appunti di editoria Corso di Grafica I prof. arch. Francesco E. Guida a.a. 2003/2004

Documenti analoghi
Il libro: elementi fisici e grafici

LETTERING. a.s. 2006/2007. prof.ssa Miriam Degani - prof. Aldo Gorla. _lettering

Tipo-grafica: la parola vestita 2

A. Elementi base Versione Giugno 2006

Laboratorio di scrittura

Lo scopo è di rimarcare l'identità visiva su tutte le pubblicazioni sia di carattere istituzionale, sia di carattere tecnico o divulgativo.

150 Anniversario del Sistema Camerale. Manuale d identità visiva Logo Impresa Storica d Italia 1. Elementi base

LA MISURAZIONE DEL CARATTERE

CORSO DI FONDAMENTI DI DISEGNO TECNICO LEZIONE 5 MATERIALE DI BASE COSTRUZIONI ELEMENTARI MISURE E QUOTE

Informatica Grafica IMPAGINAZIONE GRAFICA. Corso di. Ingegneria Edile/Architettura - 4 anno 7 Crediti formativa

Linee guida per la comunicazione del piano. Elementi base dell identità visiva

COMPANY MANUAL AGENZIA REGIONALE DEL TURISMO

Liceo Artistico Statale PAOLO CANDIANI Busto Arsizio. Progettazione Classe 4G3 Prof. Saverio Hernandez. Ud1. Il lettering

Informatica d ufficio

Video Scrittura (MS Word) Lezione 3 Formattazione e Stampa documenti

Piccolo formato FILO REFE»Consigli e indicazioni per la preparazione di file corretti per la stampa.

La disposizione estetica della lettera commerciale

LINEE GUIDA PER LA REALIZZAZIONE DELLA RELAZIONE FINALE del PROGETTO STRADALE. I.S.IS. Buonarroti - Fossombroni SETTORE TECNOLOGICO

CORSO DI INFOGRAFICA PROF. MANUELA PISCITELLI A.A.

Modulistica. Giugno Manuale di Identità Visiva Sapienza Università di Roma

IL LETTERING Parte 1

TAVOLA 1 ORGANIZZAZIONE DELLO SPAZIO. Esercizio di divisione dello spazio, costruzioni grafiche elementari, scritturazioni e uso del colore.

Lo Stemma del Comune di Udine

INTERSTENO. Software di elaborazione testi utilizzato

SARDINIA 2013 ISTRUZIONI PER LA PREPARAZIONE DEGLI ARTICOLI E GLI EXECUTIVE SUMMARIES

LA FORMATTAZIONE Impostare la pagina, i paragrafi e il corpo del testo

Copiare le caratteristiche di formattazione da un testo ad un altro.

MANUALE DI IDENTITÀ VISIVA USO ESTERNO

CARATTERE, FONT, INTERLINEA. Appendice alla lezione 9 Corpo ed interlinea. Sito IL LABORATORIO DEL LIBRO.

Un documento ben formato

Pieghevole A4-2 ante. Pieghevole A4-3 ante pag Pieghevole A4 - piega a croce pag pag FRONTE 1 FRONTE FRONTE

Versione 2.1. Manuale d uso per il marchio e identità visiva Cagliari - Sardegna Capitale Europea della Cultura Città Candidata 2019

CORPORATE IDENTITY. Accademia Albertina di Belle Arti di Torino. Progettazione della Segnaletica

L AREA DELLE PRINCIPALI FIGURE DELLA GEOMETRIA PIANA

CARMELA BIFOLCO WEB DESIGN 2.0

NORME REDAZIONALI. - utilizzare WORD e non altri programmi

10 ottobre Marina Bertolini Dipartimento di Matematica F.Enriques Università degli Studi di Milano

Come impaginare in formato libro

GUIDA ALL IMPAGINAZIONE DEGLI INTERNI DEL LIBRO

FORMATO DEL FILE Invia il tuo file in formato PDF in scala 1:1 (non protetto da password).

