D I S E R T A C I O N

Transcript

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORI-FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË D I S E R T A C I O N VEPRIMTARIA DIPLOMATIKE DHE POLITIKE E FAN NOLIT NË VITET Në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencave në Marrëdhënie Ndërkombëtare Përgatiti: Msc.Estela HOXHA Udhëheqës shkencor Prof. Dr. Valentina DUKA TIRANË, 2018 i

2 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORI-FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË Tel/Fax Adresa: Rruga e Elbasanit, Tiranë. D I S E R T A C I O N VEPRIMTARIA DIPLOMATIKE DHE POLITIKE E FAN NOLIT NË VITET Përgatitur nga Msc. Estela HOXHA Në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencave në Marrëdhënie Ndërkombëtare VEPRIMTARIA DIPLOMATIKE DHE POLITIKE E FAN NOLIT NË VITET Përgatitur nën drejtimin e Prof. Dr. VALENTINA DUKA Mbrohet para jurisë në dt / Kryetar 2..Anëtar (oponent) 3....Anëtar (oponent) 4..Anëtar 5..Anëtar TIRANË, 2018 ii

3 PASQYRA E LËNDËS PARATHËNIE...v HYRJE....xiii KREU I VEPRIMTARIA DIPLOMATIKE E FAN NOLIT NË VITET Roli i Fan Nolit në anëtarësimin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve Diskutimi i çështjes së kufijve të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve dhe qëndrimet e Nolit si kryetar i delegacionit shqiptar Qëndrimi i Nolit në Lidhjen e Kombeve ndaj të drejtave të minoriteteve Veprimtaria e Fan Nolit si ministër i Punëve të Jashtme...42 KREU II VEPRIMTARIA E FAN NOLIT NË PARLAMENTIN SHQIPTAR NË VITET Debati politik i Fan Nolit në seancat parlamentare të kohës Qëndrimi kritik i Nolit ndaj veprimtarisë së qeverisë së Xhafer Ypit Opozitarizmi i Nolit në Parlament ndaj politikës së qeverisë së Ahmet Zogut Mendimi i Fan Nolit mbi miratimin e disa projektligjeve në Parlament Diskutime dhe ndërhyrje të Nolit ndaj çështjeve të ndryshme të trajtuara në KëshillinKombëtar..84 KREU III...95 NOLI KRYEMINISTËR I QEVERISË SË QERSHORIT Kontributi i Nolit në krye të opozitës shqiptare në zhvillimet e Revolucionit të Qershorit Fan Noli si Kryeministër. Reformat e qeverisë së tij Diplomacia e qeverisë së Nolit Çështja e njohjes së qeverisë së Nolit nga Fuqitë e Mëdha dhe marrëdhëniet me shtetet fqinjë Veprimtaria e qeverisë së Nolit në procesin e përcaktimit të kufijve të Shqipërisë. Fshatrat e Korçës, Shën Naumi dhe Vermoshi Fan Noli në Lidhjen e Kombeve, mes diplomacisë dhe populizmit KREU IV FUNDI I QEVERISË SË QERSHORIT Mobilizimi ushtarak dhe kundërshtimi i qeverisë së Fan Nolit iii

4 4.2. Dështimet e Nolit si kryeministër Largimi përfundimtar i Nolit nga jeta politike PËRFUNDIME BIBLIOGRAFIA ABSTRAKT iv

5 PARATHËNIE Në historinë e një vendi, jo të gjithë personazhet, aktorët politikë apo shtetërorë, që janë pjesë e saj, lënë gjurmë dhe realizojnë kthesa historike, apo sjellin standarde të reja në politikën e vendit, të tilla që të pranohen nga të gjithë edhe pothuajse një shekull mbrapa. Të tillë personalitete janë pika referimi historike për studiues e politikanë të të gjitha kohërave moderne e që aspirojnë të ngrihen mbi subjektivitetin e tyre pragmatist. Edhe historia e Shqipërisë ka të tilla pika referimi historik për vizionin, idetë, argumentin, patriotizmin dhe përkushtimin ndaj interesave kombëtarë. Shumë prej tyre janë bërë objekt studimi të autorëve të ndryshëm, të cilët kanë evidentuar tipare karakteristike të formimit të tyre dhe impaktin në veprimtarinë dhe fushat në të cilat kanë vepruar. Pikërisht në këtë mozaik të historisë së Shqipërisë, një nga personalitetet komplekse që la evidenca të qarta historike, kulturore, patriotike, diplomatike në historinë tonë është Fan Noli. Emri dhe vepra e Fan Nolit, është lidhur ngushtë me kulturën dhe historinë e re të kombit shqiptar. Veprimtaria e tij është shumë dimensionale duke prekur disa fusha si letërsi, teologji, politikë, diplomaci, shkenca filologjike etj. Disa prej fushave të veprimtarisë së tij janë studiuar nga autorë të ndryshëm. Bazuar në formimin tim akademik qëllimi i studimit është pikërisht të evidentoj kontributin e Nolit si politikan dhe diplomat, të analizoj faktorët që ndihmuan në këtë kontribut si dhe pasojat e saj për panoramën politike të kohës. Objekt studimi për të realizuar këtë qëllim kam marrë periudhën , një periudhë shumë delikate për shtetformimin evropian shqiptar, i cili herë pas here rrezikohej nga trashëgimia mentale otomane dhe lindore. Është një periudhë historike ku politikanët shqiptarë u përpoqën të eksperimentonin në qeverisje modelet europiane të demokracisë liberale, dhe një ndër to fuqishëm shfaqet Noli, por, shpesh pa sukses për shkak të mjedisit akoma autokratik mental e shoqëror. Vitet 20 në jetën politike të Fan Nolit shënojnë një periudhë të artë në karrierën e tij, si një personalitet me role të rëndësishme në shtetin shqiptar. Brenda një periudhe të shkurtër, ai merr detyra me shumë rëndësi duke ndjekur me hapa galopant rrugën e karrierës, nga deputet, diplomat në ministër e kryeministër. Duke qenë një person me aftësi dhe kontribut të gjithanshëm, trajtimi i veprimtarisë së tij ka lënë gjithnjë hapësira për studime të mëtejshme. Fillesat në kontributet e tij politike janë të hershme. Federata Vatra u përfaqësua me delegatin e saj, Fan Nolin më 4 korrik të vitit 1918, përpara presidentit Willson i cili e shpëtoi Shqipërinë nga copëtimi i mëtejshëm. Ky ishte momenti më i rëndësishëm për fatin e kombit shqiptar, sepse po të mos ishte vetoja e presidentit Willson, Shqipëria do të ishte viktima e parë e pakteve të fshehta të Anglisë e Francës të arritura gjatë luftës për copëtimin e mëtejshëm të Shqipërisë mes fqinjëve. Noli erdhi në Shqipëri në vitet 1913 dhe Ai u bë figurë udhëheqëse në luftën për vendosjen e rendit demokratik. Me fitoren e Revolucionit të Qershorit më 17 qershor 1924, Fan Noli u vu në krye të qeverisë së Shqipërisë. Gjatë gjashtë muajve, ai drejtoi një qeveri demokratike, e cila u mundua të përballonte problemet politike dhe ekonomike të shtetit të ri shqiptar, të cilat ishin mjaft të rënduara. Por, programi i tij për modernizimin dhe demokratizimin e Shqipërisë, doli se qe tepër i nxituar në një vend pa tradita parlamentare, mendojnë edhe sot një pjesë e historianëve. Me rrëzimin e qeverisë së tij, Noli u largua përgjithmonë nga Shqipëria. Pikëpamjet mbi organizimin e v

