Uilliam Bonapaçe ITALIANË TË SHQIPËRISË

Transcript

1 2

2 Uilliam Bonapaçe ITALIANË TË SHQIPËRISË Histori e shkurtër e një zhvendosje të madhe: italiane dhe italianë të harruar në Vendin e Shqiponjave Shqipëruar nga Qemal Xhomo 3

3 Kushtuar ILIR POLENES Falënderime Zanafilla e këtij libri lindi nga takimi me Xhorxhio Rubolino, i cili me shoqatën ANCIFRA qe ai themeloi ka bërë të mundur që të dalë nga errësira në dritë historia e italianëve të harruar në Shqipëri dhe të mbrojë të drejtat e tyre. Pa udhërrëfimin dhe këshillimet e tij do të qe e vështirë të rindërtohej ajo që ndodhi dhe të merrja kontakt me dëshmitarët e shumtë. Falënderoj gjithashtu Luka Bonomo që ka dhënë ndihmesë me mendime dhe veprime për vetë krijimin e projektit kërkimor. Falënderoj edhe Ilir Polenën, Roberto Rubolino dhe Loredana Ursino, të cilët me forma dhe modalitete të ndryshme kanë besuar dhe bashkëpunuar për realizimin e këtij punimi. 4

4 1.Harresa Në vitet e para të dhjetëvjeçarit të fundit të shekullit që sapo kaloi, vendi ynë përjetoi me tronditje dhe befasi zbarkimin, në brigjet e Puljes, të dhjetra mijëra emigrantë shqiptarë, shpesh herë të ngjeshur njeri me tjetrin në bordin e anijeve të vjetra dhe shkatarraqe. Dukej gati gati se një vend i tërë po zbrazej dhe hidhej në brigjet tona. Në muajt e parë të ethshëm, pakkush, i tronditur nga ngjarjet, vuri re se në mes të kësaj njerëzie të dëshpëruar ikanakësh nga një regjim despotik dhe kriminal, mbi mjetet e lundrimit ose në zyrat e ambasadës italiane në Tiranë, kishte edhe italianë ose bij të bashkatdhetarëve tanë të harruar në atë vend që nga fundi i luftës së dytë botërore. Ndërgjegjësimi u rrit ngadalë, me kalimin e kohës, kur realiteti dhe historia e këtyre italianëve erdhi duke u përvijuar gjithnjë e më qartë dhe theksueshëm, me gjithë ngarkesën e vet të absurditetit dhe të urgjencës. Ja si kumtonte, gati gati me pabesueshmëri, agjencia Adnkronos më 23 prill 1992, arritjen e një grupi prej 34 italianësh: Nesër kryhet riatdhesimi i tretë i organizuar nga zyra e ministres Boniver. Deri tani ndërhyrja jonë ka përfshirë 80 persona që u përkasin njëzet familjeve. Përjetimet e tyre dhe para së gjithash odiseja e disa grave italiane që ishin martuar para gjysmë shekulli me qytetarë shqiptarë dhe që kishin mbetur pengje te diktaturës së Enver Hoxhës, nuk diheshin deri në korrikun e shkuar, kur disa prej tyre u paraqiten në ambasadën e Italisë në Tiranë dhe pastaj te ministrja Boniver 1. Disa ditë më parë po kjo agjenci kumtonte artikullin që vijon: Italianë në Shqipëri: 11 kthehen pas 50 vitesh. Durrës, 18 mars Pas një mërgimi të detyruar vuajtjesh, që zgjati gjysmë shekull, do të largohen sot në mbrëmje nga Tirana për t u kthyer në Itali 11 gra italiane, të braktisura në këtë vend ballkanik në kohën e Shqipërisë italiane. Bashkë me ato do të vijnë për herë të parë në Itali 23 pjestarë të familjeve të tyre, për të cilët u rindërtuan pasaportat italiane. Operacioni që nisi në prag të Krishtlindjes së kaluar me riatdhesimin e 20 personave, realizohet me rastin e një vizite të re në Shqipëri të ministres 5

5 për italianët jashtë shtetit, Margerita Boniver. Pritet që grupi të arrijë sonte pas orës 19 në aeroportin Çiampino të Romës. Italianët e regjistruar deri me sot në Shqipëri nga Ministria e Jashtme janë Ky numër mund të rritet e të arrijë deri Pas arritjes në Itali grupi i 34 të mërguarve do të ndahet duke marrë drejtime të ndryshme. Grupi më i madh do të shkojë në Pulje, të tjerët në Piemonte, Siçili, Liguria dhe Lacio. Të gjithë qytetarët mbi 65 vjeç do të përfitojnë pension social (rreth lira në muaj). Përveç kësaj, në mbështetje të një dekreti mbi nevojën e riatdhesimit, mërgimtarët do të përfitojnë një dietë ditore prej lirash gjatë 6 muajsh dhe një kontribut të veçantë prej 4 milionësh 2. Shqiptarë a italianë qofshin, dukej sikur po vinin, dhe kështu ishte, nga një botë tjetër, nga një realitet i errët, i largët dhe i mistershëm, ashtu si të mistershëm dukeshin vetë ata, me fytyra me tipare të ashpra, të veshur me rroba jashtë modës, me flokë të mbajtur demode dhe të gatshëm për gjithshka veç të mos ktheheshin mbrapsht. Ishin vetëm fytyra, hije, trupa burrash a grash, të rriturish ose fëmijësh, që vinin nga një e kaluar e largët kryesisht e panjohur. Në vitet qe sapo kishin pararendur zbarkimet, si pasojë e krizës së sistemit komunist, italianë të tjerë, në realitet të pakët dhe në heshtje të plotë, ata që kishin ardhur në vendin tonë për një qëndrim afatshkurtër, falë një vize turistike ose një autorizimi të dhënë nga ambasada jonë. Dhe kjo kishte ngjarë pa u vënë re nga kurrkush, me përjashtim të familjarëve më të afërt. Herë herë këta italianë nga Shqipëria dukeshin aq të çuditshëm, sa që shpesh të tillë i dukeshin edhe farefisit të tyre në Itali. Këta të fundit i njihnin fare pak, në mënyrë të sipërfaqshme, falë ndonjë letre të marrë ose të dërguar gjatë dhjetëvjeçarëve të kaluar ose nëpërmjet fotografive të vjetra, bardhë e zi, tashmë të dala boje. Dhe me të vërtetë i tillë do t u jetë dukur të afërmve të tij Domeniko Bellio, ditën që arriti në Veneto, vendi i origjinës së babait të tij. Ai u lind në Gjirokastër më 1948 nga një nënë shqiptare dhe një atë italian, që kishte vdekur në Shqipëri më 1972 pa mundur të riatdhesohet në Itali. Takimi u realizua në fillim të viteve 90, pas dhënies së vizës nga ambasada e Italisë dhe pas një pritjeje gati gjysmëshekullore. Ndërmjet Domenikos dhe të afërmve të tij lindën shpejt moskuptime. Të shumta ishin gjërat që i ndanin. Nuk ndikoi në këtë rast italishtja, të cilën ai e pat zotëruar qysh në vogëli, falë të atit që gjithnjë kishte dashur t i fliste në gjuhën e tij amtare, por një histori pesëdhjetëvjeçare muresh dhe pengesash, të ngritur nga shtete dhe ideologji kundërshtare, që nuk përfillnin ndjesitë dhe ëndrrat e njeriut. Qe pikërisht ky gjysmëshekull i gjatë, i cili, gjatë 6