I.T.I.S L. Da Vinci G. Galilei Progetto: Diritti a Scuola - Matematica - Anno 2016

1 Multipli e sottomultipli. Divisibilità

MANUALE DI GUIDELINES MARCHIO ENTI EROGATORI PUBBLICI E PRIVATI SISTEMA SANITARIO REGIONE LOMBARDIA

CORSO BASE DI AUTOCAD

Definizione e struttura Gli stili e le famiglie La composizione e la lettura

MANUALE DI IMMAGINE COORDINATA

Le istruzioni per un libro perfetto

MANUALE DI GUIDELINES MARCHIO ASL REGIONE LOMBARDIA

QUADRATO MAGICO DI ORDINE PARI (n=4)

Sistemi di Elaborazione delle Informazioni

PROGRAMMA TOMBOLA E STAMPA Melfi Fulvio Tutti i diritti Riservati

Dal punto di vista delle scelte cromatiche, si consiglia l uso del blu per i materiali relativi a eventi di carattere più istituzionale.

Norme per la redazione di articoli per la rivista Geoingegneria Ambientale e Mineraria

ESERCITAZIONE TEORICA

3.6.1 Inserimento. Si apre la finestra di dialogo Inserisci Tabella:

Laboratorio di Informatica

Manuale. per l utilizzo del format FSC. iniziativa cofinanziata con Fondo di Sviluppo e Coesione.

Sezione V COLLANA EDITORIALE V.1

Un ripasso di aritmetica: Conversione dalla base 10 alla base 2

struttura del lettering

TAVOLA 1 ORGANIZZAZIONE DELLO SPAZIO. Esercizio di divisione dello spazio, costruzioni grafiche elementari, scritturazioni e uso del colore.

OFFICINE FABRIANO ARCHITETTURA DELLA CARTA: LA TRIDIMENSIONALITÀ DEL FOGLIO OBIETTIVO SIMBOLOGIA MATERIALI

ESEMPIO GRAFICO DI CORRETTA IMPOSTAZIONE DI CONTENUTI, MARGINI E ABBONDANZE. abbondanza (spazio di 2 mm) oltre la linea di taglio

CRITERI PROGETTUALI Scheda: CR005 Rev: 17/06/ Pagina 1/1 DISTANZE ANTICADUTA

Tetrapyramis. organizza. Diagonalmente. Gara di giochii logici a squadre per Istituti scolastici. 2016, (orario server Italia)

PROF. MANUELA PISCITELLI

I riferimenti bibliografici vanno in formato americano e inseriti nel testo ogni volta che si può. La forma è come segue:

LE COPERTINE. Scuola Grafica Cartaria San Zeno di Verona!

VALUE SMART. Manuale operativo d utilizzo del marchio Linee guida per l uso dell identità visiva del marchio Smart Value

Modulo 1 Concetti di base della Tecnologia dell Informazione

Università degli studi di Napoli DiARC Dipartimento di Architettura Corso di laurea in Scienze dell Architettura Disciplinare tesi di laurea triennale

Brand manual. Linee guida per l uso

23/05/ :56:05 Pagina 1 di 8

Nuove norme redazionali per la rivista medico-scientifica IL BASSINI

TESI DI LAUREA.

POCHI E SCELTI BENE. I caratteri stanno alla grafica editoriale come i colori stanno alla grafica pubblicitaria:

SCRIVERE LA TESI CON MICROSOFT WORD 2007 SENZA PROBLEMI

Modulo 1: Le I.C.T. UD 1.2d: La codifica Digitale dei caratteri

EUROPEAN COMPUTER DRIVING LICENCE SYLLABUS VERSIONE 5.0

Nome file 2007_2008_dis_tecnico Ultima revisione 10/02/2008

FARMACIA DEI SERVIZI FEDERFARMA

Il DISEGNO TECNICO. Prof. Francesco Gaspare Caputo. prof. francesco gaspare caputo

LANDSCAPE IN PROGRESS SEZIONE n - TITOLO SEZIONE The third Island

TESI DI LAUREA.