6 shtetit, politikën e brendshme dhe të jashtme i shtjelloi në shkrime dhe fjalime të viteve Luftoi që shteti të vinte në jetë parimet e demokracisë së përparuar. Historiografia shqiptare dhe e huaj kanë dhënë kontribut me vlerë në trajtimin e figurës së Nolit dhe kontekstit historik në të cilin ai ka vepruar, por këto botime nuk kanë për objekt të veçantë studimi veprimtarinë diplomatike dhe politike të tij në vitet Autorët të cilët kanë trajtuar kontributin e Fan Nolit janë ndalur më gjerësisht në veprimtarinë e tij letrare dhe teologjike dhe më pak në atë diplomatike dhe politike. Edhe autorët të cilët e kanë trajtuar kontributin e tij politik, e kanë bërë në mënyrë të fragmentarizuar duke trajtuar kryesisht të veçuar veprimtarinë e tij tek Vatra, veprimtarinë si opozitar ose si kryeministër në qeverinë e Qershorit, por gjithmonë në funksion të paraqitjes së ngjarjes historike dhe jo të personalitetit dhe kontributit të Nolit si personazh politik e diplomatik.. Pikërisht këtu qëndron dhe risia e këtij punimi, në trajtimin specifik të Nolit si diplomat dhe si politikan. Qasja e re që qëndron në themel të këtij studimi synon të evidentojë me objektivitet, rolin e Nolit si diplomat dhe politikan në realitetin politik shqiptar të viteve duke e parë në këndvështrimin që nxjerr në pah arritjet dhe dështimet e tij. Metodologjia e përdorur për realizimin e këtij studimi është ajo hulumtuese, evidentuese dhe analitike. Të gjitha metodologjitë e përdorura janë në funksion të respektimit të kronologjisë së ngjarjeve. Ky material studimor është ndërtuar duke ndërthurur kriterin kronologjik me atë tematik. Duke u mbështetur në këto kritere bazë, punimi është organizuar në 5 ndarje strukturore. Parathënia pasohet nga hyrja dhe katër kapituj, si vijon: Veprimtaria diplomatike e Fan Nolit në vitet , Veprimtaria e Fan Nolit në Parlamentin shqiptar në vitet , Noli, Kryeministër i Qeverisë së Qershorit, Fundi i Qeverisë së Qershorit. Punimi përmbyllet me konkluzionet përkatëse dhe Bibliografinë. Në hyrje është paraqitur një tablo e shkurtër e jetës dhe veprës së Fan Nolit që nga lindja deri në vitin Qëllimi i realizimit të një hyrje të tillë është paraqitja e kushteve dhe rrethanave në të cilat Noli u formua dhe filloi veprimtarinë e tij, për të kuptuar se si eksperiencat e tij jetësore kanë ndikuar në formimin e mendimit të tij politik i cili paraprin më pas veprimtarinë e tij politike dhe diplomatike. Historia e tij fillon në vendlindje në Ibrik-Tepe, një fshat i banuar që në lashtësi nga shqiptarët që kanë ruajtur traditat e të parëve me shekuj. Në vitet , Noli jetoi në Greqi ku punoi si përkthyes dhe si aktor. Më pas largohet për në Egjipt ku jep mësime të gjuhës greke si dhe është kolonë zanore në meshat kishtare. Një moment i rëndësishëm në jetën e tij është emigrimi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ku dhe fillon të angazhohet seriozisht për çështjen shqiptare. Në këtë periudhë bëhet pjesë e gazetës Kombi dhe shpalos aftësitë e tij në publicistikë. Më 1908 bëhet prift, më pas themelon Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Po më 1908, filloi studimet në Universitetin e Harvardit, ku u diplomua për Art në vitin U angazhua gjithashtu si botues i gazetës shqiptaro-amerikane Dielli, luajti rol aktiv tek Federata Vatra etj. Kreu I Veprimtaria diplomatike e Fan Nolit në vitet , trajton rolin e Fan Nolit në procesin e anëtarësimit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve. Problemet në kufijtë e Shqipërisë sa vinin dhe shtoheshin. Përballë kësaj situate, qeveria e formuar nga Kongresi i Lushnjës, kishte në fokusin e saj ripohimin ndërkombëtar të vendimeve të 1913-s, mbi njohjen e Pavarësisë së Shqipërisë dhe të kufijve të saj. Shteti shqiptar iu vi

7 drejtua Lidhjes së Kombeve për realizimin e këtij qëllimi. Më 12 tetor 1920, delegacioni shqiptar në Konferencën e Paqes, i paraqiti Sekretarit të Përgjithshëm Drummond kërkesën e qeverisë së Tiranës për pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve. Kryetar i delegacionit shqiptar për të mbrojtur interesat kombëtare në Lidhjen e Kombeve u vendos Fan Noli. Caktimi i tij ishte kandidatura më e përshtatshme për të përfaqësuar Shqipërinë sepse ai fliste me lehtësi gjuhët zyrtare që përdoreshin në sallat e Lidhjes së Kombeve, si anglisht dhe frëngjisht. Ai fitoi simpatinë e shumë figurave politike të kohës dhe i bëri ata simpatizues të çështjes shqiptare. Duke qenë një figurë qendrore e besimit ortodoks shqiptar që përfaqësonte në Lidhjen e Kombeve interesat e tre besimeve fetare në Shqipëri, ai i bëri nder imazhit të Shqipërisë si simbol i bashkekzistencës fetare në skenën e aktorëve ndërkombëtarë të kohës. Krahas këtyre ai, kishte dhënë prova se dinte të mbronte mirë çështjen e Shqipërisë pasi veprimtaria e Nolit në mbrojtje të interesave kombëtarë kishte filluar që në gjirin e Vatrës. Falë aftësisë së tij si diplomat, Fan Noli kontaktoi me përfaqësues të vendeve të ndryshme në Lidhjen e Kombeve për të lobuar pro çështjes shqiptare. Gjithashtu, ai paraqiti të gjitha aktet ndërkombëtare të kërkuara nga Sekretari i Përgjithshëm i Lidhjes dhe një memorandum që ishte përmbledhje e argumenteve të delegacionit shqiptar në mbështetje të kërkesës së anëtarësimit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve. Argumentet dhe faktet e paraqitura nga delegacioni shqiptar me në krye Fan Nolin u ritheksuan dhe në Memorandumin e 9 dhjetorit 1920 të cilat qartësonin me tej potencialin e shtetit shqiptar për të qenë pjesë e Lidhjes. Si përfundim, Lidhja e Kombeve e pranoi Shqipërinë më 17 dhjetor 1920 me 35 vota pro dhe 7 abstenime. Pranimi i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve kishte rëndësi për shkak se riafirmoi pavarësinë e Shqipërisë dhe shfuqizoi Traktatin e Fshehtë të Londrës. Jehona e pranimit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve u shpreh si në shtypin e brendshëm ashtu dhe atë ndërkombëtar. Tematika e debateve të Nolit në Lidhjen e Kombeve do të përcaktohej nga rrethanat politike të kohës, të cilat kërkonin ndërhyrjen e duhur diplomatike. E tillë ishte trajtimi i çështjes së kufijve shqiptarë, e cila ishte mjaft delikate për shtetin shqiptar. Kështu, menjëherë pas pranimit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, Noli u ngarkua me zgjidhjen e problemit të kufijve shtetëror shqiptar, kjo pas dështimit të nismës së qeverisë shqiptare për të arritur një marrëveshje me shtetet kufitare, Greqinë dhe Jugosllavinë. Ishte sesioni i 13-të i Këshillit të Lidhjes i cili zhvilloi debatin për kufijtë e Shqipërisë, në të cilin, përfaqësuesit shqiptar Fan Noli dhe atij grek e jugosllav iu dha mundësia për të shprehur qëndrimet e tyre në lidhje me këtë çështje. Fan Noli, kërkonte njohjen e kufijve të përcaktuara në Konferencën e Londrës dhe në Protokollin e Firences të vitit Ndërsa përfaqësuesit e fqinjëve të Shqipërisë, kërkonin të legjitimonin prezencën e trupave të tyre në kufijtë shqiptarë duke i qëndruar idesë që përcaktimi i kufijve në terren nuk ishte finalizuar. Përballë pretendimit të tyre, Noli do të luftojë për një zgjidhje optimale të çështjes në favor të Shqipërisë, duke denoncuar politikën e egër që po ndiqnin fqinjët. Një ndër pikat e diskutuara mes delegatëve ishte dhe juridiksioni i trajtimit të çështjes shqiptare nga ana e Lidhjes së Kombeve apo nga Konferenca e Paqes. Pavarësisht insistimit që bëri Noli që çështja e kufijve të Shqipërisë të merrte zgjidhje nga Lidhja e Kombeve, diskutimi u spostua tek Konferenca e Ambasadorëve. vii