6 kohës së shkurtër që dispononin për t u njohur, kishte hapur midis tyre një hendek të thellë, ndoshta për paaftësinë e të dy palëve, që nuk u sheshua dhe e çoi Domenikon, pas vetëm dy muajsh e gjysmë, të kthehet në shtëpinë e tij dhe të mos shkelë më tokën italiane. Që nga ato ditë jetoi me ndjenjën e keqardhjes dhe me shpresën që të rikthehet më parë ose më pas. Kanë kaluar 20 vjet nga ai takim. Ai jeton ende në Gjirokastër, por nuk ka para të mjaftueshme për të përballuar shpenzimet e udhëtimit të shpresuar. I ndarë nga gruaja, mbahet me një pension varfanjak prej 100 eurosh në muaj dhe, bashkë me një mik të vjetër e të besuar, mësues i gjuhës ruse dhe më pas i italishtes, po kursen për ditë për të mundur të vizitojë si turist, para se të vdesë, vendin që, njëherazi me Shqipërinë, ai konsideron si atdheun e tij të mirëfilltë. Askush nuk e ka ndihmuar: as ambasada në vitet e trazuara pas rënies së murit të Berlinit, dhe aq më pak ushtarakët italianë që e punësuan si përkthyes gjatë misionit të tyre në Shqipëri si pasojë e krizës së vitit Në thelb ai ka ushtruar vetëm zanatin e zdrukthëtarit në një vend që për pesëdhjetë vjet u ndrydh nga një logjikë absurde, sipas së cilës askush nuk mund të kërkonte ose të mendonte ndonjë gjë që të mos ishte vendosur më parë nga partia. E ku mund të dinte Domeniko për të drejtat e tij, për ligjet për shtetësinë, për vendimet që ishin marrë në Romë, në Bruksel, në Nju Jork ose qoftë vetëm në Tiranë nga ana e atyre që vendosin për jetën e të tjerëve? Kështu ka qenë për shumë persona, secili me një histori të veten dhe me ëndrrën e vet italiane, të ndrydhur në fshehtësi, në thellësi të ndërgjegjes gjatë dhjetëvjeçarëve të regjimit, me frikën e arrestimit. Ndokush e realizoi, dikush tjetër nuk ia doli. Sigurisht të gjithë provuan dhe u nisën në kërkim të dishkaje ose të ndokujt që i kishte mbetur në atë anë përtej Adriatikut: dikush një atë, dikush një vëlla, një dajë ose një teze, dikush një shtëpi. Shpesh herë te afërmit nuk ishin më, kishin vdekur ose ishin zhvendosur; po ashtu shtëpia, e lënë shumë vite më parë dhe e idealizuar nëpër kohë, nuk ekzistonte më. Megjithatë, për atë që vinte, Italia donte të thoshte gjithsesi të rilidhësh fillin e jetës që kishte humbur ose ishte këputur në thellësi të asaj ngushtice deti ndërmjet Puljes dhe Shqipërisë që dukej se ishte bërë një humnerë, një pafundësi. Pjesa më e madhe arriti në vitet e zbarkimeve dhe në ato që pasuan fill pas tyre, falë ndërhyrjes së ambasadës italiane me operacionin C.O.R.A. (Komiteti Operativ për të Riatdhesuarit nga Shqipëria). Ky operacion nuk pati frytshmëri të madhe, por qe i rëndësishëm për shumë 7

7 persona, ndonëse shumë të tjerë u harruan për së dyti. Disa të tjerë as e morën vesh se dishka po organizohej, ndërsa Qeveria italiane mori zotime në dobi të ikanakëve me premtime dhe sigurime që u realizuan vetëm pjesërisht në vitet që pasuan. Kështu në hovet autentike të solidarizimit nga ana e institucioneve dhe nga shoqëria civile dhe zotimeve zyrtare solemne, qenë shumë ata që u nisën, megjithëse nuk ishte aspak e qartë pozita juridike e shumë personave (qytetarë italianë apo emigrantë, të mërguar italianë apo refugjatë të huaj). Në këtë çështje autoritetet italiane mbetën në dykuptimësi, duke lënë shumë persona në një gjendje pasigurie dhe paqëndrueshmërie. U deshën ende vite të tjera për t ia dalë mbanë dhe shpesh herë kjo u arrit vetëm falë përpjekjeve të të interesuarve, të cilët, të pezmatuar nga inercia e autoriteteve, i kapërcyen vështirësitë me shpenzimet e tyre. Ky qe rasti veçanërisht për bijtë e grave italiane të riatdhesuara, të cilët, për shkak të ligjit për shtetësinë nuk përfituan automatikisht ose menjëherë shtetësinë italiane. Shumë persona u detyruan të bëjnë kërkesën për të marrë shtetësinë me modalitete shumë të ngjashme me ato për të gjithë të huajt me qëndrim në Itali, pasi plotësuan një periudhë qëndrimi në territorin kombëtar të pajisur me leje qëndrimi të rregullt. Në thelb ligji për shtetësinë i vitit 1912, nr.555 3, që aso kohe kishte mbetur në fuqi, shprehej qartë dhe, në kushtet e paqartësisë ligjëvenëse, u zgjodh rruga më e thjeshtë. Së fundi, në një gjendje konfuzioni dhe papërgatitje të përgjithësuar, cilët ishin vallë këta njerëz që vinin nga ai vend i mistershëm dhe kush mund të garantonte se nuk ishin mashtrues? Veç kësaj çfarë kishte ndodhur në Shqipëri në pesëdhjetë vitet e fundit për t i paraqitur botës një skenar me ngjyra kaq intensive dhe dëshpëruese? Dhe cilat mund të ishin, në se kjo qëndronte, përgjegjësia dhe faji i vendit tonë? Para këtyre pikëpyetjeve, ajo që kish mbetur e ngujuar një gjysmë shekull, filloi të rizhdalë në mënyrë të pasigurt dhe konfuze, në kujtesën e disave, ndonëse në kompleks, Italia, duke filluar nga autoritetet politike e deri te shoqëria civile ndjehej, dhe ishte, e pafuqishme dhe e papërgatitur. Ajo nuk zotëronte kategoritë historike dhe kulturore për të kuptuar këto procese shpërthyese. Pesëdhjetë vitet që kishin kaluar nga mbarimi i luftës kishin prodhuar një harresë të përgjithësuar dhe historia e atij vendi që ndodhej përtej detit dhe e ajo e periudhës së një të kaluare të përbashkët ishte më së shumti e panjohur. Ai që përpiqej të përcaktonte një tabllo interpretuese, duke lidhur fijet e asaj historie të largët, vendoste në fillim të kësaj historie të ndërlikuar Italinë e Musolinit, luftën kundër Greqisë, dhe akoma më parë pushtimin e 8