L ampiezza degli angoli si misura in gradi (simbolo ), da 0 a 360. sottomultipli

FORMATO PROVA FINALE

LA NORMATIVA TECNICA E LA RAPPRESENTAZIONE

Versione marzo 2008 Riccardo Bresciani

LE ALTEZZE. Sandra Taccetti, Antonio Moro, Classe quarta o quinta delle scuola primaria

FORMATTAZIONE DEL DOCUMENTO - WORD 2007

IMPOSTAZIONE DELLE TAVOLE GRAFICHE


Manuale immagine coordinata

1 SIGNIFICATO DEL DETERMINANTE

Teoria musicale Riassunto regole principali. Unità didattica di Educazione musicale

Esercitazione n 2. Costruzione di grafici

CORSO BASE PER ARREDATORE PeS

SINGER Manichino #150 #151 Istruzioni per il montaggio e per l uso

Università di Roma La Sapienza Facoltà di Sociologia. Cattedre di Analisi delle Politiche Pubbliche Sociologia dell'amministrazione

La sezione aurea nelle sue molteplici

Transcript:

Università degli Studi di Roma "La Sapienza" Facoltà di Architettura Valle Giulia Corso di Laurea in Progettazione Grafica e Multimediale Corso di Grafica I prof. arch. Francesco E. Guida a.a. 2003/2004 appunti di editoria

L unità di misura I caratteri tipografici Esempi d uso di caratteri da editoria L interlineatura La spaziatura Composizione del testo Passare dall originale alla composizione Formati L impaginazione

L unità di misura Ad oggi il sistema di misurazione tipografica utilizza, come unità di misura, la riga tipografica, suddivisa in 12 punti (nel sistema Didot). Il punto tipografico (pt) corrisponde a 0,376 mm e, di conseguenza, la riga tipografica a 4,512 mm (=0,376 mm x 12 pt). Lo strumento di misura si chiama tipometro che ha, di norma, da un lato la scala in mm sull altro la scala in punti e righe tipografiche. La dimensione del corpo di un carattere, cioè la sua altezza totale, si misura in punti tipografici (ad esempio: c. 8, c. 12, c. 48, etc.). La giustezza, cioè la larghezza della colonna composta, si misura in righe tipografiche (ad esempio: g. 12, g. 36, g. 48, etc.) o in centimetri. ABCDEFghijklmn Corpo 48 ABCDEFghijklmn Corpo 18 Il corpo di un carattere comprende la parte centrale (minuscolo), le parti ascendenti (o le maiuscole) e le parti discendenti. 3

Il tipometro è lo strumento per misurare i punti tipografici e la distanza tra le linee di testo. Sotto è un esempio con un testo composto in Garamond corpo 10 pt su un interlinea di 10 pt. 4

I caratteri tipografici Esistono differenti criteri di classificazione dei caratteri tipografici. In Italia il più diffuso è quello formulato da Aldo Novarese, in base a un criterio estetico, che determina ben 10 gruppi: lapidari, medievali, veneziani, transizionali, bodoniani, scritti, ornati, egiziani, lineari e fantasia. Tale criterio si riferisce in maggioranza al periodo storico in cui tali caratteri sono stati disegnati. A sinistra: La classificazione dei caratteri di Aldo Novarese. I primi otto gruppi si riferiscono a caratteri graziati, mentre gli ultimi due a caratteri bastoni o lineari. A A Sopra: I tratti terminali sono gli elementi che costituiscono la differenza tra caratteri con grazie (i graziati) e caratteri senza grazie (bastoni o lineari). 5

I caratteri generalmente sono indicati con il nome del disegnatore, con quello della casa produttrice o con nomi di fantasia. Al nome e, in alcuni casi, al numero della serie, si accompagna l indicazione della forma (tondo o corsivo) o della sua proporzione (largo expanded o stretto condensed ) e della grossezza delle aste (chiarissimo, chiaro, neretto, nero o nerissimo). Solo alcune serie hanno molte varianti, come, ad esempio, il carattere Univers. Generalmente, in campo editoriale, si scelgono caratteri che hanno il tondo e il corsivo, nelle varianti chiare e nere. Il carattere Univers, disegnato dallo svizzero Adrian Frutiger nel 1957, nelle sue varianti originarie individuate da numeri progressivi. squadra squadra squadra Helvetica Garamond Times Alcuni caratteri, pur avendo lo stesso corpo, sono costruiti con un diverso rapporto fra occhio e aste discendenti e ascendenti e quindi hanno una diversa leggibilità. 6

Esempi d uso di caratteri da editoria Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Garamond, chiaro tondo, c. 12 pt, interlinea standard Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Times, chiaro tondo, c. 12 pt, interlinea standard Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Bembo, chiaro tondo, c. 12 pt, interlinea standard 7