8 Një tjetër çështje që Shqipërisë iu desh të përballej fuqishëm në Lidhjen e Kombeve, ishte ajo e minoriteteve. Në sesionin e 15 dhjetorit 1920, Asambleja e Lidhjes së Kombeve, u kishte kërkuar shteteve kaukaziane dhe ballkanike, midis të cilave dhe Shqipërisë, të cilat pretendonin të bëheshin anëtare të saj, të merrnin masa të domosdoshme, që në frymën e traktateve të Lidhjes së Kombeve mbi minoritetet, të rregullonin legjislacionin e brendshëm. Qeverisë shqiptare nuk iu kërkua vetëm rregullimi i legjislacionit të brendshëm, por dhe nënshkrimi i një deklarate për mbrojtjen e minoriteteve. Në deklaratën e nënshkruar nga Noli, Shqipëria angazhohej për respektimin e të drejtave të pakicave kombëtare, gjuhësore, fetare etj. Deklarata u ratifikua nga Shqipëria më 17 shkurt Pjesë e trajtimit të këtij kapitulli është dhe veprimtaria e Fan Nolit si ministër i Punëve të Jashtme. Ai u caktua në këtë pozicion në qeverinë e Xhafer Ypit. Akti i parë që kreu si ministër i Punëve të Jashtme, ishte kërkesa drejtuar qeverive të Fuqive të Mëdha (SHBA e Japoni) e të vendeve të tjera europiane, që nuk e kishin njohur akoma Shqipërinë e që nuk kishin vendosur ende marrëdhënie diplomatike me të, për ta ndërmarrë një iniciativë të tillë. Gjithashtu ratifikimi në parlament i deklaratës së minoriteteve u bë në kohën kur ai ishte ministër. Por, Fan Noli nuk qëndroi gjatë në postin e ministrit të Punëve të Jashtme duke dhënë dorëheqjen. Dorëheqja e tij lidhej me disa papajtueshmëri në kabinetin ku ai bënte pjesë. Kreu II Veprimtaria e Fan Nolit në Parlamentin Shqiptar në vitet ka në fokus paraqitjen e qëndrimeve të Fan Nolit si deputet dhe veprimtarinë e tij në parlament në kuadër të trajtimit të çështjeve të kohës, e shprehur kjo në debatet parlamentare. Periudha e viteve është konsideruar si një ndër periudhat më demokratike midis Dy Luftërave në Shqipëri, kjo për disa arsye ndër të cilat dhe shkëmbimi i mendimeve dhe angazhimi në debate politike. Parlamenti ishte sheshi kryesor i betejës politike të Nolit ku shpaloset mendimi i tij politik, i reflektuar si në politikën e brendshme ashtu dhe në politikën e jashtme. Parlamenti i zgjedhur kishte 78 deputetë dhe Noli ishte caktuar deputet nga Federata Vatra. Ai u mblodh për herë të parë më 21 prill Fan Noli mori pjesë në mënyrë të vazhdueshme në debatet e zhvilluara. Në debatin politik, Noli kritikon programet e qeverisë së Xhafer Ypit dhe të Ahmet Zogut duke mos dhënë votëbesimin. Noli në rolin e opozitarit, kërkon të nxjerrë në pah të metat e qeverisë dhe këtë e realizonte nëpërmjet shembujve konkretë nga përditshmëria, që binin në kundërshtim me pretendimet e qeverive në pushtet. Objekti i kritikave të tij, përfshin fusha të ndryshme të veprimtarisë shtetërore siç ishte gjendja ekonomike dhe financiare e Shqipërisë, mungesa e sigurisë, kushtet e vështira të ushtrisë, jetesa tepër e rënduar e fshatarësisë. Gjithashtu, Noli kritikonte fort mosndërmarrjen e reformave të duhura në arsim, shëndetësi, në kualifikimin e administratës, në përmirësimin e gjendjes së mjeruar të gruas. Ai ishte kundër centralizimit të pushtetit, abuzimit të shumicës ndaj pakicës, mosrespektimit të ndarjes së pushteteve, marrjes së masave ekstreme për zgjidhjen e çështjeve etj. Fjala e tij në parlament u karakterizua nga thjeshtësia e parashtrimit të problematikave konkrete, qartësia e shpjegimit të tyre dhe komunikimi i drejtpërdrejtë të cilat luajtën rol në emancipimin e jetës parlamentare. Përveç debateve politike, ai merr pjesë në mënyrë aktive dhe në miratimin e projektligjeve të cilat rregullonin problematika të ndryshme si: Përgjegjësia penale e viii

9 nëpunësve, falja e të dënuarve politik, projektligji mbi vrasjen e dy amerikanëve, për shtetrrethimin e prefekturës së Durrësit, sqarimet e tij mbi kuptimin e nenit për fenë zyrtare në Shqipëri. Krahas këtyre, Noli ishte pjesë e diskutimeve dhe ndërhyrjeve për çështje të ndryshme, siç ishin e drejta e votës së gruas, mendimi i tij për gjendjen e gruas shqiptare, mbi parimin e së drejtës për t u mbrojtur në një proces, mbrojtja e Faik Konicës, respektimi i procedurës së hapjes së Parlamentit etj. Kreu III Noli kryeministër i Qeverisë së Qershorit, përqendrohet në programin politik të qeverisë së kryesuar prej tij si dhe situatën e brendshme dhe të jashtme me të cilën u përball. Ardhja e Fan Nolit si kryeministër i Shqipërisë u parapri nga një sërë faktorësh. U krijuan disa kushte që çuan drejt Revolucionit të Qershorit si: pakënaqësia e shtresës së fshatarësisë që përbënte pjesën më të madhe të popullsisë, mungesa e qëndrueshmërisë financiare të shtetit shqiptar, centralizimi i pushtetit, gjendja e mjeruar e ushtrisë, të rinjtë që bënin pjesë në forcat përparimtare ishin në përkrahje të kauzës së demokratizimit të vendit, vrasja e Avni Rustemit, opozita e organizuar, etj. Noli i qëndroi besnik ideve perëndimore për një qeverisje demokratike dhe në shërbim të realizimit të këtij qëllimi, shpalli një program i cili synonte të krijonte një shtet modern në Shqipëri. Në këtë program përfshihej çarmatosja e popullsisë, forcimi i autoritetit të shtetit, çrrënjosja e feudalizmit, ndërmarrja e reformave në fusha të ndryshme, ekuilibrimi i buxhetit, përmirësimi i kushteve të jetesës së bujqve, futja e kapitalit të huaj, organizimi i ri arsimor, marrëdhëniet miqësore me fqinjët etj. Noli si kryeministër filloi të ndërmerrte masa konkrete administrative që të krijonte terrenin për zbatimin në praktikë të programit të qeverisë së tij. Ai thjeshtëzoi aparatin shtetëror, uli rrogat e funksionarëve, mori masa për largimin e nëpunësve të paaftë, nxori dekretet e para si, vendimi për ngritjen e gjyqit politik, çarmatimin e popullsisë, masat në kuadër të zgjidhjes së çështjes agrare. Gjithashtu, Noli arriti të balanconte buxhetin e shtetit, ndërmori reforma në arsim duke zgjeruar rrjetin shkollor dhe rritjen e nivelit të mësuesve. Njësoi taksimin në Venomet e Himarës, bëri hapa në përmirësimin e legjislacionit, të shërbimeve publike dhe shërbimit mjekësor, si dhe ndërmori reforma në sistemin e drejtësisë duke vendosur kritere të forta për emërimin e gjyqtarëve dhe prokurorëve. Sa i takon marrëdhënieve me jashtë, në këtë kapitull trajtohet një analizë e situatës së komplikuar në të cilën ndodhej qeveria e Nolit për shkak të mosnjohjes së saj nga Fuqitë e Mëdha dhe përpjekjeve të shteteve fqinjë për ta rivënë në diskutim nga e para çështjen shqiptare. Ajo ndonëse u përpoq për të mbrojtur interesat shtetërore, rezultati nuk ishte me bilanc pozitiv. Duke analizuar qëndrimet e qeverisë së Nolit në arenën ndërkombëtare, vihet re ndjekja e një politike të jashtme të pavarur, e cila përbënte risi pasi nuk kishte ndodhur në qeveritë e mëparshme. Ishte e vështirë për Ballkanin e viteve 20-të të shek.xx të shmangte ndërhyrjen dhe ndikimin e Fuqive të Mëdha në punët e brendshme të qeverive të rajonit. Në këtë kapitull trajtohen dhe qëndrimet e shteteve fqinjë dhe Fuqive që nuk e njohën qeverinë e Nolit si, Britania e Madhe, Italia, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Franca, gjithashtu marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik. Mosnjohja e qeverisë së Nolit nga këto shtete, u mbështet mbi faktin se ajo kishte ardhur në pushtet në mënyrë jolegjitime, pra jo nëpërmjet zgjedhjeve. Pjesë e veçantë në trajtimin e këtij kapitulli janë dhe përpjekjet e ix

