a cura di kuroi botimin Roberta BELLI PASQUA Anna Bruna MENGHINI Frida PASHAKO Sara SANTORO

Transcript

1

2 CONOSCERE, CURARE, MOSTRARE. RICERCHE ITALIANE PER IL PATRIMONIO ARCHEOLOGICO E MONUMENTALE DELL ALBANIA TË NJOHËSH, RUASH, SHFAQËSH. KËRKIME ITALIANE PËR TRASHËGIMINË ARKEOLOGJIKE DHE MONUMENTALE TË SHQIPËRISË a cura di kuroi botimin Roberta BELLI PASQUA Anna Bruna MENGHINI Frida PASHAKO Sara SANTORO testi di tekste të Fabio ARMILLOTTA Roberta BELLI PASQUA Carlo BLASI Rossana CARULLO Eva COÏSSON Paolo GIANDEBIAGGI Anna Bruna MENGHINI Federica OTTONI Rosa PAGLIARULO Frida PASHAKO Cristina SANTACROCE Sara SANTORO Claudio VARAGNOLI Chiara VERNIZZI progetti e schede a cura di projekte dhe skeda nën kujdesin e Nicola Dario BALDASSARRE, Pasquale CIPRI, Francesco GAGLIARDI Nicola GIACOVELLI, Mariagrazia L ABBATE, Gabriele STINGI Domenica Miriana ABATE, Bruno BENINI, Vito CANTORE Francesco ERRIQUEZ, Domenico FALLACARA, Ivana Rita FORTUNATO Annalisa FERRANTE, Stefania LAMMADALENA, Mariangela MESSINA, Cristina PICCOLOMO Michele DI FILIPPO

3 Conoscere, Curare, Mostrare. ricerche italiane per il patrimonio archeologico e monumentale dell Albania Të njohësh, Ruash, Shfaqësh. kërkime italiane për trashëgiminë arkeologjike dhe monumentale të Shqipërisë Museo Storico Nazionale, Tirana, 25 febbraio - 1 marzo 2014 Muzeu Historik Kombëtar, Tiranë, 25 shkurt - 1 mars 2014 Stampa Shtypi Green Advertising Coordinamento editoriale Kordinimi editorial Rossana CARULLO Progetto grafico e copertina Projekti grafik dhe kopertina Nicola Dario BALDASSARRE, Pasquale CIPRI Redazione Redaktimi Francesco GAGLIARDI, Mariagrazia L ABBATE Impaginazione Faqosja Nicola GIACOVELLI, Gabriele STINGI Traduzioni Përkthimet Traduzione in lingua albanese a cura dell Istituto Italiano di Cultura di Tirana Përkthimet në gjuhën shqipe nën kujdesin e Institutit Italian të Kulturës në Tiranë I diritti di traduzione, di memorizzazione elettronica, di riproduzione e di adattamento anche parziale, con qualsiasi mezzo, sono riservati per tutti i Paesi. Non sono assolutamente consentite le fotocopie senza il permesso scritto dell Editore. I diritti di traduzione di memorizzazione elettronica, di riproduzione e di adattamento anche parziale, con qualsiasi mezzo, sono riservati per tutti i Paesi. Non sono assolutamente consentite le fotocopie senza il permesso scritto dell Editore. Prima edizione: febbraio 2014 ISBN - Organizzazione della mostra Organizimi i ekspozitës Politecnico di Bari (DICAR - Dipartimento di Scienze dell Ingegneria Civile e dell Architettura), Università di Parma (DICATeA - Dipartimento di Ingegneria Civile, dell Ambiente, del Territorio e Architettura) Università di Parma,Università di Chieti- Pescara (DISPUTER - Dipartimento di Scienze Psicologiche, Umanistiche e della Terra e DARCH - Dipartimento di Architettura). Co-organizzatori Bashkë-organizatorë Istituto italiano di Cultura e Museo Storico Nazionale di Tirana Instituti Italian i Kulturës dhe Muzeu Historik Kombëtar në Tiranë Sostegno Mbështet Istituto Italiano di Cultura a Tirana Instituti Italian i Kulturës në Tiranë Patrocini Nën patronazhin e Ambasciata d Italia a Tirana, Istituto Italiano di Cultura a Tirana, Ministero della Cultura Albanese, Ministero dello Sviluppo Urbano e del Turismo, Epoka University, Museo Storico Nazionale di Tirana. Ambasadës Italiane në Tiranë, Institutit Italian të Kulturës në Tiranë, Ministrisë së Kulturës Shqiptare, Ministrisë së Zhvillimit Urban dhe Turizmit, Muzeut Historik Kombëtar në Tiranë. Cura della mostra Kuratorë të ekspozitës Roberta BELLI PASQUA, Anna Bruna MENGHINI, Frida PASHAKO, Sara SANTORO Progetto allestitivo Projekti i ekspozimit Rossana CARULLO, Annalisa FERRANTE, Stefania LAMADDALENA, Mariangela MESSINA, Cristina PICCOLOMO Progetto grafico Projekti grafik Nicola Dario BALDASSARRE, Pasquale CIPRI, Mariagrazia L ABBATE Apparato didascalico della mostra Aparati didaktik i ekspozitës Francesco GAGLIARDI, Nicola GIACOVELLI, Gabriele STINGI Progetti esposti Projekte të ekspozuara Progetto di Allestimento del Museo Archeologico di Tirana Projekti i Ekspozimit të Muzeut Arkeologjik në Tiranë Laboratorio di laurea, FdA Politecnico di Bari, aa Architettura moderna italiana a Tirana: riqualificazione di Piazza Madre Teresa e del Palazzo della GLA di Gherardo Bosio. Ipotesi di riqualificazione del Museo Archeologico di Tirana Laboratori i diplomimit, FiA Universiteti Politeknik i Barit, va Arkitektura moderne italiane në Tiranë: rivlerësimi i Sheshit Nënë Tereza dhe i Pallatit GLA i Gherardo Bosio. Hipoteza mbi rivlerësimin e Muzeut Arkeologjik në Tiranë; relatore relatorë prof. A. B. MENGHINI; collegio docenti kolegji i pedagogëve proff. V. ARDITO, R. BELLI PASQUA, R. PAGLIARULO; tutor tutor F. PASHAKO; laureandi studentë N.D. BALDASSARRE, P. CIPRI, F. GAGLIARDI, N. GIACOVELLI, M. L ABBATE, G. STINGI. Progetto di Allestimento del Museo Archeologico di Durazzo Projekti i Ekspozimi të Muzeut Arkeologjik në Durrës Laboratorio di laurea, FdA Politecnico di Bari, aa Da Epidamnos a Dürres: studio ricognitivo e ipotesi di valorizzazione del patrimonio archeologico e monumentale della