Në foto: (Majtas) Ismail Qemali (Djathtas) Neokli Kazazi. Tregimi i Pirro Dollanit, Vdekja e nënës

Transcript

1 allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli HISTORI ÇFARE NENSHKRUAN ME NEOKLI KAZAZIN. PSE E SHIHTE TE ARDHEN ME GREQINE Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com rilindasi@gmail.com Na ndiqni edhe online Viti iti II - Nr:40 E diel, 14 tetor 2012 Kryeredaktore: Admirina PEÇI ISMAIL QEMALI DHE GREKET Një marrëveshje shqiptaro-greke që në vitin 1907 Admirina Peçi M arrëdhëniet e Shqipërisë me Greqinë zënë një vend të rëndësishëm në historinë e shtetit shqiptar që në krye të herës. Megjithatë ato janë më shumë se kaq, janë marrëdhënie midis dy popujve fqinjë, të cilët historia që nga lashtësia i ka vendosur herë në krah e herë përballë njëri-tjetrit. Dr. Ledia Dushku, historiane pranë Institutit të Historisë sapo ka botuar monografinë "Kur historia ndau dy popuj fqinj. Shqipëria dhe Greqia ", monografi e cila synon të ndriçojë një segment të shkurtër kohor të marrëdhënieve shqiptaro-greke, atë të viteve , periudhë mjaft komplekse, ku loja diplomatike e Fuqive të Mëdha në Koncertin Evropian qëndronte përballë konflikteve të armatosura etnike e politike, për territore dhe kufij. Muza e Mëmëdheut një altar me 100 poezi Aantologjia me 100 poezi nga 100 poetë, të përzgjedhur nga të gjitha trevat shqiptare, kushtuar Atdheut botohet me rastin e 100 vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë Tregimi i Pirro Dollanit, Vdekja e nënës Pirro Dollani shte mesi i natës kur më njof Ituan nga Shqipëria se nëna kishte ndërruar jetë. Në çast dora që mbante receptorin filloi të dridhej dhe më mbuluan Në foto: (Majtas) Ismail Qemali (Djathtas) Neokli Kazazi djersët. Nuk më kujtohet çfarë thashë, por ula telefonin dhe shkova në dhomën e gjumit e qava me dënesë, pasi nuk doja t'u prishja gjumin fëmijëve që flinin të qetë. Përjetësi m'u dukën ato pak orë që kishin mbetur nga nata. Mezi prisja të vinte ora 8 e mëngjesit që t'i telefonoja agjencisë së fluturimeve, për të prerë një biletë për në Shqipëri, paçka se akoma s'më kishte ardhur nga Zyra e Emigracionit dokumenti i... faqe 17 Këto tre vite, që përkojnë me krijimin e shtetit të ri shqiptar modern, janë të tejmbushura me ngjarje, ku përfshiheshin princër, kryeministra, diplomatë, klerikë, ushtarakë, fitimtarë, njerëz të përvuajtur, çeta të armatosura, ushtri të rregullta, etj. Libri, është një përpjekje për të hartuar një histori politike e diplomatike, të dokumentuar e argumentuar, të marrëdhënieve shqiptaro-greke, ku politika e Greqisë zyrtare ndaj shqiptarëve dhe çështjes së tyre kombëtare zë një vend të veçantë. "Për vetë veçoritë e zhvillimit të marrëdhënieve ndërkombëtare në fillim të shek. XX, marrëdhëniet mes shqiptarëve dhe grekëve nuk mund të analizoheshin pa u ndërthurur me kontekstin ballkanik dhe zhvillimet e ndikimet e politikës së Fuqive të Mëdha. Trajtimi i qëndrimeve të elitës politike shqiptare në marrëdhënie me fqinjët dhe... vijon në faqen Një letër e panjohur e Visarion Xhuvanit Letra e datës , i dërgohet si përgjigje Së Shenjtës Kryesi të Sinodit të hirshëm të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë në Tiranë për një vendim në lidhje me Peshkopin e Gjirokastrës... Nga Visar ZHITI ysh në krye dua të Qthem se Antologjia për Atdheun është si një altar... Në hershmërinë e tyre altarët ishin prej guri, pranë ujërave e pyjeve nën qiellin e hapur, por dhe në shpella, të nëndheshëm dhe të fshehtë dhe shpesh jo të bërë nga njeriu, por njeriu linte aty dhuratat për perënditë, ushqimin e tyre. Më pas u kalua te tryezat e praruara të katedraleve nëpër metropolet moderne. Flijimet e dikurshme i shërbejnë të sotmes dhe sakrificat e sotme i shërbejnë të ardhmes, por çuditërisht edhe të shkuarës, se ne, teksa përgatisim ardhmërinë, ribëjmë dhe lashtësinë tonë, gjithçka në dobi të jetës. Përkushtime pa fund, martirizime të njohura e të panjohura janë bërë për ty dhe në qoftë se dhe ti di të përkushtohesh, do të kuptosh më mirë veten dhe kohën dhe do të kenë kuptim e arsye puna, krijimi, ndërsa gëzimi i tyre do të jetë i shumëfishtë. Altari më i bukur ku gjejmë ushqim shpirtëror, është Poezia, i padukshëm dhe i gjithkundshëm, i parrënueshëm, ku blatohen ndjenja, vizione, ide, nëpërmjet Fjalës, që është dhe lëndë, histori dhe arkeologji e mendimit, mbartëse e përvojave jetësore, identitet, kujtesë e mrekullueshme e botës. Vjen nga mijëvjeçarët dhe... faqe Tereza Taullit: Shën Palji im, i shkret Pasditeve, ndërsa ruante qingjat, Tëreza Taullit, duke mos ditur si të kalonte kohën, kultivonte pasionin e hershëm për poezinë, duke krijuar vargje në arbërisht. faqe PROF.. em. DR. PAVLI HAXHILLAZI isarion Xhuvani ka pa Vsur veprimtari mjaft të spikatur atdhetare dhe kishtare në shërbim të vendit të vet, Shqipërisë, midis dy luftërave të përbotshme, të cilat përfshinë në vorbullën e tyre edhe kombin shqiptar. Me veprimtarinë e shquar atdhetare dhe kishtare Visarion Xhuvani ( ) ka zënë vend të ndritur në panteonin e atyre personaliteteve që e meritojnë cilësimin "Apostull i atdhetarizmit dhe i ortodoksisë shqiptare". Më 1920 Kongresi i Lushnjës e zgjodhi anëtar të Këshillit Kombëtar si senator të Elbasanit dhe më 1922 u zgjodh nga populli deputet i Durrësit. Visarion Xhuvani ka qenë nismëtar shumë aktiv për organizimin e Kongresit të parë të Kishës Ortodokse Shqiptare të Beratit (1922), ku ka përfaqësuar Durrësin si delegat i tij. Në këtë Kongres kishtar u mor vendimi historik që të realizohej nisma e kahershme për shpalljen e Autoqefalisë së Kishës Ortodokse Shqiptare. Në atë kohë për ta kryer e zbatuar këtë vendim historik për Autoqefalinë kishtare u sajuan shumë pengesa e vështirësi, të cilave iu shtua edhe kundërshtimi i saj prej Patriarkanës së Stambollit. Këshilli i Lartë... faqe 20

2 14 E diel, 14 tetor 2012 SUPLEMENT HISTORI JAVOR I MONOGRAFIA FQINJËT I vijon nga faqja 13...Fuqitë e Mëdha, zë një vend të rëndësishëm në studim. Këtu spikatin marrëdhëniet e dy prej figurave më të rëndësishme të politikës shqiptare të kohës: Ismail Qemalit dhe Esad Toptanit, me zyrtarë të lartë të shtetit grek. Trajtimi me detaje dhe evoluimi i politikës greke për të zotëruar territoret e pushtuara në Shqipërinë e Jugut, parë ai në varësi të qëndrimit të Fuqive të Mëdha për kufirin shqiptaro-grek dhe ecurisë së çështjes së ishujve të Egjeut plotëson panoramën e marrëdhënieve shqiptaro-grek", shkruan Ledia Dushku në parathënien e monografisë së saj, nga e cila ne kemi shkëputur vetëm një fragment nga një prej linjave më interesante të librit, atë që flet për marrëveshjet që lidhi Ismail Qemali me grekët, që në 1907, vit kur ende nuk ishte kristalizuar ideja e një shteti të pavarur shqiptar. Çfarë marrëveshje nënshkroi me Neokli Kazazin, me çfarë statusi ishte, çfarë përfshihej në këtë marrëveshje? Fragmenti i përzgjedhur nga libri i ri i Ledia Dushkut na zbardh shumë detaje rreth saj. Ledia Dushku smail Qemali ishte përfaqësuesi më i shquar i elitës politike shqiptare që mbësh teti hapur bashkëpunimin me Greqinë dhe ra në kontakte me rrethet e larta