10 qeverisë së Nolit për zgjidhjen e çështjes së kufijve përkatësisht: fshatrat e Korçës, Shën Naumi dhe Vermoshi. Në këtë pjesë të punimit veçohet gjithashtu fjalimi i Nolit në Sesionin V të Lidhjes së Kombeve në të cilin kërkonte hua ndërkombëtare nga LK, të paanshme dhe pa kushte politike, me shpresën se mund ta nxirrte vendin nga vështirësia ekonomike. Por ky fjalim ishte në të njëjtën kohë dhe pasqyrim i pikëpamjeve të tij për politikën botërore. Në këtë kontekst, mënyra që Noli zgjodhi për t iu drejtuar Lidhjes u perceptua si një sfidë e një shteti të vogël ndaj Fuqive të Mëdha, duke u regjistruar si një rast i paprecedent. Nuk kishte ndodhur më parë që një delegat nga një vend i vogël të merrte guximin dhe të dilte jashtë kornizave të diplomacisë së vjetër. Fjala e Nolit e cila buronte nga mendimet e pavarura të tij, ishte një formë e kryengritjes së tij shpirtërore, një shfryrje e mllefit të akumuluar jo vetëm ndaj mohimit të huas për Shqipërinë, por nga trajtimi i vazhdueshëm që Fuqitë e Mëdha i bënin popujve të vegjël që kërkonin vetëm të mbijetonin e të përmirësonin jetesën e qytetarëve të tyre. Kreu IV trajton fundin e qeverisë së Nolit. Rrëzimi i qeverisë së Nolit erdhi kryesisht si rezultat i ndërhyrjes nga jashtë. Grupi i drejtuar nga Ahmet Zogu i ndihmuar nga jugosllavët, sulmuan nga veriu më dhjetor Forca të tjera zogiste sulmuan nga jugu, në drejtim të Korçës dhe të Gjirokastrës. Më 24 dhjetor ata hynë në Tiranë. Qeveria e Nolit u përmbys, anëtarët dhe bashkëpunëtorë të saj, u larguan në mërgim. Pjesë e trajtimit të këtij kapitulli janë analiza e shkaqeve që çuan në dështimin e qeverisë së tij. Ishte ndërthurja e faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm që çuan në një rezultat të tillë. Ndër faktorët e brendshëm renditen, mungesa e unitetit të qeverisë, për shkak të përbërjes heterogjene të saj, mosrealizimi i programit politik, moszhvillimi i zgjedhjeve për të legjitimuar marrjen e pushtetit, moskryerja e reformës agrare, e cila ngjalli pakënaqësi të madhe, diferenca të mëdha në nivelin e jetesës midis kategorive të popullsisë duke sjellë krijimin e një hendeku të madh deri në shkëputje mes popullit dhe qeverisë. Kjo gjë, solli gjithashtu humbjen e besimit ndaj Nolit dhe qeverisë së tij. Një tjetër reformë që nuk u përmbyll ishte çarmatimi, duke mbetur akoma armë në duart e forcave të brendshme kundërshtare. Ekzistenca e gjyqit politik, u shndërrua në dëmtim të imazhit të qeverisë demokratike në syrin e ndërkombëtarëve. Noli nuk realizoi zgjedhjet për formalizimin e qeverisë së tij. Qëndroi gjatë në Lidhjen e Kombeve, në kohën kur situata e brendshme ishte tepër delikate, duke iu dhënë mundësi forcave kundërshtare të vepronin. Faktorë të jashtëm që ndikuan në rrëzimin e Nolit nga pushteti mendojmë se janë: mosnjohja e qeverisë nga Fuqitë për shkak se e konsideronin një qeveri të ardhur në pushtet në rrugë joformale; problemet e vazhdueshme në kufijtë që sollën shkëputjen e vëmendjes nga zgjidhjet e problemeve të brendshme, dhe dobësimin financiar të shtetit. Përpjekja për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike me Bashkimin Sovjetik ngjalli reagim negativ si tek fqinjët ashtu dhe tek Fuqitë e Mëdha të cilat kishin frikën e shndërrimit të Shqipërisë në vatër të bolshevizmit në Ballkan. Një tjetër faktor që finalizoi qëndrimin mohues të Fuqive ishte mesazhi që përcolli Noli në fjalimin që mbajti në Lidhjen e Kombeve, Sesionin e Pestë. Si pjesë përmbyllëse e kapitullit të fundit të punimit është largimi përfundimtar i Nolit nga jeta politike. Noli pas rrëzimit të qeverisë, u largua nga Shqipëria për të vazhduar aktivitetin e tij politik kundër Zogut në emigracion. Ai themeloi KONAREN, si x