città di Durazzo. Progetto di sistemazione e allestimento del Museo Archeologico Laboratori i diplomimit, FiA Universiteti Politeknik i Barit, aa Nga Epidami në Durrës: studim njohës dhe hipoteza mbi vlerësimin e mundshëm të trashëgimisë arkeologjike dhe monumentale të qytetit të Durrësit. Projekti i sistemimit dhe ndërtimeve në Muzeun Arkeologjik relatore relatorë prof. A.B. MENGHINI; collegio docenti kolegji i pedagogëve proff. R. BELLI PASQUA, R. CARULLO, M. LIVADIOTTI; tutor tutor F.PASHAKO; laureandi studentë D.M. ABATE, B. BENINI, V. CANTORE, F. ERRIQUEZ, D. FALLACARA, I.R. FORTUNATO. Progetto di allestimento del Museo Archeologico di Durazzo e di valorizzazione e fruizione del materiale archeologico in esso contenuto (IMK, DICAR, DISPUTER) Projekti i ekspozimit të Muzeut Arkeologjik në Durrës dhe vlerësimi dhe shfrytëzimi i materialeve arkeologjike në të (IMK, DICAR, DISPUTER) Responsabili scientifici Udhëheqës shkencor Roberta BELLI PASQUA, Rossana CARULLO, A.Bruna MENGHINI, Sara SANTORO Collaboratori Udhëheqës shkencor F. PASHAKO 1 fase faza e 1 D.M. ABATE, B. BENINI, V. CANTORE, F. ERRIQUEZ, D. FALLACARA, I.R. FORTUNATO 2 fase faza e 2 A. FERRANTE, S. LAMADDALENA, F. LIUNI, M. MESSINA, C. PICCOLOMO Progetti di Valorizzazione dell Anfiteatro di Durazzo Projekti i Vlerësimit të Amfiteatrit të Durrësit Il Progetto di Valorizzazione dell Anfiteatro di Durazzo nelle due diverse versioni è stato formulato nell ambito della Missione Archeologica Italiana a Durazzo (UNIPR - UNICH - MAE) in collaborazione con l Istituto di Archeologia d Albania e l Istituto dei Monumenti di Cultura ed è stato realizzato dalle Università di Parma e di Chieti- Pescara, con il coordinamento dei proff. Sara Santoro (Archeologia classica, DISPUTER, Università di Chieti-Pescara), P. Giandebiaggi (Disegno, Dipartimento di Ingegneria Civile, dell Ambiente, del Territorio e Architettura, Università di Parma) e C. Varagnoli (Teoria e Storia del Restauro, Dipartimento Architettura DARCH, Università di Chieti-Pescara) Projekti i Vlerësimit të Amfiteatrit të Durrësit në dy versione të ndryshme është formuluar në kuadër të Misionit Arkeologjik Italian në Durrës (UNIPR - UNICH - MAE) në bashkëpunim me Institutin Arkeologjik në Shqipëri dhe Institutin e Monumenteve të Kulturës dhe është realizuar nga Universiteti i Parmës dhe ai i Chieti-Pescara-s, me koordinimin e prof. Sara Santoro (Arkeologjia klasike, DISPUTER, Universiteti Chieti-Pescara), P. Giandebiaggi (Disegn, DICATeA - Departamenti i Inxhinierisë së Ndërtimit, Mjedisit, Territorit dhe Arkitekturës, Universiteti i Parmës) dhe C. Varagnoli (Teoria dhe Historia e Restaurimit, Departamenti i Arkitekturës, Universiteti i Chieti- Pescara-s).

4 Indice Indeks Presentazione Prezantim Massimo Gaiani Presentazione Prezantim Fulvia Veneziani Introduzione Hyrje Roberta Belli Pasqua, Anna Bruna Menghini, Sara Santoro 1. COOPERAZIONE ITALO-ALBANESE PER LA VALORIZZAZIONE DEL PATRIMONIO ARCHEOLOGICO E MONUMENTALE DELL ALBANIA BASHKËPUNIME ITALO-SHQIPTARE PËR VLERËSIMIN E TRASHËGIMISË ARKEOLOGJIKE DHE MONUMENTALE NË SHQIPËRI 1.1 L esperienza della Scuola di Architettura di Bari: progetti didattici e di ricerca Përvoja e Shkollës së Arkitekturës të Barit: projekte didaktike dhe kërkimore Anna Bruna Menghini 1.2 La città antica e l anfiteatro di Durazzo: le ricerche della Missione Archeologica Italiana (Università di Chieti-Pescara) Qyteti antik dhe Amfiteatri i Durrësit: hulumtimi i Misionit Arkeologjik Italian (Universiteti i Parmës dhe i Chietit Peskara) Sara Santoro 2. PATRIMONIO MONUMENTALE, ARCHEOLOGIA E MUSEOGRAFIA: SINERGIE DISCIPLINARI NEI PROGETTI ITALIANI PER L ALBANIA PASURIA MONUMENTALE, ARKEOLOGJIA DHE MUZEOGRAFIA: SINERGJITË DISIPLINORE NË PROJEKTET ITALIANE PËR SHQIPËRINË 2.1 I musei archeologici in Albania: storia e criteri di allestimento Muzetë arkeologjike në Shqipëri: histori dhe kritere ekspozimi Frida Pashako 2.2 Valorizzazione dei poli museali in Albania: ipotesi di riqualificazione dei musei archeologici di Tirana e Durazzo Vlerësimi i poleve muzeale në Shqipëri: hipoteza rivlerësimi të muzeve arkeologjike të Tiranës dhe Durrësit Anna Bruna Menghini 2.3 Archeologia e museografia: un metodo per il progetto di ordinamento dei musei di Durazzo e Tirana Arkeologjia dhe museografia: një metodë për projektin e klasifikimit të muzeve të Durrësit dhe Tiranës Roberta Belli Pasqua 2.4 Architettura degli interni e museografia: allestimento del Museo Archeologico di Tirana Arkitektura e interierit dhe muzeografia: ekspozimi i Muzeut Arkeologjik të Tiranë Rosa Pagliarulo 2.5 Architettura degli interni e museografia: allestimento del Museo Archeologico di Durazzo Arkitektura e interierit dhe muzeografia: ekspozimi i Muzeut Arkeologjik të Durrësit Rossana Carullo 2.6 Città, Archeologia e Restauro: l Anfiteatro di Durazzo Qyteti, Arkeologjia dhe Restaurimi: Amfiteatri i Durrësit Sara Santoro 2.7 Il rilievo architettonico dell Anfiteatro di Durazzo: la conoscenza per i progetti di restauro e rifunzionalizzazione Rilevimi arkitektonik i Amfiteatrit të Durrësit: njohja për projektet e restaurimit dhe rifunksionimit Paolo Giandebiaggi, Chiara