të politikës greke. Pikëpamjet në lidhje me bashkëpunimin shqiptaro-grek, Qemali i bëri të ditura në intervistat e shpeshta dhënë në shtypin e kohës dhe në gazetën e botuar prej tij, të titulluar Sotiria-Alvania, në shqip: Shpëtimi i Shqipërisë. Gazeta filloi të botohej në Bruksel, në shtator të vitit Qëllimi i saj ishte mbrojtja e çështjes së popujve të Lindjes dhe më së shumti ajo shqiptare, e cila konsiderohej prej tij e njëjtë me atë të popullit grek. Simpatia për grekët ishte e dukshme në opinionet e tij. Ai i konsideronte ata vëllezërit natyralë të shqiptarëve dhe bashkëpunimin shqiptaro-grek, alternativën e vetme kundër pansllavizmit, që kërcënonte shqiptarët në të ardhmen e tyre. Edhe ekzistenca e elementit arvanitas në Greqi dhe pesha e tij numerike duhet të ketë ndikuar në sendërtimin e bashkëpunimit shqiptaro-grek. Qemali ishte i mendimit se, shqiptarët nuk duhet t u zinin besë premtimeve të bullgarëve, të cilët ndonëse e shikonin me kënaqësi lëvizjen shqiptare, në fund vepronin sipas interesave të tyre. Nëse shqiptarët do të bënin lojën e tyre për t u shkëputur nga Perandoria Osmane, Shqipërisë do t i ndodhte ajo që për pak sa nuk i ndodhi vetë Bullgarisë në vitin 1897, kohë kur, Rusia mbylli marrëveshjen e famshme me Austro-Hungarisë, duke rënë dakord t i jepte asaj Maqedoninë dhe Selanikun dhe të mbante për vete Bullgarinë dhe pjesën tjetër të territoreve osmane deri në Stamboll. Ndonëse ishte i ndërgjegjshëm për vështirësitë që mund të haste në opinionin politik dhe publik shqiptar për krijimin i një lidhjeje shqiptaro-greke, ai shprehte bindjen se lidhja ishte shumë e dobishme si për shqiptarët, ashtu edhe për grekët. Ndjenjat e popullit grek ishin të njëjta me ato të popullit shqiptar dhe ndërgjegjja e tyre manifestohej spontanisht e bashkuar për t u mbrojtur kundër armikut të përbashkët. Për të gjitha sa më sipër, në vazhdimësi Ismail Qemali ishte parë me interes të veçantë nga rrethet e politikës greke, të cilat shprehnin konsiderata të larta për të. Politikani i ISMAIL QEMALI Çfarë marrëveshje nënshkroi me Neokli Kazazin Çfarë marrëveshje nënshkroi me Neokli Kazazin, me çfarë statusi ishte, çfarë përfshihej në këtë marrëveshje? Fragmenti i përzgjedhur nga libri i ri i Ledia Dushkut na zbardh shumë detaje rreth kësaj marrëveshje Ismail Qemali lartë grek, kryeparlamentari Nikolla D. Levidhis, në serinë Përkujtime Historike dhe Politike, botuar në gazetën Eleftheron Vima, në lidhje me I. Qemalin shprehej: Është mysliman nga feja, por armik fort fanatik i turqve. Ka të rritur në vehte, në gradën më të lartë, ndjenjën e rracës së tij. Ëndërron komb shqiptar me lidhje dhe vëllazërim me kombin grek. Qemal beu, greqishten e flet si grek intelektual, meqenëse ka studiuar në shkollën Zosimea të Janinës. Është politikan i dorës së parë, figurë politike me rëndësi të madhe, që din tërë çështjet që i interesojnë Ballkanit. Interesimin e përforconte edhe shkollimi në gjimnazin Zosimea të Janinës, vlerësimi që Qemali shprehte për kulturën e Greqisë Klasike dhe lidhjet familjare. Gruaja e tij e dytë, Kleoniqi, ishte greke, nga familja aristokrate e Surmerlijve në Edrene. Pikëpamjet e shprehura, pa anashkaluar këtu edhe mbështetjen për zbatimin e paragrafit 23 të Traktatit të Berlinit, që kishte të bënte me të drejtat e popullsisë vendase të ishullit të Kretës, kishin sjellë kontakte të herëpashershme mes tij dhe shtetarëve grekë. Kontaktet e para mes Ismail Qemalit e politikanëve të lartë grekë, nisin në pranverë të vitit 1900, fill pas arratisjes së tij të bujshme nga Perandoria Osmane, me një anije britanike. Si mbështetës dhe i mbështetur nga Britania e Madhe, pinjolli i Vlorajve nuk mund të mos pritej mirë në Athinë. Politika zyrtare greke e manifestonte dukshëm simpatinë ndaj Mbretëreshës së Deteve, e cila përforcohej edhe për faktin se mbreti i Greqisë, Jorgo I, ishte vëllai i mbretëreshës britanike, Viktoria. Me të mbërritur në portin e Pireut, I. Qemali u prit nga koloneli arvanitas Suço, i dërguar nga qeveria greke për ta marrë e për ta akomoduar mikun e sapoardhur në një nga hotelet më të mira të Athinës, që jo rastësisht mbante emrin Grande Bretagne. Ditën e mbërritjes, Qemali takoi kryeministrin Theotokis dhe ministrin e Luftës, Samandos. Tre ditë më pas, ishte mbreti Jorgo ai që u tregua tejet i përzemërt dhe dashamirës në audiencën mbajtur enkas për të. Vizita e Ismail Qemalit në Athinë u pasqyrua gjerësisht në shtypin grek, i cili u mëshoi lidhjeve etnike midis grekëve e shqiptarëve, prejardhjes pellazgjike dhe afrimit shqiptaro-grek. Në shkrime u vunë në dukje edhe rëndësia që popullsia arvanitase kishte luajtur në shtetformimin grek dhe ekzistenca e shtetarëve grekë me origjinë shqiptare. Gjatë qëndrimit gjashtëjavor në kryeqytetin grek, Qemali nisi drejt qendrave kryesore shqiptare, një thirrje ku u shpjegoi bashkatdhetarëve të tij arsyet që e kishin detyruar të largohej nga Perandoria Osmane, me të cilën, ai shprehej se shqiptarët ishin të lidhur dhe kishin dëshirë që ekzistenca dhe lavdia e saj të vazhdonin. Në realizimin e kontakteve mes tij dhe zyrtarëve grekë luajti rol Lidhja Arvanitase e Athinës. Ajo mbështeste fort krijimin e një shteti dualist shqiptaro-grek sipas modelit të Austro-Hungarisë, të cilin e konsideronte si alternativën e vetme për të mënjanuar ndikimet sllave, austro-hungareze dhe italiane në Ballkanin Perëndimor. Lidhja përpiqej të influenconte pranë qeverisë greke për hapjen e katedrës së gjuhës shqipe në Universitetin e Athinës dhe për themelimin e një banke shqiptaro-greke në Janinë. Kontaktet e Ismail Qemalit me autoritetet greke u bënë më intensive që prej vitit Sipas historianit grek, Vasilis Kondis, qeveria greke po e afronte I. Qemalin me qëllim që të arrinte me të një marrëveshje. Për ministrin francez në Athinë, një marrëveshje dhe bashkëpunim i sinqertë midis grekëve dhe shqiptarëve do të shënonte etapën e parë dhe të sigurt drejt rregullimit të çështjes së Lindjes, në mënyrë të tillë që të garantohej edhe integriteti i Perandorisë Osmane, edhe të mbrohet zhvillimi i kombësive aborigjene. Në këtë periudhë, pinjolli i Vlorajve ishte në kontakte të vazhdueshme me ministrin e Jashtëm, Aleksandër Skuzes si dhe me shefin e seksionit të politikës së jashtme greke, Panas. Ky i fundit luajti rolin e ndërmjetësit në çdo relacion politik të qeverisë greke me Ismail Qemalin. Bisedat e fshehta i nisi kryetari i parlamentit grek, N. Levidhis. Në vazhdimësi, Levidhis kishte mbajtur marrëdhënie të mira dhe kishte ruajtur kontakte si me Ismail Qemalin, ashtu edhe me Lidhjen Arvanitase të Athinës. Për qeverinë greke, puna e tij konsiderohej të ishte tejet e rëndësishme, për shkak të marrëdhënieve të acaruara që grekët kishin me osmanët. Në takimin e 5 marsit 1907, organizuar në shtëpinë e kryeparlamentarit grek, Qemali dhe Levidhi diskutuan për krijimin në Athinë të një lidhjeje të fshehtë shqiptaro-greke, nën drejtimin e qeverisë greke. Në vijim ata u takuan me kryeministrin Theotokis. Pas takimit të tre pjesëmarrësit deklaruan marrëdhëniet e mira që ekzistonin mes grekëve e shqiptarëve.