11 një organizatë me frymë demokratike që do të kishte si qëllim luftën për çlirimin kombëtar të vendit. Noli pasqyroi pikëpamjet e tij politike tek Liria Kombëtare dhe u pozicionua si aleat me komunistët duke intensifikuar bashkëpunimin me strukturat e tyre në Vjenë, Berlin. Shkëputet për në Amerikë dhe themelon më 18 tetor 1930 Albanian Publishing Association (Shoqëria Botonjëse Shqiptare), APA. Ajo kishte platformë politike të ngjashme me KÇN-në. Pakënaqësitë që kishte krijuar nga KÇN, bënë që në shkurt të vitit 1931 të jepte dorëheqjen. Pas kësaj, Noli kthehet përfundimisht për të jetuar në Amerikë, ku dhe iu përkushtua veprimtarisë kishtare dhe letrare. Për hartimin e këtij punimi janë shfrytëzuar burimet arkivore autentike të Arkivit Qendror të Shtetit, Arkivit të Ministrisë për Europën dhe të Punëve të Jashtme, Debateve Parlamentare të viteve , Seria e Dokumenteve të botuara Diplomatike Italiane, DDI, burime të Arkivit të Departamentit të Shtetit Amerikan. Po ashtu janë shfrytëzuar punime shkencore të botuara në revistat Studime Historike, artikuj të shtypit periodik të kohës në fondin e Bibliotekës Kombëtare si dhe një literaturë e pasur shqiptare dhe të huaj. Literatura bazë e referuar në realizimin e studimit, e cila ka një kontribut të jashtëzakonshëm në arritjen e ndriçimit të disa komponentëve të figurës së Nolit si diplomat dhe politikan, fillon me Autobiografinë e Fan S. Nolit (Tiranë, 1994) duke vijuar me autorin Nasho Jorgaqi i cili ka dhënë një kontribut të çmuar me botimet e tij në studimin e jetës dhe veprës së Nolit në të gjitha fushat e veprimtarisë: Jeta e Fan S. Nolit, 1 (Tiranë, 2005), Jeta e Fan S. Nolit, II (Tiranë, 2005), Fan S. Noli, Vepra V (Tiranë, 2005), Noli, Vepra VI (Tiranë,1996), Letërkëmbimi i Fan Nolit, (Tiranë, 2012), Udhëtim me Fan Nolin, (Tiranë, 1994). Gjithashtu kemi shfrytëzuar dhe botime të tjera për jetën e Nolit siç janë: Avni Spahiu, Noli jeta në Amerikë, (Tiranë 2007), Efthim Dodona, Noli i panjohur (Tiranë 1996), nga Shpëtim Sala Letra të panjohura të Fan Nolit (Shkodër 2008), Vehbi Bala, Jeta e Fan S. Nolit, (Tiranë, 1972), Behar Shtylla, Fan Noli siç e kam njohur, (Tiranë 1992), Rahim Ombashi, Po vjen Noli (Tiranë, 2014), Mehmet Gëzhilli, Fan S. Noli, (Tiranë, 2003), Eqerem bej Vlora Kujtime (Romë 1963). Në historiografinë shqiptare kontribut me vlerë në trajtimin e veprimtarinë diplomatike të Nolit ka dhënë prof. dr. Arben Puto. Ai është autor i një sërë botimesh në formë dokumentare apo studimore në fushën e historisë së Shqipërisë gjatë gjysmës së parë të shekullit XX si Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare pas Luftës së I Botërore, Vëll. 3 ( ), (Tiranë, 2001), Demokracia e rrethuar: Qeveria e Fan Nolit në marrëdhëniet e jashtme, qershor-dhjetor1924, (Tiranë, 1990), Historia diplomatike e çështjes shqiptare: , (Tiranë, 2003), Shqipëria politike , (Tiranë, 2009). Botime të tjera të rëndësishme në historiografinë tonë të cilat kanë trajtuar periudhën historike në të cilën ka vepruar Noli dhe më kanë ndihmuar në evidentimin e kontributit të tij në fushën diplomatike dhe politike janë: Valentina Duka, Çështje të historisë bashkëkohore të shqiptarëve, (Tiranë, 2003), Paskal Milo, Politika e jashtme e Shqipërisë (Tiranë, 2013), Paskal Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia, (Tiranë, 1992), Dhimitër Berati, Qëllimet dhe organizimi i Lidhjes së Kombeve, (Tiranë, 1931), Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, (Tiranë, 2007), Kaliopi Naska, Këshilli Kombëtar 1920, (Tiranë, 2000), xi

12 Sonila Boçi Minoritetet në Shqipëri midis identitetit dhe integrimit, (Tiranë, 2012), Filip Rrumbullaku, Debat parlamentar para një shekulli, (Tiranë, 2008), Pranvera Dibra, Shqipëria dhe Diplomacia Angleze , (Tiranë, 2005), Bajram Xhafa Historia e Shqipërisë, Periudha e Pavarësisë , (Shkodër, 2009), Sejfi Vllamasi, Ballafaqime politike në Shqipëri , (Tiranë, 2000), Xhafer Sadiku Shqipëria Roli i elitës politike, (Tiranë, 2014), Muin Çami, Lëvizja demokratike revolucionare shqiptare në vitet , (Tiranë, 1977) etj. Krahas studimeve të autorëve shqiptarë, kontribut të vlefshëm për analizën e politikës së jashtme dhe të brendshme të Shqipërisë për periudhën në studim kanë dhënë autorë të huaj si: Margaret Macmilan, Paris 1919: gjashtë muaj që ndryshuan botën, (Tiranë, 2006), Joseph Swire, Shqipëria-ngritja e një monarkie, (Tiranë, 2005), Robert J. Stevans, Zhvillimet politike në Shqipëri , (Tiranë, 2004), Miranda Vickers, Shqiptarët një histori moderne, (Tiranë, 2008), Nina Smirnova, Historia e Shqipërisë përgjatë shekullit XX, (Tiranë, 2004), Haris Silajxhiç, Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Uashingtonit, (Tiranë, 1999), Hans Morgenthau, Politika ndërmjet kombeve, lufta për pushtet dhe paqe, (Tiranë, 2008), Marcellus Redlich, Albania Yesterday and Today, (Massachusetts, 1936), Joseph Rothschild, East central Europe between the two woeld ears, (Washington press,1974) etj. Nga autorët e huaj veçojmë edhe Robert C. Austin, Shtegu i pa shkelur i Fan Nolit, (Tiranë, 2003) për trajtimin me objektivitet shkencor të figurës së Fan Nolit në politikbërjen e tij. Në përfundim dëshiroj të shpreh respektin dhe mirënjohjen e thellë për udhëheqësen shkencore të tezës doktorale prof. dr Valentina Duka për mbështetjen, këshillat dhe orientimin shkencor që më ka dhënë gjatë gjithë punimit tim. Do të kishte qenë e vështirë për mua që të mund të përfundoja këtë studim pa ndihmën e saj sistematike. Dua të falënderoj edhe pedagogët e Departamentit të Historisë në Fakultetin e Histori-Filologjisë, për përkushtimin e tyre gjatë viteve të studimit në këtë fakultet dhe ndihmesën gjatë punimit të Doktoraturës. Një falënderim i veçantë për prof. asoc. dr. Pranvera Teli e cila më ka përkrahur dhe mbështetur gjatë gjithë këtyre viteve. Gjithashtu, dua të falënderoj edhe kolegët e mi në Agjencinë Kombëtare të Turizmit, në veçanti znj. Brunilda Veizi për këshillat e vyera dhe ndihmesën në gjetjen e shumë prej materialeve që shërbyen për këtë punim. Së fundi, shpreh mirënjohjen e thellë për familjen time, që me mbështetjen morale të pakursyer dhe angazhimin maksimal, më kanë ndihmuar duke më krijuar kushtet për lehtësimin e procesit të studimit. Falënderoj për mbështetjen dhe motivimin tim të vazhdueshëm, bashkëshortin dhe vajzën time, Ema. xii