8 Shqipërisë. Ai shtonte pastaj, në gjysmën e dytë të shekullit, marrjen e pushtetit në Tiranë nga një rrymë komuniste ndër më stalinistet, prishjen me BS dhe së fundi me Kinën. E gjithë kjo interpretohej me çelësat e leximit të përftuar në klimën e luftës së ftohtë, në vetë çastin kur bash kjo histori me kategoritë e saj interpretative po bëhej copë e thërrime. Përveç kësaj, a thua se nuk ishte e mjaftueshme kjo situatë pasigurie të përgjithësuar, moskuptimi i situatës rritej për shkak të dhunës dhe kaosit që në ato vite kishin shpërthyer rishtazi në Ballkan: qytete të shumta në flakë dhe kampe të shumta përqendrimi që nisën të mbushen. Konfuzioni kishte arritur kulmin dhe ngjarjet shqiptare u përfshinë në kuadrin e përgjithshëm konfuz, në të cilin mungonin pjesët interpretative të përshtatshme për të vendosur këta italianë që kishin rizhdalë papritur nga një e kaluar e errët dhe ishin sulur në qendër të një të tanishme të shqetësuar. Shumëkush mbetej ndërdyshas, i hutuar dhe i trembur përballë një krize aq tragjike sa edhe e thellë, sa të dukej e pamundur në Evropën e fundit të shekullit XX. Një justifikim i pjesshëm për administrimin konfuz të autoriteteve italiane dhe të pasigurisë në një pjesë të madhe të opinionit publik përligjet me të drejtë po të kujtojmë se edhe në Itali në periudhën që shtrihet nga fundi i viteve 80 dhe fillimi i viteve 90 u përjetua një fazë ndryshimesh të thella: ishte fundi rrrënimtar i së ashtuquajturës Republika e parë, që duke u gërshetuar me mbarimin e kundërvënies lindje-perëndim shkaktoi tensione shumë forta që nga kërdia në Kapaçi 4 te Duart e pastra 5, nga mbarimi i fabrikës së madhe te kriza e ideologjive. Ardhja e emigrantëve dhe i refugjatëve në brigjet tona përfaqësonte materialisht pikërisht përfundimin e asaj periudhe të gjatë historike, shfaqjen e një revolucioni të vërtetë dhe fillimin e një faze të re. Kjo nuk kuptohej lehtë. Në plan të parë u shfaq çorientimi dhe qarqe politike me peshë shfrytëzuan shqetësimin e njerëzve ndaj atyre personave, qofshin italianë a shqiptarë, që i kërkonin transparencë dhe njohje një vendi që ishte i papërgatitur dhe i trembur, duke ia shtuar druajtjen dhe frikën. Efektivisht në Itali, pas dyzet vjet transformimesh rrënjësore që ndryshuan dimensionin antropologjik, shoqëror dhe politik të vendit, pothuajse askush nuk e njihte realitetin shqiptar, me arkaizmat e tij dhe me një regjim të denjë për negativitetet më fantazmagorike. Duke përjashtuar disa militantë të vjetër e të pakët 6, disa të rinj të pakët të anëtarësuar në ndonjë parti të vogël të së majtës ekstreme, të papërfaqësuar në parlament, në vitet 70 nën një survejim vigjilent kishin marrë lejen për të vizituar vendin e vogël të stalinizmit real. Askush tjetër nuk kishte shfaqur interes 9

9 për atë vend 7. Eshtë e vertetë që çdo natë, rreth orës 11 dhe deri nga gjysma e viteve 80, Tirana transmetonte një program radiofonik propagande për botën e jashtme, por ishin të pakët dhe me ngarkese të fortë ideologjike ata që kishin prirje ta dëgjonin. Një zë, mashkulli ose femre sipas rasteve, njoftonte në gjuhën italiane bëmat e shokut Enver Hoxha, shpartalluesin e tradhëtarëve, socialfashistëve, revizionistëve dhe trockistëve të çdo kallëpi. Dëgjimi i atyre fjalëve donte të thoshte, për ata të pakët që e bënin, të imagjinosh një realitet të mistershëm, gati fantastik, që vinte nga një botë e largët, e paarritshme, përtej çdo konkretizimi historik e politik të botës, qoftë socialiste qoftë liberalkapitaliste. Sot këto zëra e kanë lënë Vendin e Shqiponjave dhe kanë zbarkuar në Itali. Një prej tyre edhe bija e një gruaje italiane që mbeti forcërisht në Shqipëri pas mbarimit të luftës. Ajo zbarkoi në brigjet tona në vitet 90 në një nga udhëtimet e shumta të shpresës që organizoi ambasada e Italisë. I ati ishte një mjeshtër këpucar, zoti Kondakçi, i cili erdhi në Milano më 1938 për të marrë njohuri profesionale dhe për të blerë materiale cilësore për aktivitetin e tij. Aty takoi Maria Kiezën e datëlindjes 1920 që punonte si shitëse në një dyqan të kryeqendrës së Lombardisë. Nuk vonoi shumë dhe ajo u bë bashkëshortja e tij. U martuan dhe shkuan në Tiranë për të jetuar. Falë lidhjeve me rezistencën komuniste dhe zotësisë si mjeshtër artizan, arriti të ruajë pronësinë e dyqanit të tij deri në vitin Kondakçiu u zgjodh për detyrën e rëndësishme të punojë çizmet që do të mbante Enver Hoxha gjatë traktativave të paqes në Paris më Tim eti iu desh të fusë në shollën e çizmeve copa kleçkash të dhëmbëve që prodhonin kërcitje kur Hoxha ecte. Ishte një marifet patetik falë të cilit diktatori donte të binte në sy në një rast aq të rëndësishëm si ai i traktativave të paqes ku merrnin pjesë të mëdhenjtë e botës kujton me ironi të hidhur i biri Jovan, ulur me një birrë përpara, në një bar pas sheshit të Duomos në Milano. Mjeshtri dorëmbarë Kondakçi dhe Maria Kieza patën dy fëmijë : Jovanin, që sapo e përmendëm, dhe Rozën, një nga folëset e natës në radio. Të dy bijtë erdhën më në fund në Itali më 1991 bashkë me nënën e tyre (i ati kishte vdekur disa vite më pare), pasi kishin kaluar 50 vjet që kur Maria kishte lënë vendlindjen e saj. Ai zë i radio Tiranës mori kështu fytyrë, ishte personi që la gjithshka në Tiranë dhe erdhi e u vendos në Milano, ku vazhdon të jetojë, tashmë si pensioniste. E ëma, Maria, vdiq më 2010 në qytetin ku u lind, dhe ku, me realizëm, nuk e pat menduar se do të arrinte. 10