Vernizzi 2.8 Il consolidamento materico e strutturale dell Anfiteatro Perforcimi material dhe strukturor i Amfiteatrit Carlo Blasi, Eva Coïsson, Federica Ottoni 2.9 Nuovi progetti per l anfiteatro di Durazzo Projekte të reja për Amfiteatrin e Durrësit Claudio Varagnoli, Cristina Santacroce, Fabio Armillotta IL MUSEO ARCHEOLOGICO DI TIRANA MUZEU ARKEOLOGJIK I TIRANËS 3.1 Progetto di riqualificazione e ampliamento Projekt i rizhvillimit dhe zgjerimit Il museo Muzeu Gabriele Stingi Il piano ipogeo Kati nëntokësor Nicola Giacovelli Sala polifunzionale e biblioteca Salla shumëfunksionale dhe biblioteka Francesco Gagliardi 3.2 Progetto di ordinamento Projekti i klasifikimit Mariagrazia L Abbate 3.3 Progetto di allestimento Projekti i ekspozimit Luce e percorso Dritë dhe itinerar Nicola Dario Baldassarre Gli strumenti dell esposizione Mjetet e ekspozimit Pasquale Cipri 4. IL MUSEO ARCHEOLOGICO DI DURAZZO MUZEU ARKEOLOGJIK I DURRËSIT 4.1 Una proposta di itinerari culturali per Durazzo Një propozim itineraresh kulturore për Durrësin Bruno Benini, Domenico Fallacara 4.2 Progetto di riqualificazione e ampliamento Projekt i rizhvillimit dhe zgjerimit Annalisa Ferrante, Stefania Lamaddalena, Mariangela Messina, Cristina Piccolomo 4.3 Progetto di ordinamento Projekti i klasifikimit Vito Cantore, Ivana Rita Fortunato Progetto di allestimento Projekti i ekspozimit Domenica Miriana Abate, Francesco Erriquez 5. L ANFITEATRO DI DURAZZO AMFITEATRI I DURRËSIT 5.1 Studi a scala urbana: la Carta del Rischio Archeologico della Città di Durazzo tra tutela del patrimonio e ricerca avanzata Studime në shkallën urbanistike: Karta e Rrezikut Arkeologjik të qytetit të Durrësit, mjet për mbrojtjen e trashëgimisë dhe kërkimeve të avancuara Sara Santoro 5.2 Gli scavi nell Anfiteatro Gërmimet në Amfiteatër Sara Santoro 5.3 Le prospezioni geofisiche. Vedere senza scavare Hetimet gjeofizike. Të shikosh pa gërmuar Michele Di Filippo 5.4 Indagini archeometriche su materiali edilizi, mosaici e pitture Hetime arkeometrike mbi materialet e ndërtimit, mosaikët dhe pikturat Sara Santoro Tavole di progetto Vizatimet e projektit

5 Presentazione Prezantim Massim o Gaiani, Ambasciatore d Italia presso la Repubblica di Albania Molti sono i motivi di interesse dell iniziativa Conoscere, curare, mostrare. Ricerche italiane per il patrimonio archeologico e monumentale dell Albania a cui sono stato molto lieto di concedere il patrocinio dell Ambasciata d Italia. L iniziativa è frutto dell impegno di tre università italiane (Politecnico di Bari, Università di Parma e Università di Chieti - Pescara) che da anni si dedicano alle ricerche sul patrimonio archeologico ed architettonico albanese, in costante dialogo e collaborazione con l Istituto dei Monumenti di Cultura e l Istituto di Archeologia d Albania. Esperti di tre diverse discipline archeologia, architettura e museologia si sono uniti, grazie al ruolo di coordinamento svolto dall Istituto Italiano di Cultura, per il raggiungimento del comune obiettivo della valorizzazione del patrimonio culturale albanese. Il risultato è stato molto proficuo: dalla collaborazione è nata l idea di presentare al pubblico in un unica esibizione quattro progetti inediti di restauro relativi al Museo Archeologico di Tirana, al Museo Archeologico di Durazzo e all Anfiteatro di Durazzo. Gli autori di questi progetti, tuttavia, non hanno voluto che l iniziativa si esaurisse nell allestimento di una mostra, ma hanno anche previsto un tavolo di lavoro che riunisse i rappresentanti di tutte le Istituzioni albanesi interessate alla valorizzazione del patrimonio archeologico e monumentale, per un costruttivo dialogo non soltanto sui piani di riqualificazione e restauro presentati, ma anche su eventuali future prospettive. L impegno profuso per la realizzazione dei progetti presentati in mostra, infine, è ben documentato da questo catalogo doppiamente prezioso: oltre a illustrare in tutti i particolari gli importanti progetti, il catalogo documenta la riuscita esperienza della Scuola di Architettura di Bari e la storia ultra decennale delle ricerche compiute dalla Missione Archeologica di Durazzo. Il mio ringraziamento va dunque alla direttrice dell Istituto Italiano di Cultura, per avere favorito e sostenuto questa efficace collaborazione fra tre Università italiane, e alla prof.ssa Anna Bruna Menghini, alla prof.ssa Roberta Belli Pasqua, alla prof.ssa Sara Santoro e all arch. Frida Pashako per avere curato l organizzazione di questa importante iniziativa. Të shumta janë motivet e interesit të nismës Të njohësh, të ruash, të shfaqësh. Kërkimet italiane mbi trashëgiminë arkeologjike dhe monumentale në Shqipëri s cilës kam pasur kënaqësinë e madhe t i akordoj patronazhin e Ambasadës Italiane. Nisma është fryt i punës së tri universiteteve italiane (Politekniku i Bari-t, Universiteti i Parma-s dhe ai i Chieti-Pescara-s) prej vitesh të përfshira në kërkimet mbi trashëgiminë arkeologjike dhe arkitektonike në Shqipëri në dialog dhe bashkëpunim të vazhdueshëm me Institutin e Monumenteve të Kulturës dhe Institutin e Arkeologjisë në Shqipëri. Ekspertë të tri disiplinave të