13 HYRJE Për jetën e Nolit kanë shkruar një numër i madh studiuesish dhe publicistësh, janë mbajtur tema, seminare, janë shkruar qindra artikuj dhe libra. Personi që më së shumti është marrë me shkrimin e historisë së jetës dhe veprës së tij është shkrimtari Nasho Jorgaqi i cili e ka bërë kauzë të karrierës së tij letrare dhe artistike këtë temë. Janë disa botime që kanë si objekt të trajtimit të tyre jetën dhe veprimtarinë e Nolit. Mund të përmendim një autobiografi të shkruar nga vetë ai në vitin 1958, seria në shtatë volume e veprës së tij e botuar nga Akademia e Shkencave e RPSSH në vitin 1988, një seri veprash në disa volume, botuar nga Nasho Jorgaqi dhe shtëpia botuese Dudaj në vitin Kanë botuar edhe kujtime, studime dhe monografi të shkurtër një numër i madh studiuesish ku mund të përmendim Behar Shtyllën, Vehbi Balën, prof. dr. Rahim Ombashi, Efthim Dodona. Jeta e tij është jeta e një njeriu gjithmonë aktiv dhe në lëvizje. Copëza nga jeta e tij janë të shpërndara nëpër arkiva në të katër anët e botës nga Shqipëria, Rusia, Turqia, Greqia, Bullgaria, Egjipti, Franca, Austria, Gjermania, Anglia deri në ShBA, ku ai mbylli sytë përgjithmonë. Nuk duhet të habitemi nëse dalin në dritë çdo ditë fakte dhe dokumente të pashfrytëzuara më parë nga arkivat e vendeve që përmendëm më sipër. Veprimtaria e tij politike, fetare dhe kulturore e ka bërë atë që të jetë i diskutuar në qarqet politike europiane dhe amerikane, qarqet kishtare të Kishës Ortodokse Shqiptare, ruse, greke dhe amerikane. Edhe veprimtaria letrare me veprat me rëndësi kombëtare dhe botërore si Historia e Skënderbeut, Bethoveni dhe Revolucioni Francez, Autobiografia, Portrete dhe Skica, një numër poezish me theks të fortë patriotik, e kanë bërë të jetë shumë i komentuar edhe në rrethet letrare dhe shkencore. Studimet për jetën e Nolit mbeten një minierë nga e cila nuk mund të thuhet asnjëherë se ka shteruar dhe nuk ka mbetur gjë për të thënë. Në trajtimin e hyrjes së këtij studimi do të paraqiten anë të veçanta të veprimtarisë së tij në harkun kohor nga lindja e Nolit deri në vitet që ai bëhet anëtar i Parlamentit Shqiptar. Kur një studiues merr përsipër të analizojë jetën dhe veprimtarinë e një personi, qoftë edhe për një periudhë të caktuar të jetës së tij, nuk mund ta kryej këtë detyrë nëse nuk merr parasysh ambientin shoqëror dhe social në të cilin ka jetuar ky person. Për të bërë një prezantim të shkurtër të jetës së Fan Nolit në fillimet e veprimtarisë së tij politike është e nevojshme të përshkruhet mjedisi familjar dhe shoqëror, gjendja politike e vendit në epokën që ai jetoi, faktorët përcaktues që ndikuan që ai të arrijë të bëhej i atij niveli. Fan Noli u lind më 6 janar 1882 në Ibrik Tepe, një vend i banuar nga shqiptarë në Thrakinë Lindore. 1 Familja e tij ishte e ardhur këtu nga Kolonja dhe së bashku me shumë familje të tjera shqiptare kishin formuar disa fshatra në këtë vend i cili u ofronte kushte më të mira jetese se vendi i origjinës. Gjyshi i Nolit i njohur me emrin Ali Kapedani, bënte pjesë në parinë e vendit dhe ishte i njohur si njeri me aktivitet luftarak. Shqiptarët e njihnin me emrin Gjergj Kapidani, por për arsye të politikës shtetërore të asaj kohe, të krishterët përdornin shpesh dy emra, njërin që ja vinte gjatë pagëzimit prifti dhe tjetri emri zyrtar që duhet të ishte emër muhamedan nëse kishe ambicie për karrierë në aparatin shtetëror të kohës. Gjyshi i Nolit, Gjergji, u vra në luftë në moshë të re por ai i la familjes pasuri të mëdha për atë kohë. Gjyshja e Nolit mbeti e ve në moshë të re me tre vajza dhe një djalë Stilianin. Ajo u martua me një tjetër burrë me autoritet nga fshati i burrit të saj, 1 Rahim Ombashi, Po vjen Noli (Tiranë: Kumi, 2014), 21. xiii

14 edhe ky me emrin Gjergj që ishte njëri nga krerët kryesorë të fshatit. Mbas martesës me gjyshen e Nolit, ai u kujdes për të vënë në punë të gjitha pronat e gjyshit të Nolit dhe rriti në kushte krejt normale dhe martoi katër fëmijët e gruas së tij të dytë, babain dhe tre hallat e Nolit. Babai i Nolit, Stiliani, u martua me një vajzë shqiptare nga të vendit ku banonin dhe lindën trembëdhjetë fëmijë, pesë djem dhe tetë vajza. Noli ishte fëmija i dytë. Në atë kohë nuk kishte vaksinim fëmijësh dhe kujdes shëndetësor siç ka sot dhe, për këtë arsye, shtatë nga vëllezërit dhe motrat e tij vdiqën në moshën e fëmijërisë. 2 Edhe Noli ishte me shëndet të dobët dhe sëmurej herë pas here. Nëna dhe babai ishin të zënë me punët e shumta por për Nolin u kujdes gjyshja e tij, Sumba, dhe ai dalëngadalë u përmirësua dhe në moshën tetë vjeç vendosën për ta dërguar në shkollë. Më vonë, në moshë të pjekur, Noli do t u tregonte miqve të tij historinë se si pranoi të shkonte në shkollë. Në fshatin e tij shkolla ishte në gjuhën greke kurse familja e Nolit ishin të gjithë shqiptarë dhe në shtëpi flitej vetëm gjuha shqipe. Mësuesi i fshatit ishte shumë i ashpër me fëmijët prandaj Noli nuk donte të shkonte në shkollë. Për arsye të shëndetit të tij të mangët ai nuk ishte i përshtatshëm për punët e rënda bujqësore të familjes në pronat e shumta që kishin. Prandaj familja vendosi ta dërgonte patjetër në shkollë që të mund të merrte edukimin e nevojshëm për të bërë ndonjë punë të një natyre tjetër me bujqësinë. Provuan të gjithë familja për ta bindur që të shkonte në shkollë por të gjitha përpjekjet dështuan, Noli nuk pranonte. E ndodhur në këto kushte, nëna e Nolit, Maria e futi djalin e saj në një thes, e ngarkoi në shpinë dhe e dërgoi në shkollë. 3 Këtu fillon jeta ndryshe e Fan Stilian Nolit. Dërgohet me dhunë në shkollë dhe bëhet njeri i njohur në mbarë botën, në Turqi, Greqi, Egjipt, Shqipëri, në shtetet europiane dhe në Amerikë. Historia me thes e Fan Nolit ka një domethënie të madhe. Kjo tregon rëndësinë e madhe që familja tregonte për edukimin e fëmijëve të vet dhe këmbënguljen deri në ekstrem për realizimin e idesë së tyre. Dhe një gjë e tillë nuk ishte e zakonshme të ndodhte as në atë kohë, as sot, në një numër shumë të madh të familjeve të cilat edukimin e fëmijëve të vet ja lënë shkollimit të detyruar shtetëror dhe spontanitetit. Babai i tij Stiliani u mor në mënyrë intensive për t i mësuar djalit të tij në familje disa rregulla etike dhe morale por edhe kulturore e politike. Babai tij ishte mjeshtër i këngës kishtare dhe njohës i mirë i aktivitetit të Napoleon Bonapartit. Ai nguliti në moshë të re tek Noli pasionin për muzikën kishtare dhe e edukoi deri në indoktrinim me metodat e Napoleonit në zgjidhjen e problemeve që i dilnin në jetë. Për problemet që i dilnin Nolit më vonë, ai nuk i jepte ndonjë variant zgjidhjeje por e pyeste të birin Si do ta zgjidhte Napoleoni këtë problem po t i ndodhte atij? 4 Siç kanë shkruar biografët e Nolit, ai shkollën fillore e mbaroi me sukses dhe u regjistrua në një shkollë të mesme në Adrianopojë. Familja e tij e sistemoi për banim në një shtëpi private të një familjeje greke me pagesë 1 dollar në javë për ushqim dhe fjetje, një shumë e madhe për atë kohë. Ky gjimnaz i përgatiste nxënësit që të bëheshin mësues fshati dhe këngëtar kishash. Noli krahas mësimeve në shkollë u mor me mësimin e muzikës bizantine nga muzikanti i Kryekishës greke të Adrianopojës. Kjo ndodhi sepse babai i tij e kishte edukuar që në 2 Nasho Jorgaqi, Jeta e Fan. S. Nolit (Tiranë: Ombra GVG, 2005), Fan S. Noli, Albumi II, (Boston Massachusetts, 1966), N. Jorgaqi, Jeta e Fan, 67. xiv