10 Lamerika Në caqet e rrëfenjës sonë është interesant të kujtojmë se ne një film të bukur të viteve nëntëdhjetë, Lamerika, kushtuar ngjarjeve në Shqipëri, regjisori Xhani Amelio përfshiu midis personazheve të tij një veteran italian të braktisur në një spital të qelbur psikiatrik të Tiranës. Ai, gjatë kaosit të përgjithshëm, ia doli të hipë në një nga sharabajkat e detit dhe të arrijë më në fund në vendin tonë. Në tregimin filmik ky veteran mjeran kishte funksionin e lidhjes të së kaluares dhe të tashmes italiane me atë shqiptare në kuadrin e një tabloje ku ngjarjet tona dhe ato të fqinjëve tanë ndërthureshin simbolikisht në mënyrë dramatike. Ndonëse historia e atij njeriu mund të ishte realiste deri në një farë pike, përkundrazi ishte real fati i atyre personave që mbeten në Shqipëri dhe rizhdolën papritmas dhe të cilët autoritetet tona i kishin harruar prej disa dhjetëvjeçarëve dhe kurrkush nuk kujtohej më se ekzistonin. Për hir të së vërtetës kjo s mund të ndodhte me familjarët e tyre, por zëri i tyre nuk ishte aq i fuqishëm për t u ndjerë dhe ndoshta, ngritja e tepruar e tonit mund të ishte kundërprodhuese dhe e rrezikshme bash për ata që kishin mbetur. Si rrjedhojë gjatë gjithë periudhës së pasluftës, nga 1950 e tutje, çështja e italianëve në Shqipëri mori përmasë të kufizuar, private, ngushtësisht familjare. Në thelb askush nuk donte të niste konflikte me atë vend, aq më tepër familjaret e tyre. Këta të fundit kishin më shumë frikë se mos dëmtoheshin pikërisht ata që donin të ndihmonin. Për sa i përket qeverisë shqiptare përballimi i një çështje aq delikate me pasoja potenciale në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar, rrezikonte krijimin e humnerave të cilat do të krijonin probleme të vështira për t u zgjidhur. Për autoritetet e Tiranës do të ishte më e thjeshtë dhe më me leverdi të zbatonte, në rast tensioni me Italinë, një veprim përndjekjesh ndaj italianëve që kishin mbetur, duke e zgjidhur problemin te rrënja. Për familjet ky do të ishte një rrezik shumë i lartë; ishte më e udhës të veprohej në hije dhe t u siguroheshin njerëzve të tyre të dashur, garanci modeste falë të cilave mund të merrej ndonjë leje vizite ose autorizimi për të dërguar pako të vogla. Për sa u përket autoriteteve italiane hapja përsëri e plagëve të së kaluarës vlerësohej politikisht si një veprim i padobishëm, sepse kishte 11

11 rrezik që të shtroheshin përsëri, qoftë edhe tërthorazi, problematika dhe ngjarje të historisë sonë, shqetësuese ose të tërhequra me dëshirë. Në fakt, gjatë dhjetëvjeçarëve që pasuan luftën, veprimet që lidheshin me veprimtarinë ushtarake dhe krimet që kishte kryer Italia gjatë aventurave të saj koloniale dhe në rastin e veçantë në Ballkan u lanë thjeshtazi në heshtje, dhe u vunë në pah vetëm aspektet heroike të luftës kundër nazistëve në fazën e fundit të konfliktit. Kështu problemi i italianëve të mbetur në Shqipëri kishte rrezik të hapte përsëri plagë të vjetra dhe të shtronte çështje që nuk u zgjidhën kurrë mbi përgjegjësitë historike në atë hapësirë gjeopolitike, që shumë persona preferonin të shmangeshin. Ky qëndrim nuk dallohej shumë nga ai që me dykuptimësi të madhe mbajti shteti italian (edhe në nivel gjyqësor) lidhur me krimet naziste e fashiste që u kryen në vendin tonë dhe që rasti i raftit të turpit që doli në shesh në vitet 90 dhe nxori në pah me një prurje shqetësuese 8. Me siguri autoritetet diplomatike në Tiranë, që vazhdonin të regjistronin fëmijët e lindur nga italianët me banim në Shqipëri, ishin në dijeni se ndokush, gabimisht ose me kush e di çfarë djallëzie kishte mbetur në këtë vend, por ata prireshin ta konsideronin (ose ta paraqisnin si të tillë) si një fakt absolutisht mbeturinor. Vetëm nga 1991 dhe 1992, pas një heshtjeje dyzetvjeçare, vendi ynë nisi në mënyrë jo organike dhe shpesh të improvizuar, një farë veprimi në dobi të këtyre njerëzve. Mirë pra, prapa sajesës filmike të Amelios, kishte më shumë se njëmijë burra, gra e fëmijë me prejardhje nga e kaluara jonë perandorake, të pranishëm në portet e Durrësit e të Vlorës të cilët synonin të hipnin në mjete shkatarraqe lundrimi dhe të niseshin drejt Puljes, ose zinin radhën para zyrave konsullore në Shqipëri për të marrë një leje hyrjeje për në Itali. Cilat ishin shkaqet për të cilat gjithë këta njerëz kishin mbetur të bllokuar në Vendin e Shqiponjave pas mbarimit të luftës botërore dhe çfarë pervojë historike përjetuan? Në atë moment dhënia përgjigje këtyre pyetjeve do të kishte qenë shumë e dobishme, si për ata që më në fund ktheheshin, ashtu edhe për ata që duke u njohur me fatin e tyre vetëm pas fundit të komunizmit i prisnin të tronditur. Dhënia e përgjigjeve për këto pikëpyetje ka të ngjarë që do të kishte ndihmuar për t i pozicionuar këto ngjarje të trishtuara në faqet e pandriçuara të historisë italiane të shekullit të kaluar dhe do të plotësonte ato zbrazëti të shkaktuara nga heshtja dhe kapërcimet e shumta në versionet zyrtare historike të vendit tonë në gjysmën e parë të shekullit XX, të mbrujtura me imperializëm, real politikë dhe oportunizëm (që pjesërisht vazhdoi në forma të ndryshme edhe në vitet e pasluftës), të 12