3 SUPLEMENT JAVOR I HISTORI E diel, 14 tetor Marrëveshja e Ismail Qemalit me kryetarin e shoqërisë Helenizmi Faksimile nga marrëveshja e nënshkruar mes Ismail Qemalit dhe Neokli Kazazit më 1907 Me kërkesë të Athinës zyrtare, më 22 mars të vitit 1907, Ismail Qemali lidhi një marrëveshje me kryetarin e shoqërisë kulturore Helenizmi (O Ellinizmos), profesorin e Universitetit të Athinës, Neokli Kazazi. Parimet e marrëveshjes dhe të bashkëpunimit greko-shqiptar, të specifikuara në një protokoll special ishin: Mbrojtja reciproke dhe e përbashkët e të drejtave të secilit prej të dy popujve kundër cilitdo armik dhe element; kufizimi i ambicieve të të dy popujve brenda kufijve të tyre historikë dhe gjeografikë, duke marrë në konsideratë shumicën e banorëve që flasin një nga të dy gjuhët; edukim kombëtar pa shqetësim violent të status quo-së aktuale. Bashkërisht palët angazhoheshin të punonin për të forcuar lidhjet vëllazërore dhe për të mbrojtur interesat e përbashkëta shqiptare e greke; duke respektuar status quo-në politike, të përgatiteshin për t i bërë ballë çdo ndërhyrjeje të huaj, drejtuar kundër tyre ose njërit prej tyre; në rast ndryshimi politik në Gadishullin e Ballkanit, të kooperonin për të vendosur secili unitetin e tij kombëtar dhe autonominë sipas përshkrimit të artikullit 2; të punonin në mënyrën e duhur për përhapjen e këtyre parimeve, në vendet greke dhe shqiptare. Krahas angazhimeve të përbashkëta, palët merrnin edhe angazhime të veçanta. Kështu, Ismail Qemali zotohej të themelonte një shoqëri shqiptare me qendër në Paris, synimi i së cilës do të ishte të ndriçojë shqiptarët nëpërmjet shtypit dhe politikës, mbi të drejtat dhe interesat e vërteta dhe mbi domosdoshmërinë e marrëveshjes dhe kooperimit me grekët. Shoqëria do të botonte një gazetë, me anën e së cilës do të përpiqej të zhvillojë te shqiptarët qëllimin e ndjekur dhe domosdoshmërinë e kooperimit me grekët, do të luftojë çdo sjellje që synon dështimin e këtij qëllimi, largimin e grekëve nga shqiptarët, të lidhur nga fqinjësia dhe traditat historike dhe do të refuzojë çdo ide të këtij lloji. Po ashtu, ajo angazhohej të mbante marrëdhënie të vazhdueshme me shoqërinë Helenizmi dhe seksionin greko-shqiptar të saj. Shoqëria greke premtonte të refuzonte dhe të luftonte çdo ide të kundërt me marrëveshjen grekoshqiptare; të ushtronte të gjithë influencën e saj për përhapjen dhe mësimin e gjuhës shqipe, nëpërmjet shkollave greke të Shqipërisë dhe të kujdesej që kleri ortodoks të mos haste në pengesa për përhapjen dhe dhënien e mësimit të shqipes, por duke ruajtur në të njëjtën kohë gjuhën fetare, atë greke. Sakaq, serisë së gjatë të shoqërive politike, me qendër në Athinë iu shtua komiteti shqiptaro-grek, i quajtur Baóqimi Óqéðtarvåt å Elinvåt (Bashkimi i Shqiptarëve dhe Elinëve). Mbështetur në telegramin që Legata e Perandorisë Osmane në Athinë nisi për ministrin e Jashtëm osman, pjesa greke e komitetit përbëhej nga zotërinj që pretendonin ose ishin me origjinë nga Shqipëria, si deputetët, Z. N. G. Dragumis, G. Valtaxhis, Y. Vevulis, dhe oficerët Jani Kosta, Duka, Danglis, Melas, Xhavella, Konmeluriotis, etj. Pjesën shqiptare e përfaqësonte Ismail Qemali. Më 22 mars 1907, Komiteti lëshoi një deklaratë, të cilën ia adresonte të gjithë miqve dhe mbrojtësve të lirisë dhe drejtësisë jashtë vendit, si një përpjekje për të siguruar bashkëpunimin e tyre. Spalmja, kështu quhej deklarata, u shpall në dy gjuhë: greqisht dhe shqip, e cila nuk ishte e pastër, por e shkruar me disa germa të alfabetit grek. Një kopje e saj gjendet në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Shqipërisë. Psalmja ishte e konceptuar në dy pjesë. Në të parën bëhej një historik i shkurtër i shqiptarëve dhe grekëve, i prejardhjes, interesave dhe armiqve të përbashkët, të cilët përcaktoheshin qartë se ishin Perandoria Osmane dhe Bullgaria. Aty pranohej ekzistenca e kombit shqiptar dhe të drejtat e tij kombëtare. Bëhej fjalë për një afrim midis Elinvåt e Óqéðtarvåt, qe kan qen nga håra çe fis, çe ãak qe kane, çe åntåråso åäå çe rezik [Grekëve dhe Shqiptarëve, që kanë qenë ngaherë një fis, një gjak, që kanë një interes edhe një rrezik]. Ata, si dy prej kombeve më të forta të Gadishullit të Ballkanit, me íëezeri te viåter ubaókuam å uliäem ðer te dråqtat å åntåråsat tona [me vëllazëri të vjetër u bashkuam e u lidhëm për të drejta dhe interesat tona]. Pjesa e dytë u kushtohet angazhimeve të përbashkëta të palëve, të konkretizuar në pesë pika. Shqiptarët dhe grekët binin dakord të ruanin status quo-në, por, nëse punët e Lindjes ndryshonin, Óqéðeria te jåt ålire å otonomå, åäå vendet å Elinvåt te baókonet må Elinet [Shqipëria të jetë e lirë e autonome dhe vendet e grekëve të bashkohen me Greqinë], pra Shpallja njihte parimin e kombësisë në përcaktimin e kufijve. Por palët ishin të ndërgjegjshëm që vija kufitare mund të mos përputhej plotësisht me vijën e kombit, çka i nxiti ata të merrnin angazhime edhe në lidhje me pakicat. Sipas programit Elinet e Óqéðåtaret nuk duam kombåt qe ñojen månå as te ãendån ne ótergim as te humbasen kombesin. Èåmåli i ðrogrames tone å deóirimåt tona jane çedo bås te jåt å lire, çedo fare te jåt å barkuar, çedo kombe te ket ne politik otonomi, ãiè kombåt qe jan månå te ðunojen ðer te mire åãiève [Grekët e Shqiptarët nuk duan që kombet, të cilët do të jenë me ne, as të gjenden në shtrëngim, as të humbasin kombësinë. Themeli i programit tonë është dëshira që çdo besë të jetë e lirë, çdo farë të jetë e bashkuar, çdo komb të ketë politikë autonome. Gjithë kombet që janë me ne, të punojnë për të mirën e përgjithshme]. Shpallja, sikurse edhe Protokolli Special i marrëveshjes Qemali-Kazazi, nuk hynte në detaje për vijën kufitare shqiptaro-greke, pa përcaktuar kështu se cilat ishin tokat e grekëve e ato të shqiptarëve. Protokollit Special midis Ismail Qemalit dhe shoqërisë greke Helenismos, me kryetar Neokli Kazazin. Ai është botuar i plotë në Ismail Qemali (Përmbledhje dokumentesh ), përgatitur për botim nga Teuta Neokli Kazazi Hoxha, Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të Shtetit, Tiranë: 8 Nëntori, 1982, f Ai është siguruar nga Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme të Turqisë (DBAI, Albanie C/337). Po ashtu një fotokopje e origjinalit dhe transkriptimi i protokollit special jepet edhe nga Thanos Anagnostopulos në librin e tij: ÈÜíïò Áíáãíùóôüðïõëïò Ðáëáéïëüãïò, ÅëëÜò êáé Áëâáíßá óôéò áñ Ýò ôïõ 20ïý áéþíá. ÔåêìÞñéá áðü ôï áñ åßï ôïõ ÍåïêëÞ ÊáæÜæç, Èåóóáëïíéêç: ÊõñïìÜíïò, 1995, f Në të dy botimet përmbajtja e Protokollit Special është thuajse e njëjtë. Byroja presidenciale e shoqërisë Helenismos, nga njëra anë dhe Ismail Qemali Bej, që po qëndron prej disa kohësh në Athinë, nga ana tjetër, mbasi u mblodhën dhe mbasi morën në konsideratë planin që përmbante bazat elementare të statuteve të shoqërisë shqiptare, që do të formohet në një qendër evropiane, ranë dakord mbi nevojën politike të bashkëpunimit të popujve fqinjë aleatë, grek dhe shqiptar, që kanë interesa dhe armiq të përbashkët, dhe vendosën bazat e mëposhtme të bashkëpunimit dhe marrëveshjes së tyre. Ismail Qemali angazhohej të themelonte një shoqëri shqiptare në një qendër evropiane, qëllimi dhe puna e së cilës tregoheshin në artikujt kryesorë të statutit të saj si më poshtë: Art. 1. Një shoqëri shqiptare do të themelohet me qendër në Paris, me qëllim që të ndriçojë shqiptarët nëpërmjet shtypit dhe politikës, mbi të drejtat dhe interesat e vërteta dhe mbi domosdoshmërinë e marrëveshjes dhe kooperimit me grekët. Art. 2. Bazat e marrëveshjes dhe të kooperimit greko-shqiptar janë: 1. Mbrojtja reciproke dhe e përbashkët e të drejtave të secilit prej të dy popujve kundër cilitdo armik dhe element. 2. Kufizimi i ambicieve të të dy popujve brenda kufijve të tyre historikë dhe gjeografikë, duke marrë në konsideratë shumicën e banorëve që flasin një nga të dy gjuhët. 3. Edukim kombëtar pa shqetësim violent të status quo-së aktuale. Art. 3. Ky artikull mungon në material Art. 4. Ky artikull mungon në material Art. 5. Shoqëria do të botojë një gazetë për realizimin e qëllimit të saj dhe do të nxjerrë në dritë botime në gjuhët shqip, greqisht, frëngjisht dhe turqisht. Në organin e saj shoqëria do të zhvillojë te shqiptarët qëllimin e ndjekur dhe domosdoshmërinë e kooperimit me grekët, do të luftojë çdo sjellje që synon dështimin e këtij qëllimi, largimin e grekëve nga shqiptarët, të lidhur nga fqinjësia dhe traditat historike dhe do të refuzojë çdo ide të këtij lloji. Art. 6. Shoqëria duke aprovuar nevojën për të qenë në lidhje dhe komunikim idesh me çdo organizatë tjetër që ndjek të njëjtin qëllim dhe që e ka qendrën në Athinë ose gjetkë, do të jetë në marrëdhënie të vazhdueshme me shoqërinë Helenizmos që e ka qendrën në Athinë dhe seksionin greko-shqiptar të asaj shoqërie. Hollësitë e këtij kooperimi do të rregullohen në një protokoll special. Nga ana tjetër shoqëria Helenizmos, duke pranuar këtë kooperim premton: 1. Që ajo të refuzojë dhe të luftojë nëpërmjet kanaleve të organeve të saj të Athinës dhe të Parisit, çdo ide të kundërt me marrëveshjen greko-shqiptare. 2. Që ajo të ushtrojë të gjithë influencën e saj për përhapjen dhe mësimin e gjuhës shqipe nëpërmjet shkollave greke të Shqipërisë dhe të kujdeset që kleri ortodoks të mos hasë në pengesa për përhapjen dhe dhënien e mësimit të kësaj gjuhe. Shoqëria do të punojë gjithashtu që dhënia e mësimit fetar në gjuhën shqipe të ruhet në arsimin popullor, duke ruajtur në të njëjtën kohë gjuhën fetare dhe do të kujdeset që influencat dhe propagandat e huaja të mos turbullojnë status quo-në fetare. Të dy popujt do të punojnë për të shtrënguar lidhjet vëllazërore që i bashkojnë dhe për të mbrojtur interesat e tyre të përbashkëta. Duke respektuar status quo-në politike, ata do të përgatiten për t i bërë ballë çdo ndërhyrjeje të huaj, të drejtuar kundër të dy popujve ose njërit prej tyre. Po ashtu ata duhet të kooperojnë për të vendosur secili unitetin e vet kombëtar dhe autonominë sipas përshkrimit të artikullit 2, në rastin e një ndryshimi politik në Gadishullin e Ballkanit. Të dy palët kontraktuese do të punojnë në mënyrën e duhur për përhapjen e këtyre parimeve, në vendet greke dhe shqiptare. Bërë dhe firmosur legalisht në dy kopje: çdo palë kontraktuese mori një kopje. Athinë, më 22 mars 1907.