15 moshë të re me pasionin për muzikën kishtare. Në gjimnaz, Theofani u vu në kontakt dhe me veprat Shekspiriane. 5 Por dy gjëra të rëndësishme që i ndodhën gjatë jetës në shkollën e mesme do të ndikonin shumë në jetën e Nolit më vonë. Në qytetin e Adrianopojës erdhi një trupë teatrale endacake që luante vepra të Shekspirit në teatër dhe u vendosën me banim në shtëpinë ku banonte edhe Noli. Me këtë rast, atij ju krijua mundësia të krijonte njohje dhe miqësi me aktorët dhe përveç kësaj, të njihej me veprat e Shekspirit dhe me profesionin e aktorit. Ata i kërkonin Nolit ndihmë e cila ishte e papaguar dhe Noli mund të ndiqte shfaqjet teatrale pa paguar. 6 Ishte një ndihmë e ndërsjellët nga e cila Noli siç duket pati përfitimin më të madh. Kjo veprimtari përbën një ngjarje me rëndësi në fillimet e jetës së Nolit. Ky bashkëpunim i dha mundësi atij të merrte kulturë në njohjen e letërsisë botërore e cila më vonë do t i mundësonte atij të shkruante me shumë sukses vepra me nivel në shkallë botërore për figura të njohura botërisht, siç është rasti i Bethovenit. Një tjetër ngjarje që i ndodhi në vitet e shkollës së mesme do të ndikonte shumë në vitet e mëvonshme në veprimtarinë dhe në orientimin e tij politik. Në vitin e katërt të shkollës së mesme ndodhi një ngjarje që trazoi shumë gjendjen shpirtërore të Nolit. Athanasiadin, mësuesin e tij të dashur që i jepte mësimet për historinë dhe për fenë, drejtoria e gjimnazit e pushoi nga puna në mënyrë të padrejtë disa muaj para se të mbyllej viti shkollor. Kjo ngjarje shkaktoi zemërim tek nxënësit dhe prindërit e tyre sepse ky mësues ishte shembull si edukator dhe si në sjellje në komunitetin ku jetonte. Në mbrojtje të kauzës së drejtë të profesorit u ngritën të gjithë nxënësit dhe prindërit e tyre. Me këtë rast Noli u dallua si organizator i një revolte që zgjati një muaj dhe që shkaktoi ndërprerjen e mësimeve gjatë kësaj periudhe. Noli këtë profesor e kishte shumë për zemër sepse përveç faktit që ishte me kulturë dhe shumë i sjellshëm i kishte huazuar atij një numër të madh librash në gjuhën greke dhe frënge. Kjo ishte një ndihmesë e madhe për Nolin sidomos për faktin që nuk kishte asnjë bibliotekë ku të mund të gjente ndonjë libër për të lexuar. Me këmbënguljen e nxënësve, drejtoria qe e detyruar ta rikthente në punë profesorin e mirë, të cilin në vitin shkollor të mëpasshëm e transferuan në një shkollë tjetër. Por inatin e tyre drejtuesit e gjimnazit e shfrynë mbi organizatorët e grevës duke i përjashtuar të gjithë nga shkolla. Ata mund të pranoheshin përsëri në shkollë në vitin e ri shkollor me kushtin që të bënin një kërkesë me shkrim dhe të kërkonin falje për veprimin që kishin kryer. Në të kundërt ata nuk do të diplomoheshin edhe pse i kishin ndjekur me sukses mësimet për katër vjet në gjimnaz. 7 Noli, duke vënë në plan të parë moralin mbi interesin, nuk ishte i gatshëm të kërkonte ndjesë për një veprim që e kishte kryer dhe e konsideronte të drejtë, dhe ishte i gatshëm të sakrifikonte diplomimin në gjimnaz për të mbrojtur kauzën e tij të zemrës, drejtësinë. Dhe siç duket, që këtu fillon orientimi politik i Nolit që të jetë në mbrojtje të së drejtës dhe kundra padrejtësive, ide kjo që do ta ndiqte deri në ditën e fundit të jetë së tij. Por ky nuk ishte një problem personal i Nolit por, ishte edhe një problem familjar sepse familja e tij kishte sakrifikuar duke paguar shuma të mëdha parash për shkollimin e 5 F.Noli, Albumi.., N. Jorgaqi, Jeta e Fan, Po aty, xv

16 djalit të tyre dhe largimi pa marrë diplomën ishte midis të tjerash edhe një dëm i madh ekonomik. Siç kujton më vonë Noli, babai i tij nuk e vuri veton duke e detyruar ta bënte deklaratën që kërkohej por me një fare diplomacie e pyeti të birin: Çfarë thua ti, si do të vepronte Napoleoni në një rast të tillë! A do ta humbiste ai karrierën e tij duke refuzuar t u kërkojë falje mësimdhënësve të tij? Noli ju përgjigj të atit: Natyrshëm që nuk do ta humbiste karrierën për një gjë kaq të vogël. Në vazhdim i ati i tha Nolit: Edhe ti pra nënshkruaje atë letër pendese, merri provimet dhe ma sill dëftesën e diplomës. Kundër dëshirës dhe moralit të tij, që për moshën e tij ishte shumë i lartë, falë faktit se kishte jetuar në një ambient shumë intelektual për kohën e tij, Noli e dëgjoi këshillën e babait dhe e plotësoi atë kërkesë, sipas tij të padrejtë, dhe mori diplomën e shkollës së mesme. 8 Në moshën rreth tetëmbëdhjetë vjeçare Noli kishte mbaruar shtatë klasë të shkollës fillore dhe katër klasë të gjimnazit, tërësisht në gjuhën greke. Religjioni ortodoks dhe arsimimi në gjuhë greke mundësoi ndikimin në orientimin e tij si filogrek. Familja e tij megjithëse me origjinë nga Kolonja, ishte zhvendosur në Ibrik Tepe para shumë brezash prandaj asimilimi kulturor dhe etnik ishte një mundësi për këtë familje ashtu si për qindra dhe mijëra familje shqiptare të larguara nga atdheu i tyre. Por ai, i qëndroi deri në frymën e fundit identitetit të tij shqiptar. Arsyet për këtë mund të jenë të shumta por arsyeja kryesore ka qenë edukimi familjar. Familja e tij me origjinë nga Kolonja, kishte aktivitet patriotik, ishte familje kapedanësh dhe mburreshin për origjinën e tyre. Përveç kësaj kjo familje kishte trashëguar në breza gjuhën shqipe dhe martesat i bënin me familje me origjinë shqiptare duke ruajtur gjuhën dhe racën të pacenuara. Vetë Noli, duke folur më vonë për këtë temë e ka ilustruar me një ndodhi të edukatorit zviceran Pestaloci. Një grua zvicerane e kishte pyetur Pestalocin nëse mund t i jepte djalit të saj edukimin e duhur. Ai e kishte pyetur për moshën e të birit dhe mbasi kishte marrë përgjigjen se tashmë djali i saj ishte pesë vjeç, ai i ishte përgjigjur: Është tepër vonë. 9 Bisedat pa fund që bënte babai i tij me mikun e gjyshit dhe me shqiptarët e tjerë për bëmat e të parëve ngulitën që në fëmijëri një ndjenjë krenarie për të kaluarën e të parëve të tij shqiptarë. Ditën e fundit kur po largohej nga fshati i tij i lindjes për të mos u kthyer kurrë më, siç kujton Noli më vonë, miku i gjyshit të tij Gjerd Kapidani i tha: Mos qëndro shumë në Athinë. Hidhu pastaj në Shqipëri. Ai është atdheu ynë i vjetër. Gjendet menjëherë në veri të Greqisë. 10 Të gjitha këto elementë, ambienti familjar, arsimi i plotë dhe i rregullt për kohën e tij, leximi i shumë librave që i siguroi nga profesori i tij Athanasiadi dhe xhaxha Tasi, shkuarja në kishë dhe jeta shumë e krishterë që bënte familja e tij, njohja me aktorët e teatrit shëtitës dhe me veprat e Shekspirit, ndikuan në krijimin e fizionomisë politike dhe sociale të Fan Nolit duke e bërë të njohur si një figurë të madhe politike dhe patriotike të kombit shqiptar. Mbas mbarimit të gjimnazit, normalisht Noli duhet të kishte filluar punë si mësues në zonën rreth fshatit të tij por kjo nuk ndodhi dhe ai u gjend i papunë. Kjo erdhi nga vonesa në marrjen e diplomës si rezultat i përjashtimit përkohësisht nga gjimnazi dhe nga që shikohej si njeri rebel, që kundërshtonte padrejtësitë dhe nuk ishte i bindur 8 Po aty, Fan Noli, Autobiografia (Tiranë: Elena Gjika, 1994), Po aty, 27. xvi