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Helvetica, chiaro tondo, c. 12 pt, interlinea standard Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Gill, chiaro tondo, c. 12 pt, interlinea standard Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Futura, chiaro tondo, c. 12 pt, interlinea standard 8

L interlineatura Interlineare un testo significa aumentare lo spazio fra una linea e l altra, sterlineare significa diminuirlo. I programmi di impaginazione (come XPress) hanno una impostazione di base cui al corpo di ciascun carattere corrisponde un interlinea standard (misurata sempre in punti tipografici). Quando lo si ritiene necessario l interlinea può essere aumentato o ridotto. Generalmente viene ridotta nel caso in cui la giustezza è corta o il carattere ha un occhio piccolo (altezza del minuscolo ridotta rispetto alle lettere discendenti o ascendenti); viene accresciuta nel caso in cui la giustezza è lunga o il carattere ha un occhio grande. Ai fini della leggibilità si considera ottimale un testo la cui giustezza contenga otto/dieci parole. In alcuni casi l interlineatura è aumentata o ridotta per accentuare particolari modelli di impaginazione, al di là della facilità o comodità di lettura. Le prove in fase di progettazione devono considerare opportunamente i rapporti tra formato, margini, corpo del testo, giustezza e interlinea. La spaziatura Spaziare un testo significa interporre più spazio tra una parola e l altra o tra una lettera e l altra (nei programmi di impaginazione tale operazione si effettua modificando i parametri del track, che regola la quantità di spazio a destra di ciascun carattere, e del kern, che permette di regolare la quantità di spazio tra due caratteri). Lo spazio corretto fra parola e parola corrisponde a quello occupato dalla lettera i. In alcuni casi si opera correggendo esteticamente lo spazio tra alcune lettere, come ad esempio le combinazioni AT, AV, LV e LT. Con la diffusione della composizione informatica molti caratteri prevedono tali correzioni automaticamente. Per i caratteri lineari o a bastoni è preferibile avere una spaziatura ridotta rispetto allo standard. Giustezza Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Interlineatura Spaziatura 9

Composizione del testo La composizione a bandiera consente di mantenere costante la spaziatura tra parola e parola. L ultima parola della riga che non può esservi contenuta, viene portata a capo. La composizione del testo a pacchetto consente una spaziatura regolare all interno della riga, ma può essere leggermente diversa fra riga e riga. Questo perché lo spazio residuo a fine riga (per l impossibilità di inserire una parola o una sillaba) viene automaticamente suddiviso fra tutti gli spazi fra parola e parola contenuti nella riga stessa. Tale imprecisione, più evidente nei testi composti in giustezza corta rispetto all altezza del carattere, deve essere corretta considerando l estetica della pagina di testo. Inoltre un testo può essere impaginato a epigrafe, ovvero centrando rispetto alla giustezza le righe di testo, oppure a sagoma, ovvero distribuendo le righe di testo lungo il perimetro di un immagine o di un disegno. In alcune pubblicazioni, a fine capitolo, si adotta la composizione a finalino. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Composizione del testo a bandiera a sinistra. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Composizione del testo a blocchetto. 10

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Composizione del testo a epigrafe. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Composizione del testo a finalino. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Composizione del testo a sagoma. 11

Passare dall originale alla composizione Prima di passare tutto il testo alla composizione è buona norma fare delle prove con dei testi campione. Una certa quantità di testo viene composta, per verificare le scelte del carattere, del suo corpo e dell interlineatura, la giustezza e, ovviamente, il formato della pubblicazione, i margini e la gabbia (o griglia) con la quale impaginare. Quantificare il numero di pagine complessivo della pubblicazione è importante per valutare i costi di produzione. In questo modo si possono prendere in considerazione alcune modifiche da apportare alla pubblicazione, come ad esempio la riduzione del corpo o una differente giustezza. Per calcolare il numero di pagine che potrà occupare un determinato testo, in rapporto alla prestabilita prova di impaginazione, si procede in questo modo: 1. si contano le battute per riga (compresi gli spazi bianchi tra parola e parola) e si moltiplicano per il numero di righe comprese nella pagina del testo originale. Moltiplicando il risultato per il numero dei fogli del testo originale si otterrà il numero complessivo delle battute. Se il testo è impaginato a bandiera si terrà conto del numero medio di battute. Per esempio: il testo originale è di 80 pagine, di 30 righe di 60 battute per ciascuna pagina, conterrà circa 144.000 battute; 2. il numero delle battute complessive viene diviso per il numero delle battute contenute nella pagina campione (ad esempio 2100), da cui risultano 69 pagine totali (da portare a 72, per ragioni pratiche in fase di stampa). 3. Riepilogando: Testo originale: Impaginato: 60 30 1800 1800 80 144.000 70 30 2100 battute per riga x righe per pagina = battute per pagina battute per pagina x pagine = battute totali battute per riga x righe per pagina = battute per pagina 144.000 : 2100 = 68,6 (quindi 69 pagine totali) 12