ndryshme arkeologjisë, arkitekturës dhe muzeologjisë janë vënë sëbashku, falë rolit bashkërendues të kryer nga Instituti Italian i Kulturës, për arritjen e qëllimit të përbashkët, vlerësimin e trashëgimisë kulturore shqiptare. Rezultati ka qenë shumë frytdhënës: falë këtij bashkëpunimi lindi ideja e prezantimit, për herë të parë për publikun, në një ekspozitë të vetme katër projekte të restaurimit që kanë të bëjnë me Muzeun Arkeologjik të Durrësit, Amfiteatrin e Durrësit dhe Muzeun Arkeologjik në Tiranë. Autorët e këtyre projekteve, nuk kanë dashur që nisma të kufizohej vetëm në realizimin e ekspozitës por kanë parashikuar dhe një tryezë pune që do të bashkojë përfaqësuesit e të gjithë Institucioneve shqiptare, të interesuar në vlerësimin e trashëgimisë arkeologjike dhe monumentale, për një dialog konstruktiv jo vetëm mbi nivelet e paraqitura të rikualifikimit dhe restaurimit por edhe mbi perspektivat e mundshme në të ardhmen. Angazhimi i ndërmarrë për realizimin e projekteve të paraqitura në ekspozitë është më së miri i dokumetnuar nga ky katalog me rëndësi të dyfishtë: krahas prezantimit të hollësishëm të projekteve të rëndësishme, katalogu dokumenton përvojën e sukseshme të Shkollës së Arkitekturës së Bari-t dhe historinë më shumë se dhjetvjeçare të kërkimeve të kryera nga Misioni Arkeologjik i Durrës-it. Falenderimi im i shkon kështu drejtoreshës së Institutit Italian të Kulturës për mbështetjen që i ka dhënë këtij bashkëpunimi efikas të tri Universiteteve italiane dhe prof. Anna Bruna Menghini-t, prof. Roberta Belli Pasqua-s, prof. Sara Santoro-s dhe ark. Frida Pashako që janë kujdesur për organizimin e kësaj nisme shumë të rëndësishme. Colgo questa occasione per esprimere la mia gratitudine anche all Istituto dei Monumenti di Cultura e all Istituto di Archeologia d Albania. La loro efficace collaborazione ha infatti permesso di raggiungere importanti risultati alle missioni di Durazzo, Hadrianopolis e Phoinike, da anni sostenute dal nostro Ministero degli Affari Esteri. Fulvia Veneziani, Direttore IIC Tirana Quando poco più di un anno fa, senza nessun progetto preciso in mente, ma seguendo una semplice intuizione ebbi l idea di mettere in contatto e organizzai un incontro all Istituto fra la prof.ssa Menghini e la prof.ssa Santoro, entrambe da anni attivissime in Albania, non immaginavo che gli esiti di quell incontro sarebbero stati così fruttuosi ed immediati. Questa iniziativa al Museo Storico Nazionale di Tirana conferma quello che è sempre stato il principio ispiratore del mio operato come direttrice di Istituti di Cultura: riunire attorno a un idea che, crescendo, diventa progetto, attori culturali di diversa provenienza capaci di dialogare e valorizzare reciprocamente il loro operato: un unione fa la forza applicato alla cultura, insomma. Sono quindi molto orgogliosa di introdurre questo catalogo che, oltre a presentarci con dovizia di particolari quattro validissimi progetti per la valorizzazione di importanti beni archeologici albanesi, può servire anche da stimolo ad analoghe e proficue collaborazioni interuniversitarie ed interistituzionali. Mi unisco ai ringraziamenti dell Ambasciatore per le artefici di questa iniziativa. Sono, infine, particolarmente lieta per i patrocini concessi dai due Ministeri della Repubblica di Albania e per la fattiva partecipazione del Museo Storico Nazionale al cui direttore Melsi Labi va la mia più sentita gratitudine. Përfitoj nga rasti për të shprehur mirënjohjen time edhe për Institutin e Monumenteve të Kulturës dhe të Institutit të Arkeologjisë në Shqipëri. Bahkëpunimi i tyre i suksesshëm ka bërë kështu të mundur arritjen e rezultateve të rëndësishme në misionet në Durrës, Adrianopolis dhe Finiq, prej vitesh të mbështetura nga Ministria jonë e Punëve të Jashtme. Kur pak më shumë se një vit më parë, pa asnjë projekt të saktë në mendje, por duke ndjekur një intuitë të thjeshtë, më lindi idea të krijoja lidhjet dhe organizova në Institut një takim mes prof. Menghini dhe prof. Santoro, të dyja, prej vitesh, shumë aktive në Shqipëri, nuk e imagjinoja se rezultatet e atij takimi do të ishin kaq të frytshme dhe të menjëhershme. Kjo nisëm në Muzeun Historik Kombëtar të Tiranës konfirmon atë që ka qenë gjithmonë parimi frymëzues në punën time si drejtoreshë e Instituteve të Kulturës: të bashkoj rreth një ideje që, duke u rritur, bëhet projekt, aktorë kulturorë me prejardhje të ndryshme të aftë të dialogojnë dhe të vlerësojnë ndërsjelltasi veprimtarinë e tyre: pra bashkimi bën fuqinë i aplikuar në kulturë. Jam, kështu, shumë krenare të hap këtë katalog, që, përveçse na njeh në mënyrë të detajuar me katër projekte shumë të vlefshme për vlerësimin e pasurive të rëndësishme arkeologjike shqiptare, mund të shërbejë edhe si stimul për bashkëpunime të ngjashme dhe të frytshme ndër- universitare dhe ndërinstitucionale. I bashkohem falënderimeve të Ambasadorit për tre autorët e kësaj nisme. Së fundmi, jam veçanërisht e kënaqur për mbështetjen e dhënë nga dy Ministritë e Republikës së Shqipërisë si dhe për pjesëmarrjen aktive të Muzeut Kombëtar, drejtorit të së cilit, Melsi Labi i shkon falënderimi im më i përzemërt.