17 verbërisht në urdhrat që i jepeshin. Ky opinion ishte theksuar edhe nga drejtori i gjimnazit si rezultat i këmbënguljes së tij për kthimin në punë të profesorit Athanasidi. 11 Në këto kushte, i ri, i aftë për punë por i papunë, ai vendosi të largohej për në vende të panjohura për të provuar fatin dhe me shpresë se puna dhe talenti i tij do të vlerësoheshin nga njerëz të paanshëm. Në vitin 1900 ai u nis për në Greqi me idenë që të futej në ndonjë punë dhe me qëllimin e palëkundur për të vazhduar studimet e larta. Në kryeqytetin grek, ai gjeti punë në një ndërmarrje transporti udhëtarësh të një shoqërie të huaj që kishte të vetat tramvajet me kuaj. Edhe pse filloi punë, të ardhurat ishin të vogla dhe ai nuk mundi të vazhdonte studimet. Në Athinë dhe qytete të tjera të Greqisë, Noli kaloi tre vjet duke provuar fatin me lloj-lloj punësh por nuk po arrinte asgjë. Puna si kopist, sufler dhe aktor teatri, mezi i siguronte bukën e gojës dhe ishte e pamundur të arrinte objektivat e veta për të mbaruar shkollën e lartë, për të blerë shtëpi ose për të vënë para mënjanë për të përmbushur qëllimet e tij. Këtu Noli shkroi dramën Zgjimi por ajo nuk u lejua të vihej në skenë dhe u ndalua me arsyetimin se kishte tendencë zgjimin e ndjenjave kombëtare të shqiptarëve. Në Autobiografinë e Nolit dhe në shkrimet e Nasho Jorgaqit është shkruar me hollësi për vështirësitë që kaloi Noli gjatë viteve të qëndrimit në Greqi dhe më në fund, ai i zhgënjyer dhe pa arritur ndonjë gjë të madhe vendosi të largohej nga ky vend. Këtu Noli humbi tre vjet të jetës së tij dhe rezultati ishte vetëm mbijetesa. Por, nga ana tjetër, kishte përfituar eksperiencë sepse puna si sufler dhe si aktor e kishte shtuar shumë bagazhin e tij kulturor dhe profesional. Ishte njohur me dramaturgjinë më të suksesshme europiane dhe ishte njohur me veprat e autorëve më në zë të Europës së asaj kohe. 12 Duke parë se në Greqi e ardhmja e tij nuk kishte ndonjë rreze përmirësimi, në vitin 1903 ai u largua nga Greqia për në Egjipt. Ai e mori këtë rrugëtim, si një misionar me detyra të shumëfishta. 13 Këtu ai filloi punë si mësues i greqishtes për dy vjet (mars mars 1905). Gjatë kësaj kohe ai përktheu në greqisht veprën e Sami Frashërit "Shqipëria çka qenë, ç është e ç do të bëhet" që u botua në shtypshkronjën shqipe në Sofje. Në muajt korrik-gusht të vitit 1903, ai nisi të botojë skicat e para letrare në revistën Numas. 14 Vihet re që Noli në moshë vetëm 23 vjeç, arrin nivele të larta kulturore dhe artistike dhe fillon karrierën e shkrimeve brilante të cilën nuk e braktisi deri në momentin e fundit të jetës më 13 mars Jeta në Egjipt e bëri për vete djaloshin tashmë, 24-vjeçar Fan Nolin. Aty jetonte një koloni shumë e madhe me shqiptarë. Shqiptarët aty ishin si të thuash ajka e vendit sepse vendi qeverisej nga familja e Mehmet Aliut me origjinë shqiptare dhe kjo u krijonte mundësi atyre të zinin poste të larta në administratën civile dhe ushtarake të çdo niveli, të ishin të pasur dhe të shkolluar mirë për nivelet e asaj kohe, dhe rrjedhimisht kjo krijonte mundësi që lëvizja kombëtare e shqiptarëve për çlirimin kombëtar nga Turqia, edhe këtu por edhe në Rumani dhe sidomos midis shqiptarëve të Amerikës të ishte shumë e organizuar. Shqiptarët e Egjiptit 11 N. Jorgaqi, Jeta e Fan, F. Noli, Albumi.., Shpëtim Sala, Letra të panjohura të Fan Nolit (Shkodër: Botimet Françeskane, 2008), N. Jorgaqi, Jeta e Fan, 109. xvii

18 kishin filluar të përhapnin shkrime shqip me libra dhe me gazeta, ku propagandohej gjuha shqipe, historia, kultura, folklori etj. 15 Ky grup atdhetarësh duke vlerësuar punën e Nolit e vendosën atë në frontin e parë të veprimtarisë patriotike për liri dhe pavarësi. Noli ishte i ri, i pamartuar dhe pa obligime të mëdha familjare (familja e Nolit nga ana ekonomike nuk kishte probleme), zotëronte shumë mirë gjuhët shqipe, greqishten e vjetër dhe të re, turqishten, frëngjishten, anglishten, dhe disa gjuhë të tjera. Shfaqte hapur ndjenjat e tij atdhetare. Njihej për nivelin shumë të lartë kulturor që kishte. Me këto kushte, ishte si të thuash njeriu i duhur në vendin e duhur prandaj atdhetarët me banim në Egjipt vendosën për ta dërguar Nolin midis shqiptarëve të Amerikës për të organizuar veprimtari patriotike në dobi të pavarësisë dhe lirisë së Shqipërisë. Një horizont i ri po fillonte në jetën dhe veprimtarinë e Nolit. Noli arriti në Nju Jork më datën 31 maj Punoi tre muaj në një kombinat druri në Bufalo dhe pastaj shkoi pranë kolonisë shqiptare në Boston. Në Boston botohej gazeta Kombi, ku dhe shënohen gjurmët e para të jetës së punës së Nolit në Amerikë. 17 Kombi drejtohej nga atdhetari Sotir Peci i cili e mori Nolin në punë në gazetë dhe e bëri zëvendësredaktor deri në maj Në këtë gazetë Noli botoi disa artikuj me pseudonimin Ali Baba Qyteza. Ali ishte emri zyrtar i gjyshit të tij dhe Qyteza ishte emri shqip i vendlindjes së Nolit. Noli jep kontributin e tij për çështjen kombëtare në të përkohshmen Kombi duke nxitur ndjenjën kombëtare dhe dashurinë për gjuhën, lirinë e atdheut. 18 Në vitin 1907, një djalosh i ri atdhetar shqiptar, Kristo Thimi Dishnica, ndërroi jetë në Hadson, Masaçusets. Prifti ortodoks grek nuk pranoi t i bënte shërbesat kishtare sipas rregullave të kishës ortodokse me pretendimin se ky kishte qenë një atdhetar shqiptar dhe si i tillë ai ishte i përjashtuar nga kisha greke. Ky djalë shqiptar u varros pa ju bërë ritet e krishtera sipas rregullave të kohës. Kjo ngjarje u konsiderua një incident shumë i rëndë dhe shkaktoi zemërim të madh ndër shqiptarët e këtij qyteti. Në një mbledhje të tyre ata vendosën të emërojnë një prift shqiptar. Këtë detyrë ja besuan Nolit i cili e pranoi me shumë kënaqësi. Me nismën e vet, Noli thirri një mbledhje të shqiptarëve ortodoksë nga mbarë Nju Englandi, ku delegatët vendosën të themelojnë Kishën Ortodokse Autoqefale (autonome) Shqiptare, me Nolin si klerikun e saj të parë. 19 Më 9 shkurt 1908, në moshën njëzetegjashtëvjeçare, Fan Noli u bë diakon (dhjak) në Bruklin, kurse më 8 mars 1908 Platoni, kryepeshkopi ortodoks rus i Nju Jorkut, e shuguroi si prift ortodoks. Vetëm dy javë më vonë, më 22 mars 1908, Noli i ri dhe krenar mbajti për herë të parë liturgji në gjuhën shqipe, në Knights of Honor Hall në Boston. 20 Ky ishte hapi i parë drejt organizimit dhe njohjes zyrtare të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. 15 Po aty, Po aty, Nasho Jorgaqi, Udhëtim me Fan Nolin nga Traka në SHBA (Tiranë: DITURIA, 1994), Avni Spahiu, Noli, jeta në Amerikë (Tiranë: Toena, 2007), F. Noli, Albumi.., N.Jorgaqi, Jeta e Fan.., 194. xviii