La historia dalla caplutta da sogn Roc. e da ses vischins dils davos 100 onns

Transcript

1 La historia dalla caplutta da sogn Roc e da ses vischins dils davos 100 onns Intec historia Caplutta sogn Roc, zercladur 2018 La caplutta ei dedicada a sogn Rochus da Montpellier, il sogn dalla pesta. Per nus denton mo a sogn Roc. L inauguraziun da quella ei stada ils 7 d uost 1592 ni 1593 (quei ei buca documentau aschi exact). Enzatgei special ei la picturia digl artist Hans Ardüser che datescha entuorn ils onns Entgins da quels custeivels maletgs ein vegni discuvretgs tier la davosa restauraziun ils onns La statua ord lenn da sogn Roc ei vegnida schazegiada en ch ella seigi vegnida construida entuorn ils onns

2 Sur dalla caplutta da sogn Roc ha sur Martin Bearth scret els PIOGNS atun 2004 ina pli gronda reportascha. Ils fatgs historics da quei sanctuari ha el documentau detagliadamein. Aschia sundel sedecidius da scuvierer empauet la lavur dils ugaus caplutta e dils calusters dils davos decennis. Nies ugau caplutta ha remess sia lavur all entschatta digl onn (2018) e quei suenter in ordvart liung temps d uffeci. 43 onns ha el adempliu cunscienziusamein sia lavur e quei dapi igl Onn dallas lavinas, pia dapi igl onn La tschontscha ei da nies vischin Luis Giger, il Luis dall Agath. Aschia eis ei senz auter cunvegnent da repassar intec ils fatgs e las persunas ch'ein stadas involvidas ils davos 100 onns per nies sanctuari. Ils cudischs dalla caplutta van anavos tochen igl onn Da quels onns sutsignava per regla mo il plevon ils quens. Igl emprem cudisch da cassa datescha dils Igl emprem quen en quei cudisch ei vegnius controllaus e signaus dil plevon Tumaisch Giusep Berther e gerau Josef Giossi. Silsuenter adina mo il plevon che suttascriveva il quen. Entochen igl onn 1925 eis ei era buca vegniu scret enzanua tgi che fageva ugau da sogn Roc. Entgins onns haveva aunc il vicari general suttascret il quen ensemen cul plevon. Onn

3 Ils ugaus caplutta Onn Igl emprem ugau ch ei documentaus els cudischs dalla caplutta ei miu tat staus. Naven digl onn 1925 tochen igl onn 1955 ei G. Giger Martin-Venzin staus ugau dalla caplutta ed ha menau ils quens. Il gerau, aschia vegneva el numnaus da tuts, ei staus 30 onns en quei uffeci per sogn Roc Tier la renovaziun igl onn 1943 ha el gest sez construiu ils bauns ed il plauntschiu da lenn. Ulteriuramein ei il tat sefatschentaus e segidaus cun l emprema renovaziun dalla caplutta suenter ils Deplorablamein haiel anflau negins quens e cudischaziuns da quella renovaziun. Ei vegneva luvrau ti mordio denton documentau pauc ni nuot. Donn, quei era pil pli la regla da quels onns. Aunc oz ein ils bauns ed il plauntschiu ils medems ed en in fetg bien stan e quei suenter bunamein 80 onns. Pia haveva el fatg buna lavur. 3

4 Onn Silsuenter ei Martin Bearth-Lutz da Pardé vegnius ugau e quei per 12 onns. Tochen sia mort ha el administrau la caplutta ed ils quens da sogn Roc. Il Martin enconuschevan ils biars sco guardiacamona dalla camona dil Cadlimo. El eri pari fetg cudischaus e legieva massa cudischs e romans ils liungs dis sin la camona e quei tut il temps duront la stad ed atun cu la camona era aviarta. Sia dunna Maria, per nus enta Pardé mo la Biartha, eri pari in fetg buna sitgura. Ella stueva far il fein las liungas jamnas da stad tut persula cun sia famiglia cugl um eri sisum ils cuolms dil Cadlimo Ils emprems onns, ensemen cun Martin Bearth-Lutz, ha sur Carli Huonder controllau e suttascret ils quens. Sur Carli Huonder era oriunds da Segnas ed ha pastorau la pleiv da Medel ils onns 1956 tochen