12 skarfitura në mënyrë anësore nga studime të pakta dhe të guximshme historiografike 9. Por një punë e tillë kërkonte kohë dhe burime të konsiderueshme, në kohën kur e tashmja, me nevojat urgjente njerëzore e politike ushtronte një trysni të pamëshirshme mbi një Itali të papërgatitur dhe konfuze. Gjatë dhjetëvjeçarëve politikat imperialiste dhe ushtarake që vuri në jetë vendi ynë në territoret përtej Adriatikut kishin mbetur si tematika mjaft anësore 10, si për opinionin publik ashtu edhe për shumë historianë italianë. Përgjithësisht ato ishin të panjohura. Ndërsa është folur dhe është shkruar për pjesëmarrjen, pas 8 shtatorit 1943 të ushtarakëve italianë në luftën partizane në vendet ballkanike që ishin pushtuar nga ushtria jonë, e mangët ka qenë, të paktën deri pak kohë më parë, vëmendja që iu kushtua politikave të pushtimit, veprimeve shtypëse që u kryen në fushat e përqendrimit që u ngritën në territoret e pushtuara dhe zgjedhës ndaj popullsisë civile 11. Po të përjashtojmë punimet historiografike 12 të pakta, të rralla dhe të guximshme, vërejmë se vetëm nga fundi i viteve 80 dhe fillimi i viteve 90 të shekullit të kaluar, nisi të tregohet një vëmendje më e madhe ndaj çështjeve te Adriatikut dhe epilogjeve tragjike të tyre. Kjo ndodhi pas polemikave mbi tragjedinë e Foibeve 13 dhe ngjarjeve që lidhen me eksodin e popullsisë me kombësi italiane nga Istria dhe nga Dalmacia dhe pas një heshtjeje dhe një hutimi më se dyzetvjeçar që përfshiu të gjitha palët e interesuara në Itali dhe jashtë saj. Mjerisht, edhe në këtë rast, ndonëse u realizuan vepra domethënëse të hulumtimit historik, si relacioni i hartuar nga Komisioni i përbashkët italoslloven 14, trysnia ideologjike edhe një herë pati epërsi. Ishte me të vërtetë një e metë, një rast që shkoi dëm për një reflektim kolektiv të së kaluarës sonë dhe për ndërgjegjësimin qytetar për vlerat dhe kuptimin e historisë kombëtare. Për sa i përket refleksionit të vemendshëm historiografik mbi pushtimin italian të Shqipërisë vërejmë se ka qenë i pakët dhe vazhdon kryesisht edhe në ditët tona të jetë i tillë. Disfata që pësoi ushtria italiane dhe pjesëmarrja e një komponente (në të vërtetë e pakët) të ushtrisë mbretërore në luftën partizane mbeten të vetmet elemente që janë bërë objekt studimi 15. E dobët ka qenë vëmendja që u është kushtuar civilëve (nga në ), si në periudhën e pushtimit gjerman ashtu edhe gjatë vendosjes së regjimit komunist, për vështirësitë shumë të mëdha të shkaktuara nga situata 13

13 rrënimtare dhe për vështirësitë pa fund që hoqën për të realizuar riatdhesimin. Në këto vitet e fundit është treguar një kujdes më i madh për studimet kërkimore lidhur me marrëdheniet politike e diplomatike të Italisë me trevën e Adriatikut, me studimin e proceseve që qenë në themel të origjinës së bllokimit të riatdhesimeve 16 si pasojë e marrëveshjeve që u arritën në 1945 ndërmjet vendit tone dhe Shqipërisë pas tensioneve midis të dy palëve që vazhduan deri në Mungon kërkimi historik mbi ata që, pas 1949, në periudhën pas rivendosjes së marrëdhënieve diplomatike ndërmjet Italisë dhe Shqipërisë, qenë detyruar të qëndrojnë në Vendin e Shqiponjave gjatë gjithë kohëzgjatjes së regjimit komunist ose qenë dënuar me burgime të gjata. Ata u lanë pas, gjysmë shekull më parë, thuajse ishin pengjet e një luftë shkatërrimtare të humbur pa nder. 14