4 16 E diel, 14 tetor 2012 SUPLEMENT BIBLIOTEKE JAVOR I VJETORI PAVARËSIA ARËSIA oli njëkohësisht në Re Dpublikën e Shqipërisë dhe atë të Kosovës antologjia Muza e Mëmëdheut me 100 poezi nga 100 poetë, të përzgjedhur nga të gjitha trevat shqiptare, kushtuar Atdheut. Autor i antologjisë është studiuesi i letërsisë shqiptare, poeti dhe kritiku Agim Vinca. Botimi ndërkaq ruan simbolikën e bashkëpunimit, janë dy shtëpi botuese, një në Tiranë Uegen dhe tjera në Prishtinë Artini që i dhurojnë lexuesit këtë vepër të munguar me rastin e 100 vjetorit të shpalljes së pavarsisë dhe të shtetit modern shqiptar. Antologjia ka një hyrje nga përgatitësi i saj, Profesor Agim Vinca dhe një pasthënie nga shkrimtari Visar Zhiti. Një altar me 100 poezi Aantologjia Muza e Mëmëdheut me 100 poezi nga 100 poetë, të përzgjedhur nga të gjitha trevat shqiptare, kushtuar Atdheut Zëri femëror Duke iu afruar shekullit të ri dhe mijëvjeçarit të ri, shtohen zërat e grave e vajzave poete, siç nuk kanë qenë kurrë më parë dhe mëmëdheu sikur bëhet më i ëndërrt. Është e vetmja gjuha shqipe që i ka të dy emërtimet: Atdhe dhe Mëmëdhe dhe duket sikur ka parandjerë se nuk mjaftonte vetëm njëri Q Nga Visar ZHITI ysh në krye dua të them se Antologjia për Atdheun është si një altar... Në hershmërinë e tyre altarët ishin prej guri, pranë ujërave e pyjeve nën qiellin e hapur, por dhe në shpella, të nëndheshëm dhe të fshehtë dhe shpesh jo të bërë nga njeriu, por njeriu linte aty dhuratat për perënditë, ushqimin e tyre. Më pas u kalua te tryezat e praruara të katedraleve nëpër metropolet moderne. Flijimet e dikurshme i shërbejnë të sotmes dhe sakrificat e sotme i shërbejnë të ardhmes, por çuditërisht edhe të shkuarës, se ne, teksa përgatisim ardhmërinë, ribëjmë dhe lashtësinë tonë, gjithçka në dobi të jetës. Përkushtime pa fund, martirizime të njohura e të panjohura janë bërë për ty dhe në qoftë se dhe ti di të përkushtohesh, do të kuptosh më mirë veten dhe kohën dhe do të kenë kuptim e arsye puna, krijimi, ndërsa gëzimi i tyre do të jetë i shumëfishtë. Altari më i bukur ku gjejmë ushqim shpirtëror, është Poezia, i padukshëm dhe i gjithkundshëm, i parrënueshëm, ku blatohen ndjenja, vizione, ide, nëpërmjet Fjalës, që është dhe lëndë, histori dhe arkeologji e mendimit, mbartëse e përvojave jetësore, identitet, kujtesë e mrekullueshme e botës. Vjen nga mijëvjeçarët dhe do të shkojë nëpër mijëvjeçarë, e shpikur nga populli i pafundmë, nga të shumtët që s janë më, prandaj ka dhe peshën e shenjtë të amanetit. Janë vrarë për Fjalën. E dëshmon libri. E para është Fjala. Dhe e fundit, nëse ka fund. * * *... kemi ndër duar tashmë një copë nga Altari i Atdheut, nga ai i Fjalës, një antologji poetike, të Visar Zhiti ideuar dhe qëmtuar me dashuri e përkushtim nga poeti, studiues i letërsisë shqipe ndërkohë, ligjërues i saj dhe kritik letrar me përvojë, profesor Agim Vinca. 100 poezi nga 100 autorë në 100 vjetorin e shpalljes së pavarsisë së shtetit modern shqiptar. Që derdhin të nxehtë këtë magmë, e cila formëzohet në reliev monumental. Shpaloset kjo arritje e epërme si dëshirë perëndish e përpjekje titanike e një populli. Jepet rrugëtimi dhe qëndresa ndaj sulmeve dhe prapshtive të fuqive të mëdha, betejat shekullore, fitorja, ajo lumturi që përftohet nga të paturit atdhe, prajshmëria e peizazhit të tij, që sikur del nga brendësia e njerëzve të saj dhe po ashtu futet brenda shpirtit të tyre, me një diell tëndin e hënë tënden, me malet dhe detet, me krenarinë dhe bujarinë, lumenjtë dhe gjakun, me plagomat, copërlimin, heronjtë, të vrarët, me zërat dhe shpresat dhe flatra ëndrrash që përshfaqen gjithandej. Dashuria për atdheun nuk është as arkaike, as pengesë në kohët moderne. Përkundrazi. Kur do atdheun tënd, kupton dhe atdheun e tjetrit dhe kjo dashuri nuk Antologjia e Agim Vincës është dhe antologjia e vendlindjeve, të një pllaje, shtëpie a lisi të atyre që flasin një gjuhë, që janë bashkë e duhet të jenë kështu, por padrejtësitë historike i kanë ndarë dramatikisht duhet të jetë në dëm të (at) dherave të tjerë. Harta e dashurisë kështu bëhet e gjithë bota. Jetojmë në kohën e hapjes së kufijve, të bashkimeve të mëdha, globalizmit, bashkëveprimit ndërkulturor, të qytetarit të botës, por natyrisht ai që do botën, s ka si të mos të dojë dhe një copëz të saj, ku deshi fati të lindë, atje ku më ka rënurë koka. Që është mes universit, i pamohueshëm dot, gjithmonë më joshësi. Kompleksi i truallit të lindjes njihet si më interesanti dhe i fortë përherë. Vendi ku hedh të parat hapa, mbetet më i dashuri, paraprirës i rrugës së jetës, i kërshërive dhe i zbulimeve. Vendlindja të ndjek nga pas, kudo që të shkosh. Tema e Atdheut, e atdhedashurisë, e veçanta e këtij atdheu janë pra materia e kësaj antologjie. Si e kemi ribërë atdheun dhe si na ka ribërë dhe, kur kemi humbur, si e kemi futur qysh herët në vegimet dhe fantazitë tona ashtu si fusnim në sëndyqet e nuseve pajën, siç fshihnim në murin e kullave tona pushkën. Çështja e tij nuk është vetëm hipotekim trualli, por edhe gjaku, shpirti dhe përvoje kolektive, i porosive të brezave që flasin të njëjtën gjuhë, nën yjet e tyre dhe stinët e tyre, me florën dhe faunën, së cilës i kanë marrë dhe dhënë nga vetja, një sinergji e mpleksur sa nuk kuptohet ku fillon njëra dhe ku mbaron tjetra. Antologjia e Agim Vincës është dhe antologjia e vendlindjeve, të një pllaje, shtëpie a lisi të atyre që flasin një gjuhë, që janë bashkë e duhet të jenë kështu, por padrejtësitë historike i kanë ndarë dramatikisht. Kjo është dhe antologjia e strategjisë së kundërndarjes, e bashkimit duke na bindur se njënjëshmëria shpirtërore, megjithë prerjet dhe frakturat, nuk është shprishur. Altari i fshehtë i saj ka patur fshehtas blatime të perëndishme. Themelet e tij janë dhe mbeten të përbashkët, nëndhé, prej eshtrash të të rënëve tanë. Janë botuar dhe do të botohen antologji nga poezia shqipe, me kritere të llojllojshme sipas përvojave botërore, por kjo që na sjell Agim Vinca është parakja, e duhur dhe e shumëpritur, me rëndësi të gjithanshme, përtej letrares. Kulturat e tjera të mëdha e kanë kryer dhe u janë sulur temave të tjera, nga më befasueset, por temës së dashurisë dhe të atdheut i kthehen herë pas here. Erdhi kur shqiptarët tashmë kanë dy shtete në Ballkan, dy republika dhe komunikimi midis pjesëve dhe diasporës edhe përtej oqeanit është i lirë dhe i mundshëm më mirë se kurrë. Antologjia i ngjan një bible dhe eposi njëkohësisht, një shumësie të madhe zërash e shpirtrash, të folmesh arbërore dhe bëmash, që vijnë nga të gjitha anët, nga larg dhe afër, megjithëse në atdhe asgjë nuk është dhe nuk duhet të jetë e largët, nga të gjitha qendrat dhe secila bëhet qendër në këtë antologji, janë grumbulluar të njohur, me fame edhe përtej atdheut, emblematikë, të pavdekshëm, më pak të njohur, të beftë, të panjohur, të rizbuluar, bashkohen këtu dhe krijojnë mozaikun shekullor, të pritur aq gjatë. Kushtrime të hershme si të luftëtarëve, si ai i Pashko Vasës,