6 Il rilievo architettonico dell Anfiteatro di Durazzo: la conoscenza per i progetti di restauro e rifunzionalizzazione Rilevimi arkitektonik i Amfiteatrit të Durrësit: njohja për projektet e restaurimit dhe rifunksionimit Paolo Giandebiaggi, Chiara Vernizzi A partire dal Progetto Durrës e dalle collaborazioni avviate nel 2003 attorno al tema dell anfiteatro romano, è emersa l esigenza di ampliare ed integrare le conoscenze non solo sulla parte archeologica del monumento, ma anche sulla parte architettonica, al fine di un recupero funzionale e della sua valorizzazione all interno di un più ampio processo di riqualificazione urbana. In primo luogo, era evidente la necessità di un rilievo topografico ed architettonico del monumento come base conoscitiva su cui costruire ogni ipotesi progettuale. Nel 2005 è stato cofinanziato dal MIUR e dall Università di Parma un progetto di Internazionalizzazione, coordinato da Paolo Giandebiaggi, in cooperazione con il Politecnico di Tirana, relativo al Rilievo dell anfiteatro di Durazzo: conoscenza di un monumento per la valorizzazione del patrimonio culturale mondiale, nell ambito del quale i lavori di rilievo e di studio iniziati nel 2004 sono proseguiti attraverso la collaborazione tra diversi partners italiani e albanesi. Obiettivo primario del rilievo condotto sull anfiteatro dall equipe dell Università degli Studi di Parma è stato quello di disporre di dati metrici e formali che consentissero di comprendere la configurazione originaria del manufatto, utilizzando anche gli strumenti concettuali dell analisi grafica ed il confronto con manufatti analoghi per ipotizzare le dimensioni del sedime d impianto e delle gerarchie funzionali degli spazi dell anfiteatro. Ulteriore obiettivo del rilievo è stato quello di rendere disponibile la documentazione di base necessaria alla conservazione di un monumento di tale importanza, verificando la possibilità della valorizzazione della parte in vista attraverso un congruo riuso funzionale e soprattutto attraverso la programmazione di interventi di restauro e manutenzione che ne consentissero la messa in sicurezza e la conservazione. Ogni operazione di restauro di parti del manufatto è stata, infatti, valutata sulla base del rilievo geometrico a scala architettonica dell intero monumento, che ha consentito di evidenziare in modo puntuale le zone che necessitavano di varie tipologie di interventi. Nelle missioni condotte si è proceduto allo svolgimento di diverse tipologie di rilievo: da quello degli scavi archeologici, a quello degli elementi che definiscono Duke filluar nga Projekti Durrës dhe nga bashkëpunimet e nisura që në vitin 2003 rreth temës së amfiteatrit romak, ka lindur nevoja e zgjerimit dhe integrimit të njohurive jo vetëm mbi aspektin arkeologjik të monumentit, por edhe mbi aspektin arkitektonik, me qëllimin e një përftimi funksional dhe të vlerësimit të tij brenda një procesi më të gjerë të rikualifikimit urban. Së pari, ishte e qartë nevoja e një monitorimi topografik dhe arkitektonik të monumentit si bazë njohjeje mbi të cilën të ndërtohej çdo hipotezë projektuese. Në 2005 është financuar nga MIUR dhe nga Universiteti i Parma-s një projekt Internacionalizimi, i koordinuar nga Paolo Giandebiaggi, në bashkëpunim me Politeknikun e Tiranës, lidhur me Monitorimin e amfiteatrit të Durrësit: njohja e një monumenti për vlerësimin e trashëgimisë kulturore botërore, në kuadër të cilit punimet e monitorimit dhe të studimit që kanë nisur më 2004 kanë vazhduar falë bashkëpunimit ndërmjet partnerëve të ndryshëm italianë dhe shqiptarë. Objektivi kryesor i monitorimit të kryer mbi amfiteatrin nga ekipi i Universitetit të Studimeve të Parma-s ka qenë që të arrihej në të dhëna metrike dhe zyrtare për të arritur kuptimin e konfigurimit origjinal të objektit, duke përdorur edhe instrumentet konceptuale të analizës grafike dhe të ballafaqimit me produktet analoge për të hipotizuar dimensionet e bazës te impiantit dhe të shtresave funksionale të hapësirave të amfiteatrit. Objektiv i mëtejshëm i monitorimit ka qenë vendosja në dispozicion e dokumentacionit bazë të nevojshëm për ruajtjen e një monumenti me kaq rëndësi, duke verifikuar mundësinë e vlerësimit të pjesës së dukshme nëpërmjet një ripërdorimi funksional të përshtatshëm dhe mbi të gjitha nëpërmjet programimit të ndërhyrjeve për restaurim dhe mirëmbajtje që të lejonin sigurinë dhe ruajtjen. Çdo aksion restaurimi të pjesëve të objektit është, në fakt, vlerësuar mbi bazën e monitorimit gjeometrik në nivel arkitektonik të të gjithë monumentit, që ka bërë të mundur evidentimin me saktësi të zonave që kanë nevojë për tipologji të ndryshme ndërhyrjesh. Në misionet e kryera janë ndërmarrë tipologji të ndryshme monitorimi: duke filluar nga ai i gërmimeve arkeologjike, më pas me atë të elementeve që përcaktojnë 47

7 48 l aspetto architettonico fino a quello esteso al contesto urbano, con metodologie integrate di rilevamento che vanno dall utilizzo degli strumenti topografici, a quelli tipici del rilievo diretto fino ad arrivare a quelli più recenti del rilievo tridimensionale condotto mediante tecnologia laser scanner. La mancanza di documentazioni precise riguardo al manufatto e agli edifici limitrofi ha richiesto fin da subito la redazione di un rilievo topografico dei limiti fisici degli edifici circostanti nonché della geometria delle parti scavate del manufatto su cui elaborare una prima proposta di messa in sicurezza. Nelle varie missioni sono stati rilevati, mediante metodologie integrate (dirette, topografiche e fotografiche), i ritrovamenti degli scavi effettuati dagli archeologi nel settore meridionale; è stato inoltre effettuato il rilievo integrato a scala architettonica delle strutture murarie del monumento già da tempo rimesse in luce (cavea e gallerie), nonché la posizione delle recinzioni e degli edifici che si trovano nell immediato intorno del monumento, sia quelli esistenti lungo il perimetro delle parti scavate sia quelli che sorgono sopra la parte non ancora aspektin arkitektonik e duke mbërritur deri tek monitorimi i shtrirë në kontekstin urban, me metodologji integruese zbulimi që nisin nga përdorimi i instrumenteve topografik, deri tek ato tipike të monitorimit direkt e duke mbërritur