14 Ushtarakë e civilë Do të përpiqemi tani të qartësojmë pakëz këtë histori dhe të fokusohemi te këta italianë: cilët ishin, cilës kategori sociale ose institucionale i përkisnin dhe cili qe fati i tyre. Nga viti 1945, vit i riatdhesimeve të para të mëdha, dhe deri te viti 1950, kur zyrtarisht veprimtaria diplomatike e pasluftës midis Italisë dhe Shqipërisë u konsiderua e përfunduar, italianët e mbetur u ndanë në tipologji të ndryshme nga autoritetet e Tiranës dhe mbi këtë bazë u zbatuan qëndrime të diferencuara: Kategoria e parë ishte ajo e ushtarakëve që kishin marrë pjesë në rezistencën kundër nazistëve. Këta fituan të drejtën e riatdhesimit pa asnjë kufizim që në vitin 1945 dhe u kthyen në Itali të veshur me uniformat e tyre duke pasë privilegjin të marrin me vete armët e tyre. Ishte një akt që tregonte vlerësimin e tyre ushtarak dhe politik. Pas këtyre e kishin radhën ushtarakët që ndodheshin akoma në vend, por që nuk kishin marrë pjesë në luftën kundër gjermanëve. Këta kishin qëndruar të fshehur ose ishin zenë robër dhe konsideroheshin se i përkisnin një ushtrie të mundur. Edhe këta u kthyen në një pjesë të madhe në të njëjtin vit me të parët, natyrisht pa armë, shpesh herë me njëmijë vështirësi dhe pasi u keqtrajtuan dhe u poshtëruan nga ana e autoriteteve shqiptare. Kategoria e tretë përbëhej nga civilët dhe përgjithësisht nga italianët që nuk kishin qenë në ushtri. Keta ndaheshin në dy nënkategori. Nga njëra anë ishin funksionarët e shtetit, karabinierët ose njerëz të efektivave të tjera të ruajtjes së rendit, që shpesh pësuan persekutime, arrestime dhe dënime shumë të rënda që në disa raste qenë dënime me vdekje. Në anën tjetër ishin punonjësit që kishin kompetenca teknike, të cilët Tirana i përcaktoi si specialistë, të detyruar të mbeten, shpesh në kushtet e një gjysmëburgimi për disa vjet pas mbarimit të luftës me qellim që të kontribuonin në rindërtimin e vendit të shkatërruar. Më pas vinte kleri katolik, që u persekutua rëndë dhe u akuzua se ishte një përbërës i spiunazhit fashist dhe u konsiderua (bashkë me hierarkitë e tjera fetare) si një nga armiqtë kryesorë të regjimit të ri. Shumë klerikë u 15

15 dëbuan në vitet e para pas mbarimit të luftës, të tjerë u nxorën në gjyq dhe u dënuan me burgime afatgjatë ose me dënime me vdekje. Në fund mbeteshin pjestarët e familjeve të përziera: italianë ose italiane të martuar me shqiptarë. Këta u detyruan të qëndrojnë në Shqipëri edhe pas vitit 1950 dhe shpesh për jetë, të braktisur me kuptimin e mirëfilltë të fjalës nga ana e autoriteteve italiane, pra të përfshirë forcërisht brenda regjimit totalitar. Të përpirë nga harresa e historisë, emrat dhe fytyrat e tyre u harruan. Vetëm familjarët më të afërt vazhduan t i kujtojnë, privatisht dhe heshtazi. Ata ishin mbetja e politikës pa mend perandorake musoliniane dhe produkt tragjik i logjikës së luftës së ftohtë, të braktisur në fatin e tyre në një vend që shpejt do të mbyllej hermetikisht nga bota duke gllabëruar të gjithë ata që nuk patën rastin ose mundësinë që të largohen me kohë. Në fakt largimi nuk ishte i lehtë dhe në shumë raste mund të bëhej shumë i rrezikshëm. Rregullat për dhënien e një vize për riatdhesim ishin shumë penalizuese, veçanërisht për gratë. Dispozitat e vendosura nga autoritetet e Tiranës parashikonin që vetëm qytetari italian i seksit mashkullor mund të kthehej në vendin e tij duke marrë me vete familjen e tij. Kjo normativë, për hir të së vërtetës, nuk u respektua gjithnjë dhe u zbatua me vështirësi për shkak të mbylljes së parakohëshme të kufive dhe sidoqoftë u anulua definitivisht duke filluar nga viti Qytetarja italiane përkundrazi, në qoftë se kishte ndër mend të riatdhesohej, ishte e detyruar të linte në Shqipëri fëmijët e saj dhe bashkëshortin shqiptar. Me fjalë të tjera duhet të hiqte dore nga familja e saj. Përpara kësaj alternative ishin të pakta gratë që pranuan. Shumica mbeti. Ishin gra të reja, me moshë vjeç, të cilat shpesh kishin shumë vite larg vatrës së tyre në Itali. Ato ishin të ndërgjegjshme se përzgjedhja e tyre do të kishte si pasojë që të mos shihnin, me gjasë edhe për gjithnjë, njërëzit e tyre të dashur përtej detit dhe do të duhet të përballonin, fillikat, një regjim armiqësor, vështirësi, diskriminime dhe ndoshta edhe burgun. Dhe megjithatë vendosen të qëndrojnë, me një akt guximi të pabesueshëm. Për hir të së vërtetës, duhet thënë se në shumë raste kjo alternativë e tmerrshme dhe mizore, të shkosh a të qëndrosh, as që shtrohej fare. Rruga e kthimit ishte mbyllur që më përpara nga autoritetet ose më thjesht vetë gratë kishin frikë nga kundërmasat që kërkesa për riatdhesim mund t u shkaktonte atyre dhe familjeve të tyre. Sidoqoftë, përzgjedhja personale ose imponimi, pasi kishte përfunduar parabola e marrëzisë së njerëzve me uniformë, u takonte këtyre grave të 16