5 Ils augsegners controllavan e devan silsuenter lur consentiment che tut seigi vegniu quintau e documentau en uorden. Da quei temps havevan els la responsabladad per tuttas capluttas e secapescha era per las baselgias. Onn Suenter la mort da Martin Bearth-Lutz ei Placi Venzin-Venzin vegnius elegius sco ugau. Era il Placi ha adempliu la funcziun d ugau tochen sia mort il december Sut siu davos quen che Placi Venzin ha nudau el cudisch ha sur Paul Casanova scret il suandont: Al fideivel ugau da s. Roc ch ei spartius da nus ils engraziament sur fossa! Sur Paul Casanova e Flepp J. Battesta Da quels onns vegneva ei tuccau il zenn stediamein. Quei haveva per consequenza che la tretscha rumpeva bunamein mintga dus onns e deva giun plaun. Il Placi Venzin construeva lu sez mintgamai ina nova ord curom. Quei sco gia da vegl enneu e quei funcziunava oreifer. Cuort suenter la mort dil Placi ei sia dunna, la Baselia Venzin, s avischinada tier il Luis dall Agath e detg che la tretscha seigi danovamein giun plaun. Cunquei ch il Luis haveva denton buca las habilitats da construir ina tretscha ord curom sco quei ch il Placi Venzin haveva, ha el stuiu midar la tretscha cun in material artificial. Dapi lu ei quella stada pli ditg entira. Denton ils davos onns ha il Marius Giger stuiu remplazzar la tretscha entginas ga.era sch ei vegn bucca tuccau tontas ga pli va quella mintgaton empaglia. 5

6 Onn Aschia ei il Placi Venzin buca vegnius da serrar giu il quen digl onn Sinaquei hai giu num d encurir ina persuna che meina vinavon il quen e che surpren igl uffeci d ugau. Igl aug Sep ei lu sepurschius ad interim per quella lavur. Quei ord spir bunaveglia e bien cor. Giusep Giger-Giger da Pardé ha denton mo serrau giu il quen ch il Placi haveva entschiet. El ei lu buca sepurschius da cuntinuar cun l obligaziun e la lavur da surprender igl uffeci d ugau Forsa haveva el memia bia respect ni forsa era mo intec tema da quei uffeci. Aschia ei igl aug Sep sevulvius tier siu quinau e vischin per dumandar lez sch el fussi promts da far ugau. Tal ei lu immediat sepurschius per quei uffeci. Suenter las lavinas digl onn 1975 era l administraziun dalla caplutta da sogn Roc ualticarteivlamein buca la lavur la pli urgenta. Rumiar e reparar ils donns dallas lavinas e dalla massa neiv, era vid la caplutta, ein stadas las incumpensas principalas suenter quei temps. E gest cuort suenter haveva Pardé e sogn Roc da sepreparar sin ina messa nuviala da siu convischin sur Giusep Venzin. 6

7 Onn Da quels onns eran las dunnas buca aschi tschercadas ni forsa gnanc aschi beinvesidas en da quels uffecis, tgisà. Quei era semplamein in auter temps. Il Luis Giger-Venzin ei lu vegnius elegius sco niev ugau caplutta. Ils 23 da mars digl onn 1975 ha el surpriu sia nov incarica. Il Luis dall Agath ei lu ualti spert suenter sia elecziun sco ugau vegnius cunfrontaus cul fatg, che la humiditad haveva donnegiau fetg la caplutta. Zercladur 2018 sisum Pardé Aschia eis el, ensemen culs vischins da Pardé, staus digl avis, ch ina renovaziun totala fussi il meglier. Avon che la pleiv ha decidiu da renovar la caplutta han ils vischins entschiet en atgna reschia cun entginas lavurs igl onn Els han cavau si la part sura encunter la via e quei tochen giu sil grep e sils fundaments e baghegiau en ina drenascha. Havend sogn Roc gia lu miseria da daners ei quella lavur vegnida exequida gratuitamein dils vischins. Ina lavur cul material da betun ed ils cuosts da betunar che ha custau la summa da 5'000 francs. Igl atun 1977 ha il Chor baselgia da Platta presentau il drama, Il spért da Cristallina screts ord la plema da miu bab, dil Martin Giger e surschau il recav d ina producziun a sogn Roc. Igl ei vegniu ensemen in daner da 1'500 francs per quei intent. En quei temps ha la pleiv da Medel era survegniu in niev plevon. Sur Giusep Berther da Rueras ha surpriu da niev la pleiv suenter che sur Paul Casanova haveva bandunau nus. 7