te ato më të hershmet të monitorimit tridimensional të kryer në sajë të teknologjisë laser scanner. Mungesa e dokumentacioneve të sakta lidhur me objektin dhe ndërtesat fqinjë ka bërë që menjëherë të kërkohej hartimi i një monitorimi topografik i limiteve fizike të ndërtesave përreth si edhe të gjeometrisë së pjesëve të gërmuara të objektit mbi të cilat të përpunohet një propozim fillestar për ruajtje. Në misione të ndryshme kanë dalë në pah, falë metodologjive integruese (direkte, topografike e fotografike), zbulimet e gërmimeve të kryera nga arkeologë në sektorin jugor; është gjithashtu kryer monitorimi i integruar në nivel arkitektonik të strukturave prej muri të monumentit prej kohësh të nxjerra në pah (kave dhe galeri), si edhe pozicioni i rrethimeve dhe të ndërtesave që gjenden përreth monumentit, si atyre ekzistuese përgjatë perimetrit të pjesëve të gërmuara si atyre që duken mbi pjesën ende të pa gërmuar. dovendosi confrontare con le irregolarità morfologiche del terreno. Attraverso un ulteriore campagna di rilevamento, condotta con laser scanner nel 2012, si è ottenuto come risultato finale una nuvola di punti data dall unione delle 22 scansioni effettuate, che ha permesso di avere una visione tridimensionale complessiva dell intero monumento e dell immediato intorno con margini di errore molto bassi, tutti sotto il centimetro. In questa nuvola complessiva si possono leggere tutte le strutture dell anfiteatro; inoltre, elemento ancor più utile, la nuvola di punti del laser scanner consente di leggere tutti questi elementi contemporaneamente, in una sorta di radiografia del costruito che rende semitrasparenti le strutture superficiali lasciando intravvedere le parti sottostanti. La nuvola di punti ottenuta con la scansione ha consentito anche una minuziosa analisi di varie sezioni altimetriche soprattutto delle parti del monumento in cui la cavea è ancora intatta perché adagiata sulla collina. Presupposto di particolare interesse di ogni rilievo che possa definirsi realmente Nëpërmjet një fushate të mëtejshme vlerësimi, e kryer me laser scanner në 2012, u arrit si rezultat final një re pikash i arritur nga bashkimi i 22 zhvendosjeve të kryera, që ka lejuar të ketë një vizion tridimensional e përgjithshme e të gjithë monumentit dhe të rrethinave me luhatje gabimi shumë të ulët, të gjitha nën centimetër. Në këtë re përmbledhëse mund të lexohen të gjitha strukturat e amfiteatrit; si edhe, element akoma më i dobishëm, reja e pikëve të laser scanner lejon të lexohen të gjitha këto elemente bashkëkohore, në formën e një radiografie të ndërtimit që i bën gjysëm transparente strukturat sipërfaqësore duke lënë të dallohen pjesët e fshehura. Reja e pikëve e arritur nga scanimi ka lejuar edhe një analizë të hollësishme të seksioneve të ndryshme altimetrike mbi të gjitha të pjesëve të monumentit ku kavea është ende e paprekur pasi është ngjitur me kodrën. Parakusht i një interesi të veçantë të çdo monitorimi që mund të përkufizohet realisht efikas është fakti që mund të konsiderohet si mbështetës për disa veprime me karate ndërdisiplinor që kanë të bëjnë me objektin e monitorimit. 49 scavata. Il rilievo diretto ha riguardato le forme delle gradinate già portate alla luce, la porzione visibile del muro del podio, le gallerie interne percorribili, l andamento dei setti murari radiali della parte nord-est, dove si riconoscono accessi a gallerie sotterranee attualmente di uso privato o non accessibili, definendo via via con maggior dettaglio gli elementi architettonici dell anfiteatro: fornici, ambulacri, vomitori, scale. Particolare attenzione è stata rivolta al rilievo della galleria nord e di tutte le gallerie interne degli ambulacri percorribili. A conclusione di queste prime campagne di rilevamento il quadro dei resti dell anfiteatro poteva dirsi sostanzialmente completo anche se la sua organizzazione funzionale non risultava ancora del tutto chiara, essendo le parti rilevabili solo quelle posizionate nelle zone di raccordo tra la parte costruita in elevazione e la parte adagiata al fianco della collina. Questo ha reso le strutture anomale rispetto alla scansione presumibilmente regolare delle altre parti, Monitorimi direkt kishte lidhje me format e shkallëve të nxjerra në pah, pjesa e dukshme e murit të podiumit, galeritë e brendshme përshkuese, gjendja e grupeve murale radiale të pjesës veri-lindore, ku dallohen hyrjet në galeritë nëntokësore aktualisht për përdorim privat ose jo të lejueshme, duke përcaktuar pak nga pak me detaje të mëtejshme elementet arkitektonike të amfiteatrit: tuba, shëtitore e mbuluar, vomitori, shkallët. Vëmendje e veçantë i është kushtuar monitorimit të galerisë veriore dhe të gjitha galerive të brendshme të corridoreve të përshkueshme. Në konkluzion të këtyre fushatave të para studimi kuadri i mbetjeve të amfiteatrit mund të konsiderohej kryesisht i kompletuar edhe pse organizimi funksional i tij nuk rezultonte ende plotësisht të qarta, duke qenë pjesët e dukshme vetëm ato të pozicionuara në zonat lidhëse ndërmjet pjesës së ndërtuar të ngritur dhe pjesës e shtrirë në krah të kodrës. Kjo i ka bërë strukturat me anomali krahasuar me zhvendosjen të rregullt në dukje të pjesëve të tjera, duke dashur të ballafaqohej me parregullsitë morfologjike të terrenit. efficace è il suo poter essere di supporto ad una serie di operazioni a carattere interdisciplinare che riguardano l oggetto del rilievo. La possibilità di interfacciarsi costantemente con competenze disciplinari diverse, che riguardano l archeologia e la geologia, l urbanistica ed il restauro è stata, infatti, un punto di forza del lungo lavoro svolto sull anfiteatro, che ha consentito mediante un continuo confronto tra i diversi punti di vista di aumentare il livello di conoscenza globale su un manufatto di tale complessità. Numerose sono state inoltre, negli anni, le tesi di laurea e le attività connesse al Dottorato di ricerca che sono state svolte sull anfiteatro, con particolare riferimento all individuazione di congrue modalità di riutilizzo e rifunzionalizzazione del monumento, immaginando per il manufatto nuove modalità di fruizione attraverso la sua valorizzazione. Tra le tesi di laurea svolte, si richiamano in particolare quelle di Sabrina