16 vepronin, duke u bërë heroina pa dashje dhe pa e ditur. Ndodhitë e këtyre grave me ngarkesën e tyre plot vuajtje dhe dashuri, ngjajnë si një jehonë për refleksionet që Nuto Ruteli 17 u ka kushtuar forcës dhe këmbënguljes së grave fshatare piemonteze, të lëna gjithnjë në plan të dytë, pas roleve të meshkujve që konsideroheshin më të rëndësishëm dhe heroikë, ndonëse ishin përgjegjës për fatkeqësitë. Ai i përcaktoi ato si unaza e fortë, unaza që nuk ndryshket. Me vendosmërinë dhe impenjimin e tyre ato bënin të mundur që bërthama familjare të qendronte e të forcohej, me ndjesitë dhe lidhjet e saj, në një botë që vazhdonte të rrëshqiste drejt formave të kundërvënies dhe barrierave ideologjike gjithnjë e më strikte. Kështu ndodhi në Shqipërinë e pasluftës mbasi mori fund stina e heronjve, kur të ishe grua dontë të thoshte ende se ishe një person juridikisht i përgjysmuar, që s ishte më me të vertetë italiane dhe as plotësisht shqiptare, pra një hibrid që nuk gëzonte plotësisht të drejta reale. U takoi këtyre grave, të arsimuara ose analfabete, të shkathëta ose të rezervuara, të lëna pas në një vend që s ishte i tyre, unaza të brishta dhe njëkohësisht të forta, barra e garantimit, ditë për ditë, e vazhdimësisë së jetës, duke endur fijet e thella të ekzistencave, duke kapërcyer logjikat e real politikës. Duke u martuar me një shqiptar kishin humbur shtetësinë italiane. Një e keqe e vogël për sa kohë gjithshka qëndronte pa ndryshuar; në fund të fundit Ngushtica e Otrantos është vetëm 70 milja detare. Mjerisht ngjarjet rrënimtare të luftës e përmbysën kuadrin e përgjithshëm dhe ajo që deri dje kishte vlerë, nuk vlente më pas vitit Vetëm ato dhe familjet e tyre kishin mbetur të njëjtë. Fshirja e së kaluarës perandorake nga vendi ish agresor dhe shkrimi i një të ardhme totalitare nga ana e vendit ngadhnjimtar, nuk kishte parashikuar dhe as nuk u preokupua më vonë, për praninë e kësaj unaze që gjithnjë ishte konsideruar e dobët, dhe që, vetëm për faktin se ekzistonte, pozicionohej tërthorazi antagonizmave ideologjike dhe politike, duke mohuar ekzistencën e kufive dhe të pengesave në emër të jetës dhe duke paguar një çmim të padrejtë dhe tmerrësisht të lartë. Natyrisht kishte edhe burra, ushtarakë ose civilë, të cilët gjithnjë për të mbrojtur të dashurit e tyre ose thjesht sepse rregullat e riatdhesimit u ndryshuan para se ata të arrinin të imbarkoheshin, qenë detyruar të qëndrojnë, duke kryer një zgjedhje që vetëm formalisht ishte e lirë dhe personale. Pa kaluar shumë kohë vendi i tyre i harroi dhe ata ranë pre e një dhune absurde, u desh që ata të këpusin të kaluarën e tyre dhe të pranojnë që të konsiderohen qytetarë të kategorisë së dytë në një vend që në thelb i 17

17 konsideronte si një mish i huaj që duhej mbajtur nën mbikëqyrje të fortë dhe në një pozitë sociale të dorës së dytë. Ndoshta, përveç shkaqeve kryesisht politike që qëndrojnë në themel të mosinteresimit dhe më pas të injorimit nga ana e autoriteteve italiane të këtij problemi, luajti rol një motivim me karakter kulturor; seksi i një pjese të madhe të italianëve që nuk u riatdhesuan dhe nënvleftësimi pasues i këtij dimensioni, u ndje më shumë femëror, se sa privat ose personal. Në qoftë se një qytetar, burrë a grua, zgjidhte të qëndronte në Shqipëri, edhe në se kjo ndodhte në kundërshtim me vullnetin e tij, por nga dashuria për familjen e vet, kjo konsiderohej si një çështje private, që i takonte vetëm atij ose asaj. Ishte një zgjedhje që i perkishte sferës së ndjenjave, të kujdesit dhe pergjegjësisë personale, pra asgjë që kishte të bënte me shtetin ose sferën publike. Familja ishte një slogan i mirë për fushatë zgjedhore, por me siguri jo për marrëdhëniet dhe konfliktet midis shteteve. Eshtë më vështirë të gjesh një përgjigje për inercinë e Italisë ndaj atyre që nuk zgjodhën absolutisht asgjë, por iu ndalua kthimi. Në këtë rast shpjegimi më i pranueshëm i harresës është real politika dhe probabilisht thjesht cinizmi mizor. Në fakt, në se politika e regjimit komunist ndaj këtyre personave ishte një sjellje mizore në suazën e një praktike paranojake dhe ksenofobe, heshtja e Italisë qe një sjellje e pakuptueshme dhe e pafalshme. Dhe në se, pa dyshim, klima e luftës së ftohtë pati një peshë të konsiderueshme në këtë çështje, ajo atmosferë nuk mund të sherbejë si alibi për një mosinteresim që zgjati disa dhjetëvjeçarë dhe u kushtoi shtrenjtë atyre që u harruan nga shteti që e kishte për detyrë t i mbronte. Për këto arsye të rilidhësh fijet e historive të këtyre njerëzve, siç e kemi ndër mend të bëjmë në faqet që vijojnë, përveç kontributit tonë modest për të mbushur një zbrazëti historiografike, synon të jetë një detyrim ndaj jetës së tyre dhe një refleksion për të përsjatur të shkuarën tonë kolektive të kohërave të fundit. Kapitujt që vijonë synojnë të rindërtojnë marrëdhëniet plot shqetësime ndërmjet Italisë dhe Shqipërisë gjatë shekullit XX, duke gërshetuar ndodhitë njerëzore të italianëve dhe të italianeve me zbërthimet kryesore për atë periudhë historike gjatë së cilës ata u bënë, pa dashje, protagonistë dhe shpesh viktima, duke u dhënë mundësi të thonë fjalën e tyre. Atë e mblodhëm falë takimeve të gjata dhe me intensitet të zhvilluara në Itali dhe në Shqipëri ose duke rikuperuar kujtimet personale të lëna me shkrim nga druajtja se ato me kalimin e kohës do të treteshin. 18

18 Do të dëshironim që punimi ynë modest të mund të kompensojë pakëz borxhin e shkaktuar nga vendi ynë dhe nga ai i tyre për shkak të atyre mungesave politike dhe morale që shpesh u kanë kushtuar këtyre personave, të harruar përtej detit, gjithë jetën. 19