8 Onn 1982 tier la renovaziun Ils 13 d uost digl onn 1979 ei l emprema radunonza d informaziun pertuccont la renovaziun dalla caplutta da Pardé vegnida tenida a Platta en l ustria dalla Posta. Dalla partida ein stai: Sur Giusep Berther, Arnold Candreia, president communal; Luis Giger, ugau sogn Roc e president dalla cumissiun da renovaziun; Martin Giger, actuar e Venzin Pius, cassier. La renovaziun ha cuzzau 4 onns. Enzatgei special e particular en Val Medel posseda quella caplutta. Il Luis dall Agath ha saviu raquintar dil fatg co el hagi duvrau bia forza da perschuader la Tgira da monuments cantunala per astgar schar montar canals tetg. Aschia ei quei aunc oz la suletta caplutta sigl intschess dalla pleiv da Medel che posseda canals tetg. Ils 23 da zercladur digl onn 1984 ha miu bab, il Martin dil gerau ed actuar dalla cumissiun, scret sut il rapport e quen final ils sequents plaids: Cun il quen final ei quell ovra terminada. Lein sperar che nos vegnentsuenter mantegnien quei ediffeci ed hagien quitau dad el e da sogn Roc. La renovaziun ha custau la summa da 113'680 francs. 8

9 Il caluster Avon onns vegnev ei fatg in ton dapli rusaris e messas en caplutta che oz ed il caluster haveva da quei temps dapli lavur per ina mudesta paga. La paga dil caluster ei stada la medema digl onn , numnadamein la summa da 10 francs. Pér igl onn 1962 ei tala vegnid augmentada sin 20 francs ad onn. Ils 26 d avrel digl onn 1989, pia avon prest 30 onns, ha igl ugau Luis informau ed appellau als vischins da Pardé en in scriver il suandont e jeu selubeschel da citar el: Sco dapi tschentaners fan ils vischins da Pardé caluster en roda. Quei duei era buca vegnir midau egl avegnir. Pli baul eran tals uffecis ina honur, cumbinada cun pigns sacrifecis per amur dalla caussa. Ils temps semidan e nus essan baul ni tard sfurzai da s adattar, aschia era appartenent la paga da caluster. Sch igl existend da 20 francs annual era plitost ina bunamana ch ina paga, sch ei quei segir vegniu schazegiau tochen il di dad oz. Cun pintga cardientscha ei la paga gronda vegnida restituida da sogn Roc sez Quei onn ei la paga finalmein vegnid augmentada sin 300 francs ad onn, cumpriu en quella paga eran 100 francs per flurs. Oz, 30 onns suenter quei scriver, ei danovamein semidau bia. Avrel 2018, avon che pinar las plontas sper caplutta 9

10 Dapi igl onn 2004 ei il giavisch dil Luis dall Agath, menziunaus el scriver digl onn 1989, buca ius en vigur pli. Dapi quei onn vegn ei buca fatg pli caluster en roda. La Paulina Giger ha sinaquei surpriu igl uffeci da calustra e quei entochen il di dad oz. Nus astgein esser cuntents da sia buna lavur ch ella exequescha di per di ed onn per onn per nus e per sogn Roc. L ein pia sperar ch ella cuntinueschi, ensemen cugl agid dil Marius, aunc biars onns per nies sanctuari. La calustra Paulina ed il Marius Giger, siu grond gidonter per sogn Roc (Onn 2017) 10

11 Quens Intressant ein entginas cudischaziuns fatgas en quels varga 100 onns. Quei sco per ex. las suandontas: Ils 6 da november 1910 Ord igl Offrastog 4.77 francs. (Ord la cassa) Ils 8 da december 1910 Dau al caluster francs (Paga caluster) Ils 16 da december 1910 Petroli 1,85 francs (La glisch en caplutta) Ils 31 da december 1957 Dau al caluster francs. (Paga caluster) Plinavon las expensas per l electrizitad. Cudischau ei glisch electrica il 4. quartal digl onn 1957 cun ina summa da 2.35 francs. Sch jeu cumparegliel quei cun las expensas dil 2018, pia 60 onns pli tard, ein quellas varga 100 ga pli aultas! Intressant ein era ils cudischs da contabilitad, screts en bialas scartiras persunalas dils ugaus e documentau tuts fatgs finanzials. Oz ein quels da gronda muntada. ln grond avantatg d in cudisch ei quel, ch ins anfla aunc suenter decennis tuttas indicaziuns. Aschia eis ei pli sempel da reconstruir las decisiuns pridas. Oz ei quei semidau da rudien. Ei vegn practicamein scret tut cul computer ed era ils quens vegnan documentai electronic. Senz auter in grond agid. In cudisch screts da persunas cun bialas scartiras persunalas vegn normalmein archivaus enzanua ed aschia era contonschibels suenter liung temps. Ils massa pupials da computers, sappi Dieus nua quels setschentan in di... Fiastas en caplutta En tut quels onns hai dau biaras fiastas en caplutta da sogn Roc. Nozzas; Battens; Fiastas da famiglia e secapescha era la dumengi alva. Fiastas nua ils vischins serimnavan stediamein en caplutta. Cheu muossa ina fotografia treis convischinas da Pardé tier lur fiasta da dumengi alva. Per sur Giusep ei quei stau la secunda dumengi alva. Fuva il diember dils premcommunicants numnadamein buca ina cefra grada vegneva quei ulivau cun in ni ina premcommunicanta digl onn avon. Aschia ha el giu la cuida d ulivar e festivar ina secunda ga siu grond di. 11