Capra, Valeria Sdraiati ed Elisa Mattei che hanno affrontato il tema della rifunzionalizzazione dell anfiteatro sviluppando differenti proposte progettuali, Mundësia e konfrontimit të vazhdueshëm me kompetenca disiplinore të ndryshme, që kanë të bëjnë me arkeologjinë dhe gjeologjinë, urbanistikën dhe restaurimin ka qenë, në fakt, një pikë force të punës së gjatë të kryer mbi amfiteatër, që ka mundësuar nëpërmjet një krahasimi të vazhdueshëm ndërmjet pikëpamjeve të ndryshme të rrisë nivelin e njohjes globale mbi një objekt të një kompleksiteti të tillë. Të shumta kanë qenë gjithashtu, në vite, tezat e diplomimit dhe aktivitetet të lidhura me Doktoraturat shkencore që janë kryer mbi amfiteatrin, duke i kushtuar vëmendje të veçantë përcaktimit të modaliteteve të përshtatshme të ripërdorimit dhe rifunksionimit të monumentit, duke imagjinuar për objektin modalitete të reja të shfrytëzimit nëpërmjet vlerësimit të tij. Ndër temat e diplomimit të kryera, dallohen në veçanti ato të të Sabrina Capra, Valeria Sdraiati dhe Elisa Mattei që kanë trajtuar temën e rifunksionalizimit të amfiteatrit duke zhvilluar propozime projektesh të ndryshme, duke pasur si relator prof. Paolo Giandebiaggi. Tri projektet kanë lindur në mënyrë të koordinuar, falë organizimit të një projekti të

8 50 avendo come relatore il prof. Paolo Giandebiaggi. I tre progetti sono nati in modo coordinato, mediante l organizzazione di un progetto di massima di suddivisione delle funzioni e dei percorsi all interno dell edificio, che ha evidenziato in particolare tre temi: - il parco archeologico (la sistemazione del sito, per renderlo visitabile e quindi museo di se stesso ); - la sala spettacolo (posta all interno dell arena, per accogliere eventi culturali, teatrali e musicali); - il museo archeologico (all interno delle gallerie attualmente scavate, poste a sud ovest). In tutti e tre i casi, il primo e necessario intervento preliminare a qualunque altra azione progettuale sarebbe la demolizione dei due edifici che insistono uno sull arena e l altro sulla zona degli scavi archeologici, oltre a liberare l arena dal terreno di riporto in essa presente, per ristabilirne la quota originaria. Nello specifico, la tesi di Sabrina Capra, dal titolo Rilievo e analisi dell anfiteatro nënndarjeve maksimale të funksioneve dhe të kalimeve brenda në objekt, që ka nxjerr në pah në veçanti tri tema: - parku arkeologjik (sistemimi i sitit, për ta bërë të vizitueshëm dhe kështu muze të vetvetes ); - salla spektakël (e vendosur brenda arenës, për të realizuar aktivitete kulturore, teatrore e muzikore); - muzeu arkeologjik (brenda galerive aktualisht të gërmuara, të vendosura në juglindje). Në të tri rastet, ndërhyrja e parë dhe e nevojshme preliminare ndaj çdo veprimi tjetër projektues do të ishte prishja e dy ndërtesave që qëndrojnë njëra mbi arenë dhe tjetra mbi zonën e gërmimeve arkeologjike, si edhe pastrimi i arenës nga terreni i mbetur që gjendet në të, për të ripërcaktuar kuotën-nivelin origjinal. Më specifikisht, tema e Sabrina Capra, nga titulli Monitorimi dhe analiza e amfiteatrit të Durrësit: vlerësimi i shikueshmërisë arkeologjike, trajton temën e krijimit të rrugëtimit arkeologjik që mbështillet rreth monumentit falë montimit të një archeologico. La tesi di laurea di Valeria Sdraiati, dal titolo Rilievo e analisi dell Anfiteatro di Durazzo: valutazione di riuso dell arena riguarda la creazione di uno spazio collettivo da utilizzare come location per concerti, spettacoli e altre manifestazioni all aperto. In questa proposta progettuale, l arena diviene il luogo in cui posizionare la platea e la galleria nord diviene il luogo ove localizzare i camerini e i vari locali di servizio. L anfiteatro ben si presta ad essere riutilizzato come luogo per spettacoli all aperto, restituendo al monumento romano la sua antica funzione. Considerando però la condizione attuale dell edificio, non è pensabile prevedere di utilizzare la cavea, come era in origine, per la disposizione dei posti a sedere per il pubblico, poiché si rischierebbe di alterare i già compromessi resti dell anfiteatro. Per questa ragione, pur nella consapevolezza della non correttezza filologica e concettuale della scelta, si è preferito prevedere di collocare gli spettatori nell arena anziché nella cavea, luogo a loro tradizionalmente dedicato. Le antiche funzioni vengono të hapura. Në këtë propozim-projekt arena bëhet vendi ku mund të pozicionohet platea dhe galeria veriore bëhet vendi ku mund të bëhen dhimat dhe lokale të tjera shërbimi. Amfiteatri bëhet i prezantueshëm më së miri si vendi për shfaqje të hapura duke i kthyer kështu monumentit roman funksionin e tij antik. Duke konsideruar gjendjen aktuale në të cilat ndodhet ndërtesa nuk mendohet të parashikohet përdorimi i amfietatrit siç ka qenë në origjinë për dispozicionin e vendeve ulur për publikun pasi do të kërkonte komprometonte atë çfarë ka mbetur në amfiteater. Për këtë arsye, edhe pse me bindjen e moskorrektësisë filologjike e konceptore të zgjedhjes, u preferua parashikimi i vendosjes së spektatorëve në arenë në vend të amfiteatrit, vendi ku zakonisht ka qenë i përdorur. Kështu funksionet antike gati do të përmbysen por ndërhyrja synon, mbi të gjitha, mbrojtjen dhe rivlerësimin e çfarë ka mbetur, e rikthimin e kornizës natyrale të shfaqjeve të parashikuara. Tesa e Elisa Mattei me titull Rilevim dhe analiza e Amfiteatrit roman të Durrësit: vlerësimi i ripërdorimit dhe përgatitjes muzeale merr shtytje nga një përshtypje 51 di Durazzo: valutazione della visitabilità archeologica, affronta il tema della creazione del percorso archeologico che si dipana attraverso il monumento mediante l inserimento di una passerella in vetro strutturale collocata nella cavea, che consente ai visitatori di compiere un giro completo tutto intorno all anfiteatro. Il progetto rispetta ovviamente gli standard minimi necessari per garantire la visitabilità del sito archeologico da parte di persone diversamente abili ed approfondisce, in particolare, lo studio del vetro strutturale e dei relativi agganci. Il progetto proposto nella tesi di Sabrina Capra si contraddistingue per un attento studio dei materiali e delle varie soluzioni progettuali fino al livello esecutivo: le passerelle in