5 SUPLEMENT JAVOR I TREGIM E diel, 14 tetor me të cilin autori çel antologjinë dhe kalohet tek ortekët e Fishtës, më pas tek parajsa e atdhedashurisë naimiane, ku është dhe Lasgushi qiellor, shkohet në bregun tjetër deradian, që ka po aq afër sa atdheun dhe Europën. Asdreni sjell himnin, kurse Ernest Koliqi detyrohet të ikë duke e marrë me vete atdheun. Edhe Camaj po kështu, kurse Mitrush Kuteli bëhet njësh me baltën e tij. Nga gjysma e prerë e atdheut, matanë telave me gjemba të kufirit shtetëror, si një kundërmallkim shpërthen Mekuli, bir besnik dhe poet i popullit të vet, e do të arrihen kulme me të tjerë, kujtojmë këtu njërin, Podrimjen e porsashuar, i cili ishte dhe hartues antologjish, mes të cilave dhe ato me temën e Kosovës dhe të Çamërisë, si dhe emra të tjerë, por shohim se mungon dhe poezia e autorit të kësaj antologjie, Agim Vincës, megjithëse tani ai sikur është i shpërndarë kudo nëpër të përzgjedhurit e tij. Vazhdojmë ta shfletojmë shekullin e poezive. Ja, buçet kori i poetëve fitimtarëve të dalë nga lufta e fundit botërore, e sistemit internacionalist dhe më të mbyllurit ndërkohë, i utopisë sociale dhe i poezisë pa mister, kur prapë është e pamundur të tretet atdheu, shfaqet ai kështjellor, pas mjegullave. Ndërsa nga nëntoka, si nga ferri vijnë fantazmat e poezive të dënuara, që atdheu të mos jetë burg, që të paktën dashuria për të, të mos bëhet Saharë. Të dua, Shqipëri është një poezi e Kudret Kokoshit në fletoret e pakalbura të burgjeve, që e dinin përmendsh shumë bashkëvuajtës të tij. Duke iu afruar shekullit të ri dhe mijëvjeçarit të ri, shtohen zërat e grave e vajzave poete, siç nuk kanë qenë kurrë më parë dhe mëmëdheu sikur bëhet më i ëndërrt. Është e vetmja gjuha shqipe që i ka të dy emërtimet: Atdhe dhe Mëmëdhe dhe duket sikur ka parandjerë se nuk mjaftonte vetëm njëri. Tema e atdheut gjithsesi është tek çdo poet, qoftë dhe jo e drejtpërdrejtë e sido që të ketë qenë fati i tyre dhe njohja, s mund të gjenin vend të gjithë në këtë antologji, janë grumbulluar vetëm 100 poezi sipas vizionit të hartuesit të saj, megjithë dëshirën tonë për të patur të tjerë. Paradoksalisht antologjitë janë dhe antologji të mungesave. Dua të kujtoj se sa me ashk i ka kënduar Bregut të vendlindjes shkrimtari themeltar Petro Marko, po kështu dhe Arshi Pipa Kosovës, pra atdheut të dy. I pari vinte nga lufta e Spanjës dhe nga burgjet nëpër Europë për ta burgosur dhe në atdhe, ndërsa i dyti, me besim të kundërt, nga burgjet e atdheut arratiset nëpër botë e bëhet professor në SHBA. Me besime të kundërta, i bashkon poezia e dashurisë për vendin. Poezia për Atdheun nuk mbaron, nuk ka kahe dhe nuk është prone e askujt, por e lexuesve pa mbarim. Si altari ku gjejmë ushqim shpirtëror. Prandaj ne duhet t i jemi mirënjohës punës dhe mundit të Profesor Agim Vincës, nismës së tij për të ngritur këtë altar, pasionit, durimit dhe arritjes. Është e para... Brenda saj është dhe thirrja që t i kthehemi Shqipërisë, më me përdëllim e punë e më me mençuri, të denjë e seriozë e më me dashuri e përunjësi. Ja si lutej shenjtorja jonë Nënë Tereza, fjalët e saj kumbojnë në altar si poezi: Dua të kthehem në Shqipëri.../ Ta dimë, secili nga ne është krijuar/ për të bërë vepra të mëdha... / Gjithmonë e kam në zemër/ popullin tim shqiptar./ Shumë luti Zotin që paqja e Tij/ të vijë në zemrat tona... Në fund të fundit Atdheu është Altari më i madh, i pakohë ose i gjithkohshëm dhe ne jemi brenda tij edhe ai është i tërë brenda nesh. * * * Ditën kur themeluesi i shtetit modern shqiptar Ismail Qemali do të ngrinte në Vlorë Flamurin Kombëtar dhe Shqipëria do të shpallej e pavarur pas shekujsh robërie, do të mbërrinte nga Kosova, hipur mbi një nga kuajt e historisë, luftëtari dhe strategu Isa Boletini. Leshrat e tij dhe jelet e kalit ishin të përzhitura nga baroti. Ra më gjunjë emblematikisht dhe puthi Flamurin. Edhe kjo antologji është si një lloj rënieje më gjunjë, gjithë hijeshi dhe krenari, para altarit të Atdheut nën flatrat gjithë puthje të shqiponjës metaforike. Dhe duhet të besojmë se atë që zgjodhi këto poezi, pse jo, e zgjodhi dhe Atdheu të na i sillte nga andej... Visar ZHITI Tiranë, fund gushti 2012 I Vdekja e nënës Pirro Dollani shte mesi i natës kur më njof tuan nga Shqipëria se nëna kishte ndërruar jetë. Në çast dora që mbante receptorin filloi të dridhej dhe më mbuluan djersët. Nuk më kujtohet çfarë thashë, por ula telefonin dhe shkova në dhomën e gjumit e qava me dënesë, pasi nuk doja t'u prishja gjumin fëmijëve që flinin të qetë. Përjetësi m'u dukën ato pak orë që kishin mbetur nga nata. Mezi prisja të vinte ora 8 e mëngjesit që t'i telefonoja agjencisë së fluturimeve, për të prerë një biletë për në Shqipëri, paçka se akoma s'më kishte ardhur nga Zyra e Emigracionit dokumenti i qëndrimit në Amerikë. Më në fund u lidha me agjencinë, por përgjigjja qe:"për sot nuk ka bileta për në Shqipëri, por po të më lini numrin e telefonit, do të shikoj se mos gjej një biletë për ditën e nesërme." Ndërkohë që mbarova bisedën, mora Zyrën e Emigracionit. Më thanë se duhej t'u faksoja certifikatën e vdekjes që të më jepnin një dokument udhëtimi për në Shqipëri. Pas pak ra zilja dhe nga agjencia më njoftuan se mund të më siguronin një biletë në klasin e parë. Asnjëherë në jetën time s'kisha fluturuar në klasin e parë, ndaj pyeta sa kushtonte. -Pesë mijë dollarë. - Sa?! - klitha i shokuar. Të ardhurat e mia mujore nuk e arrinin shumën 1000 dollarë. Më duhej të punoja 6 muaj për të blerë atë biletë. Dhe kur të arrija në Shqipëri, nëna do të kishte të paktën një ditë që ishte varrosur dhe unë do të rrija në dhomën e mbushur me tym duhani duke dëgjuar biseda për sportin, politikën e pakënaqësitë e farefisit. Ula receptorin dhe pothuaj i mpirë qëndrova disa çaste në heshtje. Pastaj mora në telefon departamentin e bibliotekës ku punoja si student prej një viti dhe njoftova Silvian, përgjegjësen, se nuk mund të shkoja në punë atë ditë. Pa mbaruar frazën dëgjova një "Oh sa keq!" dhe kërcitjen e telefonit që u mbyll. Të nesërmen, pas leksioneve, u nisa për në bibliotekë. Sapo ashensori ndaloi në katin ku punoja, u drejtova nga zyra e Silvias. Ajo, pothuaj pa e ngritur kokën, më tha të lija çantën në sirtarin tim dhe të merresha me vendosjen e librave nëpër rafte. Si të isha një somnambul, lashë çantën, mora karron e mbushur me libra dhe u futa mes radhëve të rafteve. U ula në një nga stolat që lexuesit e përdornin për të arritur sirtarët e sipërm dhe ndjeva që faqet m'u njomën. Pas pak ndjeva një dorë në sup. Ngrita kokën. Ishte Sllavina, një nga tre studentet e huaj, ish-kampione e Bullgarisë në not, që punonte me mua në bibliotekë. Ajo u ul në gjunjë dhe më përqafoi me të dyja duart. Menjëherë më kapi një ngashërim, pasi m'u kujtua nëna që më shtrëngonte në gji atë ditë që u nisa për në Amerikë duke qarë e duke thënë: "Bir, nuk do të të shoh më", ndërsa unë me qetësi i thosha: "Jo nënë, do të kthehem shumë shpejt", paçka se e kisha vendosur të mos kthehesha më në atë vend, ku për 50 vjet kishte sunduar murtaja komuniste, ndërsa tani pushtetin e ashtuquajtur demokratik, e kishin pushtuar xhambazët, arrivistët e ish-spiunët e Sigurimit. Po vazhdoja të sistemoja librat nëpër rafte, kur më