Formati Per impostare un prodotto editoriale si deve tenere conto di elementi di carattere economico e tecnico come anche del mercato cui il prodotto è destinato. Il formato è determinato dal tipo di macchina da stampa così da consentirne l impiego più economico e ridurre gli sprechi di carta. I formati standard dei fogli da stampa offset sono: 70x100 cm e 64x88 cm. 25 35 I formati più comuni per riviste o libri si ricavano dal formato 70x100 cm. In grigio sono indicati i formati leggermente superiori a quelli finiti, in ragione della rifilatura. I formati finiti potranno essere, quindi, 24x34 o 17x24 cm e relativi multipli e sottomultipli o formati leggermente inferiori. 17,5 25 13

Le parti interne e della copertina del libro. 14

La piega del foglio stampato La sequenza delle pagine sul foglio stampato non segue l ordine di apparizione che verrà a trovarsi sul prodotto finito. Più sono le pagine e maggiore è la difficoltà di procedere al montaggio per la stampa senza predisporsi uno schema. Nel primo caso abbiamo la bianca e la volta di un quartino dove la sequenza è semplice. Lo è di meno già nel secondo caso,un ottavo ottenuto con due quartini allestito ad incarto come nel caso di lavori realizzati con la fotocopiatrice. Nel terzo caso,un foglio unico con sedici pagine,la sistemazione delle pagine va impostata seguendo lo schema qui riprodotto della bianca e della volta del foglio. 15

Tipi di rilegatura del libro. 16

L impaginazione Uno dei formati finiti più utilizzati corrisponde all Uni A4 (21x19,7 cm), che può essere utilizzato per libri, stampati commerciali e pubblicazioni periodiche. I metodi per suddividere l area da destinare al testo (ed eventualmente a immagini o didascalie) sono differenti, nel rispetto della buona forma del prodotto finale. Occorre innanzitutto considerare le parti da lasciare bianche, i margini, che sono così denominate: testa (in alto), piede (in basso), cucitura (l interno della pagina) ed esterno (esterno della pagina). Il metodo più rapido è quello delle due diagonali che consente di avere una suddivisione dei margini in un rapporto di 1/3, per le i margini verticali, e di 2/3, per quelli orizzontali, secondo i principi della sezione aurea; analogamente si hanno rapporti di 2/5 e 3/5 oppure 3/7 e 4/7. testa cucitura esterno piede Il metodo della diagonale consente di suddividere lo spazio delle pagine secondo il principio della sezione aurea. Il rapporto dei margini è quello di 1/3-2/3. Il margine esterno è sempre (circa) il doppio di quello in cucitura, come quello al piede rispetto a quello di testa. 17

Lo spazio ricavato nella pagina di destra con il metodo della diagonale viene riportato simmetricamente nella pagina di sinistra. I margini della pagina di destra restano uguali anche nella pagina di destra (gabbia asimmetrica). I margini esterni e in cucitura sono invertiti (la composizione avrà maggiore tensione). 18

I margini in cucitura e esterni sono uguali. I margini in testa e al piede sono uguali. I margini in testa e al piede sono uguali, come quelli esterni e in cucitura. 19

Si consideri,ora, un ingombro all interno del formato 21x29,7 cm che ha margini costanti su tutti e quattro i lati, come spesso capita in pubblicazioni, libri o riviste, di tipo moderno. La suddivisione in colonne consente di distribuire i contenuti in modo funzionale e di rendere più varie le pagine. La distanza tra le colonne è costante ed è pari a circa 1/3 della misura dei margini. 20