vetro strutturale, i gradini, i corrimano con i rispettivi profilati di acciaio di sostegno, sono state attentamente dimensionate e verificate strutturalmente, fino ai minimi dettagli relativi ai particolari d aggancio. Anche l illuminazione dei percorsi è stata oggetto di grande attenzione, nella piena consapevolezza del suo importante ruolo nella percezione del monumento paserele prej xhami e lidhur me kavean, që lejon vizituesit të bëjnë një xhiro të plotë rreth të gjithë amfiteatrit. Projekti respekton natyrisht standartet minimale të nevojshme për të garantuar shikueshmëri të sitit arkeologjik nga ana e personave me aftësi të kufizuara dhe thellon, në veçanti, studimin e xhamit të strukturuar dhe të lidhjeve përkatëse. Projekti i propozuar në temën e Sabrina Capra dallohet për një studim të kujdesshëm të materialeve dhe të mundësive të ndryshme projektuese deri në nivel ekzekutiv: pasarelat me strukturë xhami, shkallët, hekurat e parmakëve me zbukurimet mbështetëse ne metal, me shumë kujdes janë dimensionuar she verifikuar strukturalisht deri në detajet më të vogla relative deri ne veçantitë e lidhjeve. Edhe ndriçimi i itinerarit ka qenë objekt i një kujdesi të veçantë me bindjen e plotë të rolit të rëndësishëm në perceptimin e monumentit arkeologjik. Teza e diplomimit të Valeria Sdraiati me titull Relievi dhe analiza e Amfiteatrit të Durrësit: vlerësimi i ripërdorimit të arenës lidhur me krijimin e një hapësire kolektive për tu përdorur si zonë për koncerte, shfaqje dhe manifestime të tjera così ad essere quasi capovolte, ma l intervento mira, prima di tutto, a tutelare e a valorizzare i resti del manufatto, rendendoli la cornice naturale degli spettacoli previsti. La tesi di Elisa Mattei, dal titolo Rilievo e analisi dell Anfiteatro romano di Durazzo: valutazione del riuso e dell allestimento museale, prende le mosse da una considerazione fondamentale: l anfiteatro, che si prevede di destinare parzialmente a sede museale, è in realtà, esso stesso, museo. Sono le volte, i corsi di mattoni, gli archi rampanti, gli elementi che rendono importante l oggetto stesso, quindi risulta essere di primaria importanza la conservazione preventiva del manufatto, recuperando per quanto possibile, mediante interventi mirati di risanamento, i materiali originari. Anche attraverso l analisi di questi progetti emerge come, grazie al rilievo architettonico puntuale sia possibile delineare diverse modalità di intervento che possano definirsi congrue rispetto alle vocazioni del monumento stesso, che si fa suggeritore del modo più adeguato di intervenire su di esso, ospitando shumë të rëndësishme: amfiteatri që parashikon destinacionin pjesërisht në muze, që në realitet është muze. Janë qemerët, brezat me tulla, harqet, elementë të cilat e bëjnë të rëndësishëm vetë objektin, kështu bëhet e një rëndësie të veçantë konservimi i paraprak i objektit, duke rikuperuar sa të jetë e mundur, përmes ndërhyrjeve specifike të restaurimit, materialet origjinale. Edhe përmes analizës së këtyre projekteve mundësohet, falë rilevimit arkitektonik të saktë, është e mundur nisja e modaliteteve të ndryshme të ndërhyrjeve që mund të përkufizohen të përshtatshme sipas me kërkesës te vetë monumentin, që bëhet sugjeruesi i mënyrës më të përshtatshme të ndërhyrjes në vetvete, duke mirëpritur funksionet që e rivlerësojnë edhe nëpërmjet përdorimit të njohura të teknikave ndërtuese bashkëkohore që respektojnë ekzistencën e mëparshme duke lejuar një lexim dhe kuptim të thellë.

9 funzioni che lo valorizzino, anche mediante l utilizzo sapiente di tecniche costruttive contemporanee, che rispettino le preesistenze, consentendone una lettura ed una comprensione profonda. 52 Bibliografia Toçi V., Anfiteatri i Dyrrahit, in Monumentet vol. 2, Tiranë Santoro S., Hoti A., Sassi B., L anfiteatro di Durazzo. Studi di scavi , in Annuario della Scuola Archeologica italiana di Atene, LXXXIII-2004, s. III-4, Tomo 2, pp Giandebiaggi P., Vernizzi C., Il rilievo dell anfiteatro di Durazzo: la conoscenza multidisciplinare per la riqualificazione urbana, il recupero architettonico e lo scavo archeologico, in Conte A., Filippa M. (a cura di), Patrimoni e siti UNESCO. Memoria, misura e armonia, Atti del XXXV Convegno internazionale delle discipline della Rappresentazione Patrimoni e Siti Unesco. Memoria, misura e armonia, Matera, ottobre 2013, Roma 2013, pp Giandebiaggi P., Vernizzi C., The Roman amphitheater in Durres: the survey as a means of multidisciplinary knowledge for urban regeneration, architectural recovery and archaeological excavation, in Boriani M., Gabaglio R., Gulotta D. (a cura di), BUILT HERITAGE 2013 Monitoring Conservation and Management, Atti on line del Convegno Internazionale di studi Built Heritage Monitoring Conservation and Management, Milano, novembre 2013, Politecnico di Milano, Milano 2013, pp Giandebiaggi P., Ghiretti A., Il rilievo dell Anfiteatro di Durazzo, in Quaestio, anno XV, n. 27, maggio 2013, Roma, pp Bibliografi Toçi V., Anfiteatri i Dyrrahit, në Monumentet vol. 2, Tiranë Santoro S., Hoti A., Sassi B., L anfiteatro di Durazzo. Studi di scavi , në Annuario della Scuola Archeologica italiana di Atene, LXXXIII-2004, s. III-4, Tomo 2, f Giandebiaggi P., Vernizzi C., Il rilievo dell anfiteatro di Durazzo: la conoscenza multidisciplinare per la riqualificazione urbana, il recupero architettonico e lo scavo archeologico, në Conte A., Filippa M. (nwn kujdesin), Patrimoni e siti UNESCO. Memoria, misura e armonia, Atti del XXXV Convegno internazionale delle discipline della Rappresentazione Patrimoni e Siti Unesco. Memoria, misura e armonia, Matera, ottobre 2013, Roma, 2013, f Giandebiaggi P., Vernizzi C., The Roman amphitheater in Durres: the survey as a means of multidisciplinary knowledge for urban regeneration, architectural recovery and archaeological excavation, në Boriani M., Gabaglio R., Gulotta D. (nwn kujdesin), BUILT HERITAGE 2013 Monitoring Conservation and Management, Atti on line del Convegno Internazionale di studi Built Heritage Monitoring Conservation and Management, Milano, novembre 2013, Politecnico di Milano, Milano 2013, f Giandebiaggi P., Ghiretti A., Il rilievo dell Anfiteatro di Durazzo, në Quaestio, anno XV, n. 27, maj 2013, Roma, f

10

11

12