afrohet Adisa, një studente nga Afrika, që punonte së bashku me mua dhe Sllavinën në bibliotekë. Më shtrëngoi dorën fort duke thënë: "Mos u pikëllo kaq shumë. Nëna jote ndodhet në një vend më të mirë tani." Gjatë punës ndeshesha edhe me punonjës të bibliotekës, amerikanë, që posa më afroheshin, nxirrnin një "Hej" dhe vazhdonin tutje duke më lënë një boshllëk në gjoks. Kur erdhi ora të shkoja në shtëpi, mora karron bosh dhe u drejtova drejt sportelit. Çuditërisht, atje ishin mbledhur pothuajse tërë punonjësit e deparmentit. Ndërsa i afrohesha sirtarit për të marrë çantën, dëgjoja copëra bisedash drejtuar Sllavinës: "Ç'kishe në kuletë? Je e sigurt që e kishe lënë në sirtar? Sa keq që të ndodhi ty!" Pranë Sllavinës ishin edhe dy policë të universitetit që i bënin pyetje. E dëgjova të thoshte se në kuletë kishte pasur kartën e identitetit dhe 20 dollarë, si edhe zërat e ndryshme të punonjësve që pëshpërisnin "Sa keq, sa keq". Pothuajse m'u mor fryma kur kujtoja që askush nga këta punonjës nuk më kishte ngushëlluar për nënën. Zgjata dorën të marr çantën, kur syri më zuri një zarf. E hapa me nxitim. Brenda ishte një kartë ngushëllimi. Ngriva. Në të kishin lënë shënime pothuajse të gjithë punonjësit e departmentit. "Më vjen shumë keq për humbjen e njeriut më të dashur! Xhoni." "Ngushëllime për nënën! Çellsi.". "Zoti qoftë me ju në këto çaste të vështira të jetës tënde! Xhenifer."etj., etj. Sytë m'u mjegulluan dhe më pushtoi një ndjesi turpi që i kisha paragjykuar. Futa zarfin në çantë, thashë një "falemnderit" në ajër dhe u drejtova drejt ashensorit. Sapo hyra brenda, nxora kartën nga çanta dhe fillova ta rilexoj. Jo vetëm në stacionin e autobusit, por edhe gjatë rrugës për në shtëpi, rrija duke e lexuar dhe ndjeja turp. Sapo hyra në shtëpi, ia tregova gruas. Por në çast, sikur të më kishte goditur rrufeja, më lindi një pikëpyetje saqë ndërpreva tregimin dhe mora në celular Sllavinën. Mezi ç'prisja të gjeja përgjigjen e asaj pikëpyetjeje, por sapo dëgjova zërin e saj, u bllokova përnjëherësh dhe iu shmanga pyetjes që më goditi si rrufe. Në vend të saj, e pyeta për kuletën dhe e falënderova që m'u gjend aq afër dhe veçanërisht për fjalët e ngrohta që kishte shkruar në kartolinë. Jo, mos më falëndero mua, por Adisën, - ma ktheu. - Asaj i lindi ideja që kartën e ngushëllimit që blemë për ty, t'ua çonim nëpër zyra edhe punonjësve të tjerë të departamentit, që të shkruanin edhe ata diçka. Ajo vazhdoi të fliste, ndërsa mua filloi të më dridhej në dorë receptori dhe më mbuluan djersët shumë më tepër se atë natë që më njoftuan për vdekjen e nënës, pasi përfytyroja Adisën me Sllavinën duke shkuar zyrë më zyrë që t'i nxisnin kolegët të shkruanin diçka në kartë.

6 18 E diel, 14 tetor 2012 SUPLEMENT SPECIALE JAVOR I TRADIT RADITA VLERA T Pietro Abitante ë jetosh në Shën Palin Sh qiptar, një komunitet me pak më shumë se 300 banorë, nuk është e lehtë, ashtu si në çdo qendër të vogël periferike të Bazilikatës malore: një fshat që fiket ndërsa njerëzit e tij plaken ose vazhdojnë të largohen për mungesë pune. Gjatë viteve Shtatëdhjetë, ndonëse numri i banorëve ishte tre herë më i lartë, kishte akoma nga ata që punonin si fshatarë te të tjerët, për të siguruar ushqim për vete dhe familjen përmes sakrificave, që në atë kohë të pamenduara. Në fakt, nuk ishte e lehtë mbijetesa edhe për familjen e Tëreza Taullit (Teresa Costanza). Një jetë me vuajtje ku edhe vendbanimi ishte i lidhur me jetën e kafshëve të padronit dhe asnjëherë fiks: ishte një vështirësi unike për një adoleshente, si ajo, të flinte në ndërtesa të rrënuara, pa energji elektrike, larg nga komuniteti dhe ku i ftohti, lagështia dhe vetmia shoqëronin malinkoninë e saj. I ati i mikeshës sonë menaxhonte plot 200 dele dhe në këtë punë të lodhshme përfshinte të bijën që në moshë të vogël: e zgjonte, me insistim, në tre e gjysmë të mëngjesit që ta ndihmonte në mjelje dhe ajo ndërsa me një shkop shtynte një nga një delet, duke dremitur mendonte për zërat e gëzueshëm të oborrit të shkollës, për erën e lapsave dhe të fletoreve, për leximin e fotoromancave që blinte Endrra e saj ndërpritet ashpër me vdekjen tragjike dhe të papritur të të atit. Kthehet në Shën Pal dhe dhimbja e çorienton ekzistencialisht: e kishte parë edhe në një ëndërr... me lekët për ushqim... "...pra, ëndërroja një jetë normale", tregon me forcë Tëreza. Pasditeve, ndërsa ruante qingjat, duke mos ditur si të kalonte kohën, fantazia e saj kalëronte dhe duke kultivuar pasionin e hershëm për poezinë krijonte vargje në arbërisht për dashuritë e saj imagjinare për personazhe që e impresiononin ato të rralla herë kur, në shtëpitë e të tjerëve, shikonte e habitur atë kutinë prej xhami që quhej televizor, si Amuri është një malati (dashuria ështe një sëmundje) TEREZA TAULLIT Shën Palji im, i shkret Pasditeve, ndërsa ruante qingjat, Tëreza Taullit, duke mos ditur si të kalonte kohën, kultivonte pasionin e hershëm për poezinë, duke krijuar vargje në arbërisht. Amuri është një malati që të zë zëmrën me gjithë sy aq shumë sa birem (humbem) pas tij. Sa herë shërton(pëshertij), ëmërin e tend u kuljtonj Sa mirë u dishtim(deshëm), u' s'mënd te harronj Kisha një yllith(yll) e fljuturoi, fljuturoi si pagua(pallua) e më ljëshoi si parmendë pa zigua(zgjedhë) Ni u' e shkretë si ka t'e bënj se amuri për ty kish zënë rrenjë Pa ty u' s'kam si të rri, m' errët jeta, sikur jam pa sy. Një talent artistik adoleshencial, në rimë, tipik i poezisë orale të Shën Palit Shqiptar, me të cilin Tëreza shpreh ndjenjat e saj me metafora dhe referime të jetësh fshatare të epokës (parmendë, pallua, rrënjë etj) Verërat ishin dy, tre muaj punë e lodhshme: pa asnjë mjet mekanik, kryhej gjithçka me dorë, nga korrja e deri te grumbullimi i prodhimit, mbrojtja e tij nga shirat dhe transportimi me gomerë, ventilimi, gjithçka nën afshin e korrikut me fytyrën e Tërezës të skuqur nga dielli dhe nga pluhuri i kallinjve të grurit. Ato mbrëmje vere, kur, për shkak të largësisë, nuk mund të kthehej në fshat si të tjerët dhe të shijonte "shëtitjen" në xhiro, e detyruar të qëndrojë në mal, ngushëllohej duke parë yjet e duke krijuar poezi si Yllthi natës - U nis yllthi natës vate e gjet yllthin e ditës të bëin dritë kësaj jashtës (fushës) -Marrem këtej ndër këto vashera (shpata) ku s'nget ne dielli ne bora një trëndafiljëzë u' lëshova me hare u prora e e mora -Mirë se më erdhtit buljarë e buljureshe ka ky katund varra(pljot me) sheshe ai ë' pljot me dallandishe që ka do prire shtien vjeshe. Në një nga ato mëngjeset kur ndihmonte të atin në mjelje, aksidentalisht u plagos në një sy dhe i ati e kuptoi se nuk kishte të drejtë që ta bënte të vuante kaq shumë dhe e la në fshat që të ndiqte rregullisht shkollën dhe të kishte mundësinë e një jete më të mirë se e tija. Diploma e shkollës së mesme i hap një botë të re dhe më në fund mundësinë e një pune: shkon në Romë ku, falë edhe jetës së saj plot me sakrifica, shfrytëzon njohuritë që kishte qenë e detyruar të krijonte, duke gjetur një punë që t'i pëlqente. Nuk harron fshatin e saj dhe dëshirën për të shkruar poezi në gjuhën mëmë, duke kujtuar fshatin e saj, Katundi im i shkret Pa ty u' s'kam si të rri m' errët jeta me gjithë sy. dhe dashuritë e kaluara e të humbura Malli im Dallandisha futuroi mbi një drrizë vate e qëndroi

