p.5 da sia grammatica, nua ch'ei va denton plitost per mussar las differenzas denter las differentas regiuns che d'indicar las differentas fuormas d'ina solia regiun. Mo l'indicaziun dallas differentas fuormas ch'ei dat ei in tratg ualti tipic per la linguistica historica, ferton che la linguistica moderna lavura pli savens culs lungatgs da scartira che culs dialects. Gliez era denton aunc buc pusseivel tier la linguistica historica, perquei che lezza tracta temps, nua ch'ei dat il bia aunc gnanc lungatgs da standard, nua che variantas ein pia plitost la regla che l'excepziun. Lu vegnan citau, suenter il streh, ils vocabularis enconuschents, nua che quei plaid ei documentaus. Denter quels vocabularis dat ei era in pèr vocabularis nunpublicai, ch'ei dat pia mo en manuscret pil mument, sco il 'Glossari da Zernez' da 1708, citaus cheu sco emprem. La successiun dils citats ei cronologica, entschiet cul pli vegl tochen il pli giuven. Secapescha che quei che vegn citau savens vegn citau en abreviaziuns. Ei dat in fascichel separau cun las abreviaziuns, mo suenter in cert temps san ins lu ordado quellas che serepetan adina puspei e sto lu mo mirar suenter las autras. Per ordinari vegn citau mo ils vocabularis romontschs-tudestgs: Veith 1805, Conrad 1823, Carisch 1858 eav. "Dicz. ladin RD" ei il Peer: Dicziunari rumantsch ladin tudestg, citaus per tudestg, malgrad ch'il Dicziunari sez ha buc in tetel tudestg. Tier quei artechel ca-

5 SA 10 L- 13 lan ils vocabularis cun il 'Vocabulari da Vaz', in vocabulari local, cumparius Ils vocabularis pli novs, sco la seria da vocabularis dils idioms dall'entschatta da quei tschentaner ed il NVS da 2001 ein pia buc citai. Quei cun raschun tenor miu manegiar; quei ei gie buc documents independents, mobein sebasan per ordinari sin vocabularis pli vegls ni sin material dil DRG, aschia ch'igl ei buc necessari da citar era quels. Tier certs plaids currents cun pliras significaziuns vegn la gliesta dils vocabularis tuttina aunc aschi liunga, ch'ins surseglia aschia ni aschia ella. Suenter vegnan lu las indicaziuns dil vocabulari per propi, cheu repartiu sin 4 semanticas. Igl emprem vegnan ils dievers intransitivs dil verb, ni pli correct ils dievers absoluts, ella significaziun "zu Mittag essen", ferton che la secunda part tracta lu "den Nachmittagsimbiss einnehhmen" ni pli sempel "z'vieri neh". Il paliet avon il plaid 'marenda' renviescha a lez artechel, che va gest ordavon. 'marenda' ei segir il plaid da basa da 'marendar', mo lez artechel ha 11 paginas, aschia che nus savevan nunpusseivel tractar lez en quella lecziun. Lu vegn indicau, en tgei vitgs che 'marendar' significhescha "zu Mittag essen". Indicau vegn mo vitgs, pils qual il DRG ha material per cumprovar quei. Ruschein, il vitg nua che jeu sun carschius si, ei p.ex. buc numnaus cheu, mo era lez drova 'marendar' el senn da "Mittag essen". Probablamein ha quel ch'ha giu dad emplenir or ils questiunaris buc fatg quei correct en quei liug, perquei stat ei semplamein nuot da Ruschein. Ei dat vitgs, nua ch'ins di plitost 'migliar marenda' enstagl 'marendar'. A Ruschein dat ei domisdus, mo indicau ei quei ni en in liug ni l'auter. Il DRG sto secapescha luvrar cul material ch'el ha a disposiziun. Sch'el ha nuot a disposiziun per in vitg, sa el era buc indicar enzatgei per quel. Lu vegn aunc renviau sin in plaid special pil gentar da fiastas; gliez ei era a Ruschein in 'gentar', buc ina 'marenda'. Ina 'marenda' ei pia u in gentar da luverdis ni aunc pli pauc, p.ex. era quei ch'ins prendeva cun ins sco cavrer ni nurser e ch'ins magliava lu enzanua sil tur. Lu vegnan las documentaziuns historicas. Sch'il redactur dil DRG ha luvrau correct, stuessen las documentaziuns las pli veglias star all'entschatta dalla part da documentaziun, mo gliez ei lu per dabia buc adina il cass. Cheu eis ei fatg correct; Igl emprem citat deriva d'in drama da Gian Travers cul tetel 'Joseph' ch'ei vegnius presentaus 1534 a Zuoz. Quei ei il secundvegl text romontsch ch'ei dat insumma, ed el pli vegl vegn 'marenda' buc avon. DEC. ei la scursanida per Decurtins e manegiau ei la Crestomazia, l'ovra principala da Caspar Decurtins. Ins anfla pia quei text ella Crestomazia el tom V sin p.35. Leu eis ei lu tuppamein pér il tierzdavos vers da quella pagina, aschia ch'ins sto lu bunamein leger l'entira pagina per anflar el. Ils vers da quei drama ein numerai ella Crestomazia, e quei ei vers 635. Cun lezza indicaziun vess'ins anflau el sochemai. Ils dus vers citai ein: Eau wöelg yr a clamer lg signer sainza d'mura Da marander praist sa proass[m]a l'ura. Quei ei puter dil 16avel tschentaner, ed en tals cass ein ins lu magari schizun sco Romontsch leds dalla translaziun. Els biars auters cass fuss ella denton nunnecessaria per lezs, aschia ch'ei duvrass buc lezza, sch'ei dess Romontschs avunda ch'abunnassen il DRG e sch'ei fuss garantiu, ch'ei detti adina Romontschs che capeschien ils texts originals.