12 Dumengi alva igl onn 1958 en caplutta da sogn Roc Da seniester: Flurin Giger, Agnes e sur Giusep Venzin Administraziun Tier nus enta Medel ein tuttas capluttas en posses dalla pleiv. A Sogn Gagl ed a Sontga Maria audan las capluttas alla claustra da Mustér. Mintga caplutta e caplut ha in ugau che meina ils fatgs e las finanzas da quei ediffeci. Quei secapescha en incumpensa dalla pleiv. Aschia hai dau el vargau biara lavur pils ugaus, cunquei che tuttas capluttas ein vegnidas renovadas ils davos 50 onns. El cudisch dalla caplutta da sogn Roc ei cudischau naven digl onn 1909 tochen igl onn 1967 mintgamai ils cuosts da 3.00 francs ad onn per l administraziun. Aschia ha igl ugau survegniu el decuors da bunamein 60 onns in daner per sia lavur. Mintgin sa sez far patratgs sche quels 3 francs eran bia ni pauc per quella lavur? Naven digl onn

13 ei quella bunamana curdada. Dapi quei onn ei vegniu luvrau gratuit. Quei vala era per las ulteriuras capluttas en Val Medel. En tut quels onns han ils ugaus ed ugadessas adina adempliu lur uffeci gratuitamein. Negin d els ha tschentau in sulet quen per las lavurs fatgas ils davos decennis. Pil pli haveva il bab ed il tat gia adempliu quei uffeci. In dils affons ha sinaquei surpriu dil bab quell incumpensa e menau vinavon quella lavur e tradiziun. Quella tenuta ed obligaziun savess denton semidar diltuttafatg ils proxims onns. Zercladur 2018 Aunc oz serimnan ils vischins suenter rusari avon caplutta. Era sche mo ils pli passai van regularmein a rusari ei quei aunc adina ina buna caschun da sediscuorer in cun l auter. Pertgei il vitg da Pardé ei, sco ils biars auters era, pli e pli bandunaus. Aschia porscha la caplutta era in senn social pertuccont il contact cul vischin e buca mo el senn religius. 13

14 Sco davos astgel engraziar al Luis dall Agath per sia gronda lavur ils davos decennis. Era alla calustra Paulina auda in resentiu Dieus paghi per siu survetsch. A sur Giusep naturalmein per tut agid per sogn Roc e nossa pleiv. E buca emplidar d engraziar grondamein a nies convischin Augustin Giger per la donnaziun da cumprar in niev baun ord larisch per sogn Roc. Il Duri ha construiu tal per ina mudesta paga, era ad el in grond Dieus paghi. Entgins da nos vischins e gronds veneraturs da sogn Roc han bandunau ils davos onns nies vitg Pardé. Igl ei vegniu in tschuat pli ruasseivel e quiet. Tuttina prendan aunc biars mintgamai part als rusaris ed allas messas. Era las finanzas da sogn Roc vesan ora onn per onn mender e mender. Las donnaziuns tier la sepultura da nossa zun preziada convischina Baselia Venzin han pudiu mitigar intec il stan actual. Denton vegnin nus baul u tard a stuer far enzatgei per migliurar la cassa. Per tut agid e sustegn per nies pign sanctuari engraziel jeu cordialmein e citeschel aunc inaga ils plaids dil Luis dall Agath: Cun pintga cardientscha vegn la paga gronda restituida da sogn Roc sez Lein pia sperar sigl agid da sogn Roc, ch el gidi nus en nies vischinadi a mantener la pasch e ch el gidi nus en nos cunfars quotidians. Sinseveser vies niev ugau caplutta Pardé, ils 1 d uost 2018 Ciprian Giger 14