7 SUPLEMENT JAVOR I SPECIALE E diel, 14 tetor T Pietro Abitante ue ruaitur shqerrat, pas mjesditës, Tëreza Taullit s'dij si të shkonej monin, po xëj e bënej poezi, tue shtën vjeshe aljbërisht. Të rrishë në Shën Palj, një katund, pak më shumë se 300 njeriz, nëk ështe një shërbes i ljeth, ashtu si në çdo katundi i bjerr tek këta bregje të shkretë të Bazilikatës: një katund që shuhet pak e pak me njërzit që mbljakën, e me ata që iknjën për kërkuar fëtigë. Në vitratë '70, sado që ishin kishterë për tri herë më shumë, ish adhe kush i bënei furizin të tjerëvet për të gjënej bukën për fëmiljën e të rroin sadopak si të tjerët, me sacrifiçe që nd'atë mot s'ishin më i zakonit. E ashtu s'ish aq ljeth edhe për fëmiljën e Giljtanit, i ati Tërezës. Një jetë e mallkuarë, tue mbetur pas dhenëvet e patrunit, verë e dimër, tue ndruar kaljive, të umëta, pa dritë, ku Tëreza, adhe e vogeljë, fljëj vetëm e mallangunuze. I ati ruanej dyqind krera delje e tek kjo fëtigë e rend ndërkarnej dhe vajzën: e zgjonnej, ëmljith ëmljith, manatën njihere per t'i shkonej dhenë një e një kur ai i milj e ajo tue reshtur dhjenët me shkopin, ëndërrnej thirrmatë e skollës, adurin e lapsave dhe e faqevet e librit, ata fotoromanxet që "haj" me sy e që bljenej fshehura me soldet e merendës " vjen me thënë një jetë si e bëin gjithë" shton Tëreza. Tue ruaitur shqerrat, pas mjesditës, s'dij si të shkonej monin, po xëj e bënej poezi, tue shtën vjeshe aljbërisht personaxhevet të çiljevet i namurjaset kur i shih, nganjëherë, tek ajo kasheta kurjuzu që ish televizjuna, si Amuri është një malati Amuri është një malati që të zë zëmrën me gjithë sy aq shumë sa birem pas tij. Sa herë shërtonj, ëmërin tend u kuljtonj Sa mirë u dishtim, u' s'mënd te harronj Kisha një yllith e fljuturoi, fljuturoi si pagua e më ljëshoi si parmendë pa zigua Shën Palji im, i shkret Ni u' e shkretë si ka t'e bënj se amuri për ty kish zënë rrenjë Pa ty u' s'kam si të rri, më errët jeta, sikur jam pa sy. Një venë artistike vashëze, me rima të puthura, tipike tek vjeshet aljberisht e Shën Paljit, ku Tëreza buthton sentimendet e saj me fjaljë e jetës së jashtës (parmend, zigua, yljiz, rrënja e më të tjera). Kur vijn të korrat ishin dy, tre muaj fëtige e rëndë: nëk kishin mexe e bëhej gjithë me dorë: kuarej me draprin, bidhëshin kalinjt, dhumatë që vëhsin kavaljune, i qellin tek ljemi me gadhjurin, me te çiljin bëhej pizatura; hidhej grurët me dhikirjanin e me ljupatën druri e kllitej kashta, Ajo voha e llunarit bashkë me pljëhut e kallinjve ia nguqnei çerën Tërezës. Jashta ish aq largu ka katundi sa rrij atje dy muaj e i mangonej "pasexhi" tek korsi; po ajo kutndohej e tue ruaitur qiellzën e yljzit derdhnej vjeshe e poezi ljumë si Yllthi natës -U nis yllthi natës vate e gjet yllthin e ditës të bëin dritë kësaj jashtës -Marrem këtej ndër këto vashera ku s'nget ne dielli ne bora një trëndafiljëzë u' lëshova me hare u prora e mora Mirë se më erdhtit buljarë e buljureshe ka ky katund varra sheshe ai ë' pljot me dallandishe që ka do prire shtien vjeshe. Ish një manatë ndër ato kur i ndihnej i atit të milj dhenët që bëri dëm me shkopin tek syu. E që ahiena i ati s'e mbajti me pas po e dërgoi në katund për të vej në skollë të miresonej jetën e saj. Me diplomin iu hap jeta pse mënd gjënej fëtige: vate Rrom ku, për gjithë ate që kish shkuar e kish xën e gjën fëtigën po me mall kontinuar e skruan poezi në të foljurit e katundit dhe e kuljton kështu: Katundi im i shkret Pa ty u' s'kam si të rri Konferenca e paqes Në vitratë '70, sado që ishin kishterë për tri herë më shumë, ish adhe kush i bënei furizin të tjerëvet për të gjënej bukën për fëmiljën e të rroin sadopak si të tjerët, me sacrifiçe që nd'atë mot s'ishin më i zakonit. E ashtu s'ish aq ljeth edhe për fëmiljën e Giljtanit, i ati Tërezës. Një jetë e mallkuarë, tue mbetur pas dhenëvet e patrunit, verë e dimër, tue ndruar kaljive, të umëta, pa dritë, ku Tëreza, adhe e vogeljë, fljëj vetëm e mallangunuze Më errët jeta me gjithë sy. e amuret të bjerrë Malli im Dallandisha futuroi mbi një drrizë vate e qëndroi ajo zëmërën mua me shpoi kur më tha se ai më harroi, ni zgjou ti vashë e mirr vesh se trimi yt nëk të dish mos kljai se iku e të lëshoi se ai nëk të meritoi Kjo mirësi në Rrom iu këput kur gjithë njëherë, në 1992 i vdes i ati paramotit tij: heljmi ia trubullon jetën e kish bërë një ëndërrë mbrëmanet si rrëfien pas me këtë poezi: Tatës Somanat erdhë një zog e më këndoi bënei vjeshin i nje kroj ai zëmëren mua me hallmoi s'mora vesh se ç'më thoj po dolla ljart ka Karnara atje ljart ku s'ljosei bora varra(pljotë me) ljotë m'u bljua çera kur ti s'më dolle përpara... Bier postin Rrom, priret në katund ku jeta pa fëtigë s'është e ljezë: Katundi im i shkret U rrita tek një pulluvin pa pirë e pa ngrënë dua të vete më gjakun në kljoftë se ndrofsha këtë dhistin. Vaqa, erdha ka ky katundi ai zëmërën mua me humbi mos njeri u adular sa ditë shkova tue kljarë Thash se tue rritur më shkon po ai mua shumë më hallmon murgu! u bë si masari pa miq e pa gjiri Amuri për katundin, poezitë e saj e shoku me të çiljin u martua e ndihnjën të mos të ikenj nj'ate herë edhe pse nëk ëndërren më si më parë, po i sosen të jetë pjesë aktive e katundit me sprënxën se gjithe këto poezi ndo njeherë mënd ti publikar. Do të jetë hera e parë që shkruet gjagjë në të foljutir e Shen Paljit. Auguri! ajo zëmërën mua me shpoi kur më tha se ai më harroi ni zgjou ti vashë e mirr vesh se trimi yt nëk të dish mos kljai se iku e të lëshoi se ai nëk të meritoi Endrra e saj ndërpritet ashpër me vdekjen tragjike dhe të papritur të të atit. Kthehet në Shën Pal dhe dhimbja e çorienton ekzistencialisht: e kishte parë edhe në një ëndërr, që më vonë do ta tregojë kështu: Tatës Somanat(sot në mëngjesë) erdhë një zog e më këndoi bënei vjeshin i nje kroj ai zëmëren mua me hallmoi s'mora vesh se ç'më thoi po dolla ljart ka Karnara atje ljart ku s'ljosei bora varra(me pljot) ljotë m'u bljua çera(faqja) kur ti, tatë, s'më dolle përpara... Humbet punën dhe jeta në fshat bëhet e vështirë: punë nuk ka ose maksimumi është me copa Katundi im i shkret U rrita tek një pulluvin (fidanishte) pa pirë e pa ngrënë dua të vete më gjakun (tjetërkund) në kljoftë se ndrofsha këtë dhistin(fat). Vaqa, erdha ka ky katundi ai zëmërën mua me humbi mos njeri u adunar(vu re) sa ditë shkova tue kljarë Thash se tue rritur më shkon po ai mua shumë më hallmon i shkreti qëndroi si masari (fermë) pa miq e pa gjiri(gjini). Gjithsesi dashuria për fshatin, poezitë e saj, martesa e ndihmojnë që të besojë në një mundësi jetese pa emigruar sërish: pranon që të mos ëndërrojë më kushedi se çfarë të ardhme, por të shijojë të qënurin pjesë e komunitetit dhe pasjen e roli me poezitë e saj të shumta që kemi sjellë shkurtimisht dhe që shpreson, pa shumë pretendime, që t'i publikojë së shpejti. Do të ishte një nga tentativat e para të transkriptimit të poezisë në gjuhën tonë. Urime!