6 SA 10 L- 14 Lu vegn aunc indicau in exempel vallader, probablamein era in dils pli vegls en quei idiom. El vegn d'in text biblic, dalla historia da Susanna. L'entira bibla ei vegnida translatada en romontsch l'emprema gada 1679, e quei en vallader. Quei exempel ei pia 145 onns pli giuvens ch'igl emprem, mo gliez fa buc la massa en quei cass. Quei ch'ei empau special ei, ch'ei vegn indicau cheu il text tudestg tenor la bibla da Luther. Sin basa dallas indicaziuns el 'Registerband' vegn citau l'ediziun da 1545 da quella Bibla, pia la versiun finala e buc l'emprema versiun. Daco che quella ediziun vegn citada, sai jeu era buc; jeu sai buc s'imaginar ch'ella hagi surviu sco pugn da partenza per la translaziun valladra, schon perquei ch'ils Ladins ein Zwinglianers, buc Lutheraners. Mo aschi exact hai jeu aunc mai mirau sin in artechel dil DRG, che quei fuss curdau en egl tochen uss. Suenter exempels dils texts ladins vegnan exempels dil Grischun central, che cumpeglia ils idioms surmiran e sutsilvan. Il territori da Surmeir ha strusch texts vegls, auter ch'in ni l'auter manuscret dil 17avel tschentaner. Naven da 1705 dat ei lu relativamein biaras ediziuns da differents catechissems, mo quels han lu in vocabulari fetg restrinschiu sin caussas da ductrina. Leu vegn il tierm 'marendar' pia strusch a cumparer. Dil territori sutsilvan dat ei gest 4 cudischs denter 1601 e 1618, dus catechissems e duas scartiras per defender la religiun catolica, che vegnan era buc a ver duvrau quei plaid. Suenter dat ei lu praticamein negins texts sutsilvans pli tochen entuorn Perquei vegn citau texts relativamein giuvens da 1930 e da 1982 pil Grischun central. Schebein quei ei lu era ils emprems texts, nua ch'els ein documentai, selai lu buc dir senz'auter, mo en scadin cass astgass ei esser difficultus da demussar, ch'ei dat era aunc documentaziuns pli veglias en quei territori. En quei cass emporta quei era buc la massa; ei va mo per mussar, ch'il plaid ei derasaus egl entir intschess romontsch. Per finir vegn lu aunc in citat sursilvan; legi inaga. Ils strehs diagonals indicheschan ch'ei setracti da vers, aschia ch'ei stuesses ver in cert ritmus, mo quel ei effectivamein empau specials, numnadamein: Scrivón, fagiéi sco ils áuters É merendéi ina gád'a tábla cun vóssas fegliéttas Cústa quéi ina vácca, sche 'véis de quéllas avúnda Enconuschis il metrum? - 6 silbas accentuadas cun ina ni duas nunaccentuadas che suondan? Il hexameter, il vers epic classic da Homer e Vergil. Auturs ch'han scret hexameters per sursilvan dat ei buc gest la massa. Igl autur ei lu era numnaus alla fin, denton en ina ediziun relativamein nova, la schinumnada ediziun da Breil. Mo tier lezza vegnis vus lu schon aunc el decuors da vies studi. Saveis casualmein da tgei toc che quels vers derivan? Dalla cantata 'Il Gioder', e leu la 3. part cul tetel 'De sogn Placi': Oz celebrava Mustér la fiasta la pli populara, Quella dils sogns patruns, ils emprems fundaturs della claustra Placi e Sighisbert, ils sogns eremits en Surselva. Canonicamein buc dil tut gest, perquei che Placi ei buc staus eremit, mo en scadin cass tuna ei bein. Aunc damondas tier 1.? Sut 2. vegn lu indicau ina significaziun meins currenta: magliar enzatgei suenter miezdi, entuorn las 4. Cun quei ch'ins marenda ella Foppa da miezdi, san ins secapescha buc marendar aunc inaga dallas 4. A Ruschein veva quei past num, sco a Flem, Falera e Rueun 'beiber

7 SA 10 L- 15 café'. Gliez era il principal cun quella caschun; magliar magliavan ins silpli in tec paun e caschiel. La significaziun "magliar dallas 4" anfl'ins sproadicamein ell'engiadina, a Surmeir ed en Surselva 5-7. Cheu eis 5-7 e buc forsa 51-71, sco quei che nus giu all'entschatta da quei artechel. Las cefras semplas stattan mintgamai per in'entira regiun dialectala. S5 ei la Lumnezia sura da Murissen tochen Vrin, denton senzua Pitasch tochen Surcasti, S6 ei la Cadi naven da Lumneins e Schlans ensi, senza Breil, Dardin, Danis e Tavanasa, che van linguisticamein ensemen cul cumin da Rueun. S7 ei lu Tujetsch e Medel. Quellas treis regiuns dialectalas drovan 'gentar' per il past ch'ins maglia da miezdi, aschia ch'ei han liber il plaid 'marenda' e 'marendar' per il past dallas 4. Igl emprem exempel ei puspei ladin, sco usitau; l'enumeraziun entscheiva gie adina a Samnaun e va sur Tujetsch tochen Medel; S-76 ei Platta. Igl exempel deriva dils Statuts da Ftan da 1717, sco quei resorta dallas indicaziuns che suondan.