In questa pagina sono altri esempi di suddivisione a 3, 4 o 5 colonne con la distanza tra le colonne sempre pari a 1/3 dei margini. 21

In alcuni casi per gestire differenti tipi di contenuti e quindi enfatizzare i livelli di lettura, è opportuno progettare gabbie con colonne di differente giustezza. Nel primo caso la colonna di sinistra è pari a un quarto dello spazio e il rimanente è stato suddiviso in due parti. Nel secondo caso, la prima colonna di sinistra è pari a un quinto dello spazio, mentre lo spazio rimanente è suddiviso in tre colonne. 22

Analogamente si può procedere per suddividere lo spazio verticale. La distanza tra i vari spazi è sempre pari a 1/3 dei margini. A seguire lo spazio verticale è suddiviso in 2, 3, 4, 5, 6 e 7 parti. 23

24

In questi tre esempi la parte inferiore dell ingombro è costituito da un quadrato (soluzione che può essere utilizzata per pubblicazioni o cataloghi d arte, per disporre le fotografie o i disegni), suddiviso poi in due o tre parti. 25

Sovrapponendo la suddivisione in colonne a quella degli spazi verticali, si ottengono varie soluzioni di gabbia o griglia per impaginare testi, immagini, fotografie o disegni, con relative didascalie. 26

27

Questo esempio mostra un applicazione di quanto visto fino ad ora. I margini sono l uno il doppio dell altro: in cucitura il margine è il doppio di quello esterno, mentre al piede è doppio di quello in testa. L ingombro è suddiviso in 6 colonne per poter isolare le colonne di testo e le didascalie ( 1/3 del totale). Lo spazio verticale è suddiviso invece in 9 parti: la prima parte superiore è per l ingombro del titolo, segue una parte bianca in cui è posizionato il numero della pagina, le seguenti sono per il testo, le immagini e le didascalie, che occupano sempre due colonne. Ne deriva un impaginato ordinato, costruito su moduli quadrati, sufficientemente flessibile per impaginare immagini e disegni. 28

Il progetto di questo libro, invece, pur considerando in partenza il metodo della sezione aurea, ha richiesto qualche aggiustamento di carattere estetico. Il concetto è quello di dare dinamicità alle pagine, rispettandone anche gli spazi bianchi. L ingobro del testo, impaginato con bandiera a sinistra, occupa lo spazio ricavato con le diagonali, per poi sforare nella colonna di sinistra (indicata con il grigio più chiaro); il corpo del testo è di 13 pt, con un carattere dall occhio molto accentuato, per cui è stato necessario aumentare leggermente la giustezza, per inserire un numero sufficiente di parole e rispettare così la leggibilità del testo. Infine il numero di pagina è inserito verso l interno, tenendo conto delle guide ricavate dalle diagonali, per accentuare la dinamicità della composizione. 29

Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Primo capitolo Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. interlinea di 2 righe interlinea di 1 riga Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Primo capitolo Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. 30

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Primo capitolo. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. 31

4 5 mm Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Questa è una nota a margine Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. 1. Questa è una nota al piede della pagina. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. massimo 2 righe, minimo 1 riga riferite al corp del testo 32

MAIUSCOLO Maiuscoletto Il rapporto tra MAIUSCOLO e Maiuscoletto è di 1/0,7 33

1 unità Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. 2 unità Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. 34

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Lorem ipsum dolor sit amet,consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum. Euismod tincidunt ut lacreet dolore magna aliguam erat volutpat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diem nonum euismod tincidunt ut lacreet dolore. 35

Bibliografia Daniele Baroni, Lessico del design editoriale, Cartiere Burgo, 2001. Giorgio Fioravanti, Il manuale del grafico, Zanichelli Editore, Bologna 2000. Josef Müller-Brockmann, Grid systems in graphic design, Verlag Arthur Niggli, Heiden (Svizzera) 1988. Giorgio Fioravanti, Grafica & Stampa, Zanichelli Editore, Bologna 1984. Lewis Blackwell, I caratteri del XX secolo, Leonardo Arte, Milano 1998. Angiolo Bandinelli, Giovanni Lussu, Roberto Iacobelli, Farsi un libro, Biblioteca del vascello / Stampa alternativa, Viterbo 1996. Michele Spera, La progettazione grafica tra creatività e scienza, Gangemi Editore, Roma 2002. 36