8 20 ARKIV E diel, 14 tetor 2012 SUPLEMENT JAVOR I VJETORI I PAVARESISE ARESISE V PROF.. em. DR. Pavli Haxhillazi isarion Xhuvani ka pasur ve primtari mjaft të spikatur at dhetare dhe kishtare në shërbim të vendit të vet, Shqipërisë, midis dy luftërave të përbotshme, të cilat përfshinë në vorbullën e tyre edhe kombin shqiptar. Me veprimtarinë e shquar atdhetare dhe kishtare Visarion Xhuvani ( ) ka zënë vend të ndritur në panteonin e atyre personaliteteve që e meritojnë cilësimin "Apostull i atdhetarizmit dhe i ortodoksisë shqiptare". Më 1920 Kongresi i Lushnjës e zgjodhi anëtar të Këshillit Kombëtar si senator të Elbasanit dhe më 1922 u zgjodh nga populli deputet i Durrësit. Visarion Xhuvani ka qenë nismëtar shumë aktiv për organizimin e Kongresit të parë të Kishës Ortodokse Shqiptare të Beratit (1922), ku ka përfaqësuar Durrësin si delegat i tij. Në këtë Kongres kishtar u mor vendimi historik që të realizohej nisma e kahershme për shpalljen e Autoqefalisë së Kishës Ortodokse Shqiptare. Në atë kohë për ta kryer e zbatuar këtë vendim historik për Autoqefalinë kishtare u sajuan shumë pengesa e vështirësi, të cilave iu shtua edhe kundërshtimi i saj prej Patriarkanës së Stambollit. Këshilli i Lartë i Kishës Ortodokse Shqiptare, në vitin 1925 e emëroi Visarion Xhuvanin drejtuesin kryesor të Mitropolisë së Durrësit. Sinodi kishtar i Kishës Ortodokse Shqiptare e zgjodhi atë Kryepeshkop të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Më 1929 Imzot Visarion Xhuvani organizoi në Korçë Kongresin e dytë gjithortodoks të Kishës Shqiptare ku u miratua "Statuti i përhershëm" dhe "Rregullorja e administrimit të përgjithshëm të Kishës". Me këto akte të rëndësishme Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë me Visarion Xhuvanin si Kryepeshkop të saj pati mbështetje të plotë në kongrese ndërkombëtare kishtare dhe miratim të njëzëshëm mbarëkombëtar. Mbas shumë përpjekjesh dhe për t'u arritur njohja e Autoqefalisë së Kishës Ortodokse Shqiptare nga Patriarkana Ekumenike e Stambollit, e cila kishte vënë si kusht të saj largimin e Visarion Xhuvanit nga detyra e lartë kishtare, në vitin 1936 Kryepeshkopi i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë pranoi të japë dorëheqjen e tij përpara Sinodit të Shenjtë, në mënyrë që të njihej Autoqefalia nga Patriarkana e Stambollit, të miratohej prej saj Tomusi kishtar dhe të përfundonte kështu edhe njohja kanonike prej kreut kishtar të ortodoksisë. Visarion Xhuvani ka qenë Kryepeshkop i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë nga viti 1929 e deri më Pasi dha dorëheqjen për ta shpëtuar Autoqefalinë e Kishës Ortodokse Shqiptare dhe për ta çuar njohjen e saj kanonike deri në njohjen përfundimtare të Patriarkanës Ekumenike, Visarion Xhuvani ka qenë si peshkop (mitropolit) i Dioqezës së Beratit, Myzeqesë, Vlorës dhe Kaninës nga viti 1942 e deri më Pas vitit 1944 Visarion Xhuvani u përndoq politikisht dhe ideologjikisht, ashtu si edhe shumë klerikë të tjerë ortodoksë, katolikë dhe myslimanë shqiptarë. Ai u arrestua në vitin 1947 dhe u dënua më 1948 me 20 vjet heqje lirie në burgun e Burrelit. U lirua nga burgimi në moshën 76 vjeçare pasi për 15 vjet mundi të përballojë vuajtjet e rënda. Vitet e fundit të jetës i kaloi në manastirin e Shën Gjon Vladimirit në Elbasan, ku ndërroi jetë më 15 dhjetor të vitit 1965.Për veprën madhore të Imzot Visarion Xhuvanit është publikuar deri më sot një libër si përmbledhje me titullin: "Visarion Xhuvani në Kishë, në Parlament dhe në Burg, Tiranë 2007, 520 f, botuar nga Shtëpia botuese 55", të cilin e kanë përgatitur Nos Xhuvani dhe Pavli Haxhillazi. Ky botim për veprimtarinë e Visarion Xhuvanit nuk është i plotë sepse ende nëpër arkiva të ndryshme ka dosje të pashfrytëzuara dhe të panjohura deri më sot. Shumë dokumente janë djegur nga nazistët gjermanë gjatë luftës në banesën e tij te Kodra e Priftit (kështu është emërtuar nga populli kjo kodër ku kishte shtëpinë e vet Visarioni në Tiranë dhe po kështu ajo njihet edhe nga administrata e sotme në kryeqytet), si edhe në kishën e shkrumbuar të Shkozës që ndodhej po në këtë kodër, që sot është populluar me ndërtime të reja dhe vila. Nuk i kanë shpëtuar djegies biblioteka e tij e madhe me vepra të shumta që ndriçonin historinë e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, as letërkëmbimi (korrespodenca) me miqtë dhe bashkëpunëtorët e shumtë, as fjalimet dhe diskutimet e mbajtura në konferencat ndërkombëtare dhe kombëtare që sot për sot janë të humbura, as dorëshkrimet e tij dhe kujtimet e shkruara për ngjarjet e veta intime. Por le t'ia lëmë kohës që disa prej tyre të zbulohen dhe t'i bashkohen korpusit të Veprës së Visarion Xhuvanit nëpërmjet hulumtimeve më të thelluara dhe studimit të tyre për të vënë në vendin e duhur dhe për të ndriçuar më tej edhe historinë kombëtare shqiptare. Këto ditë në Arkivin Qendror të Shtetit, në "Dosjen Nr. 1" të vitit 1945, me titullin "Kisha Ortodokse Autoqefale. Emërtimi struktural: Or- Në foto: Faksimile e letres së Visarion Xhuvanit Një letër e panjohur e Visarion Xhuvanit Letra e datës , i dërgohet si përgjigje Së Shenjtës Kryesi të Sinodit të hirshëm të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë në Tiranë për një vendim në lidhje me Peshkopin e Gjirokastrës Pandelejmon Kotoko ganizimi i kuadrit", është Visarion Xhuvani gjendur dorëshkrimi i një letre të datës , të cilën Visarion Xhuvani ia ka dërguar si përgjigje Së Shenjtës Kryesi të Sinodit të hirshëm të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë në Tiranë për një vendim në lidhje me Peshkopin e Gjirokastrës Pandelejmon Kotoko. Kjo letër më nxiti që ta publikoj atë dhe me këtë rast ta përkujtojmë edhe Visarion Xhuvanin në vitin jubilar të 100 vjetorit të shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. Për këtë letër të Visarion Xhuvanit falënderoj përzemërsisht kolegun Andrea Llukani, i cili ma bëri të njohur atë, duke u ndodhur në ruajtje të saj prej Arkivit të Shtetit në Tiranë.Sipas kësaj letre Kryesia e Sinodit duhej të merrte një vendim për të pushuar nga detyra kishtare titullarin e Dioqezës së Gjirokastrës, Pandelejmon Kotoko, i cili ishte peshkop i kësaj Dioqeze të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Pushimi i tij nga detyra kërkohej sepse gjatë një kohe prej më shumë se katërvjeçare ai e kishte braktisur Dioqezën e Gjirokastrës duke mos qenë në drejtimin e saj. Sipas Statutit të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë dhe sipas kanoneve të hirshme të Ortodoksisë Peshkopi Pendelejmon Kotoko kishte bërë shkelje statutore dhe kanonike që çonin në masën ndëshkimore të pushimit nga detyra kishtare. Nëpërmjet kësaj letërpërgjigjeje Visarion Xhuvani, që në atë kohë ishte Peshkop i Beratit, Vlorës dhe Myzeqesë dhe anëtar i Kryesisë së Sinodit të Shenjtë të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, i sugjeron Kryesisë së Sinodit që ajo të ndiqte procedurat e nevojshme për organizimin e Gjyqit të hirshëm, i cili parashikohej prej Statutit të Kishës sonë Ortodokse Autoqefale dhe prej kanoneve të shenjta. Gjykata Shpirtërore ishte organi kompetent që do të gjykonte çështjen e braktisjes së detyrës kishtare nga Peshkopi Pandelejmon Kotoko dhe do të vendoste për pushimin e tij nga detyra kishtare pasi t'i bëhej atij thirrje e hapur publike në gazetat (fletoret) e Shqipërisë dhe nëpërmjet njoftimit të posaçëm në organin e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Vetëm pas këtyre veprimeve procedurale për titullarin e Dioqezës së Gjirokastrës Peshkopin Pandelejmon Kotoko dhe vetëm atëherë Gykata Shpirtërore do të shqyrtonte vendimin e pushimit nga detyra të titullarit në mungesë të tij, dhe në bazë të shkeljeve statutore dhe të së drejtës kanonike kishtare për braktisjen e detyrës kishtare në Dioqezën e Gjirokastrës. Për këtë vendim të Gjykatës Shpirtërore Sinodi i Shenjtë i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë lipsej të njoftonrte Qeverinë shqiptare sepse ajo e kishte të drejtën e miratimit të shkarkimit nga detyra peshkopale dhe prej saj vendimi i Sinodit do të merrte formën e prerë të ekzekutimit. Me faksimile, po japim të plotë fotokopjen e kësaj letre të Visarion Xhuvanit, sepse për përmbajtjen e saj kemi dhënë më sipër vetëm një përmbledhje të disa çështjeve që ajo ka shprehur.