19 2.ITALIA DHE SHQIPERIA NGA VITI 1904 DERI NE 1939 Interesimi i Italisë ndaj Shqipërisë nis në fillim të shekullit XX dhe përfshihet brenda një plani më të gjërë politik për hegjemoni, që vendi ynë kishte nisur ndaj Mesdheut lindor në vitet që pararendën dhe pasuan ndërrimin e shekujve. Nga mbarimi i shekullit XIX Roma kishte përkrahur lëvizjet nacionaliste në Ballkan dhe përveç kësaj po niste një politikë depërtimi kulturor në këto treva me qellim që t u vërë fre ndikimeve turke, ruse dhe austriake në këtë hapësirë. Më pas, në vitet 1904 dhe 1905 kishte dërguar misione të fshehta për gjetur vende ku mund të projektoheshin zbarkime eventuale forcash ushtarake 18. Më 1911 sulmoi Turqinë dhe pushtoi Libinë dhe disa ishuj të Egjeut. Ndikimet e këtij konflikti patën si pasojë indirekte dhënien e një relievi evropian çështjes shqiptare, dhe pasoi shpërthimi i luftës në territoret e gadishullit balkanik 19. Kjo ngjarje në fakt u ofroi rastin vendeve të kësaj treve të shporrin definitivisht perandorinë otomane nga territori evropian dhe të nxisë lakmi të shumta ndaj trevës shqipëtare, zotërimi i fundit ballkanik që varej akoma nga Porta e Lartë. Nga njëra anë ishin Greqia dhe Serbia që lakmonin ta pushtonin ose ta copëtonin midis tyre. Nga ana tjetër ishte Austrohungaria, që faktikisht kishte aneksuar Bosnjën dhe Hercegovinën në Perandorinë e vet më 1907, dhe Italia. Të dy fuqitë e fundit kishin synime territoriale mbi Ballkanin dhe donin të shmangin ekspansionin serb me perspektivën e vendosjes së një kontrolli të tyre mbi Adriatikun. Përballë këtij skenari shqetësues dhe si pasojë e një procesi maturimi të ndjenjës kombëtare, më 1912 një grup intelektualësh shqiptarë të udhëhequr nga Ismail Qemali shpalli në Vlorë pavarësinë kombëtare. Percaktimi territorial dhe institucional i shtetit shqiptar kërkoi akoma mjaft kohë para se të mund të quhej i kryer 20, por ishin pikërisht këto dy fuqi, Austrohungaria dhe Italia, që e mbështetën këtë projekt nacionalist me qellim që të përjashtojnë nga loja vendet e tjera ballkanike dhe për të mundësuar kontrollin mbi këtë shtet të ri të vogël. Më 1914, në vijim të Konferencës së Londrës që ishte mbajtur një vit më parë, 20

20 Roma 21 dhe Vjena përveç indikacionit për caktimin e Durrësit si kryeqytet, emëruan Vilhelm Vidin, një fisnik me origjinë gjermane si sovran të Shqipërisë. Fakti se ai ishte një i huaj garantonte një kontroll më të madh mbi këtë njësi të re politike. Por shpejt ky projekt rezultoi i papërshtatshëm për shkak të rivaliteteve të brendshme në Shqipëri ndërmjet grupimeve dhe klaneve kundërshtare, që e bindën sovranin gjerman ta lëshojë vendin vetëm gjashtë muaj pas ardhjes së tij dhe pa mundur të qeverisë vendin realisht. Lufta e parë botërore, që plasi atë vit, përfundoi me mundjen e perandorive qendrore. Kjo e ndryshoi raportin e forcave në planin ndërkombëtar: nga njëra anë çoi në zero rolin e Austrisë dhe nga ana tjetër fuqizoi peshën e Serbisë që hyri dhe u bë pjesë e Mbretërisë së Jugosllavisë dhe së fundi peshën e Italisë, kundërshtarja më e madhe e kësaj të fundit. Italia u bë mbrojtësja (shumë e interesuar) e Shqipërisë deri sa arriti ta aneksojë në më pak se 20 vjet. Në periudhën ndërmjet të dy luftave vendi ynë, tashmë i fashistizuar, synonte destabilizimin e Beogradit duke mbështetur, stërvitur dhe financuar ustashët, nacionalistë terroristë kroatë që, falë përkrahjes italiane, arritën të vrasin në Marsejë, më 1934 mbretin Aleksandër Karagjeorgjeviç. Po këta ustashë morën drejtimin e shtetit kolaboracionist kroat pas mësymjes italo-gjermane ndaj mbretërisë së Jugosllavisë më Le të kthehemi në ngjarjet në marrëdhëniet midis Italisë dhe Shqipërisë. Gjatë traktativave të paqes në Kongresin e Londrës më 1920, Roma mendonte të merrte një mandat mbi këtë vend të vogël duke siguruar edhe sovranitetin mbi ishullin e Sazanit dhe qytetin e Vlorës, portë strategjike e Shqipërisë. Edhe në këtë rast ngjarjet morën zhvillime të paparashikuara si pasojë e ndryshimeve komplekse politike në Shqipëri dhe italianët u detyruan të heqin dorë nga ambiciet e tyre territoriale dhe të tërheqin ushtrinë e tyre. Në fakt nga viti 1920 e deri në 1924 në këtë vend ballkanik u bënë përpjekje për të krijuar një qeveri demokratike të udhëhequr nga Fan Noli, i cili pas pak kohë u detyrua të shkojë në mërgim. Vendin e tij e zuri Ahmed Zogu që imponoi një qeveri autoritare dhe mundi të sigurojë shpalljen e tij si mbret me titullin Zogu i parë, më Megjithse pati ndryshime dhe evolucion politik në vendin ballkanik, Italia nuk hoqi dorë nga veprimtaria e depërtimit dhe e ndikimit ekonomik dhe politik. Fashizmi, që mori pushtetin në 1922 përtëriti interesimin ndaj Shqipërisë dhe në 1930 Musolini i ofroi regjimit të Zogut një shumë të konsiderueshme: njëqind milionë franga ari. Huaja jepej nga një konsorcium bankash të kryesuara nga Credito Italiano. Kushtet e huasë ishin shumë 21

21 vjeguese dhe faktikisht lejonin ndërhyrjen e Romës në çështjet e brendshme të atij vendi Presionet italiane vazhduan gjatë gjithë viteve 30 duke vënë në përdorim të gjitha mjetet e mundshme, nga korrupsioni te shantazhet. Situata përjetoi një përshpejtim me ardhjen në Farnesina (Ministria e Jashtme e Italisë) të kontit Galeaco Çiano, njeri mendjelehtë dhe pa taban. Ai shqyrtoi mundësinë e një aneksimi të Shqipërisë, vendi më i vogël dhe më i prapambetur i Evropës. Për të ky ishte një objektiv personal që duhej arritur me çdo kusht. Aq ishte i vendosur për këtë sa që arriti të orvatet të eliminojë fizikisht mbretin shqiptar, ndonëse kishte qënë dëshmitar i tij në martesen e 27 prillit Më pak se një vit nga pushtimi italian! Geraldina Apponyi de Nagy-Apponyi, konteshë me kombësi hungareze, bashkëshorte e Zogut, ose Nëna Mbretëreshë si e quanin shqiptarët, ka treguar në vitin 1980 se, në ditët e para të dhjetorit 1938, çifti mbretëror vendosi të bëjë një muaj mjalti të shkurtër duke lundruar deri në Venecia. Anija dhe gjithë ekuipazhi ishin italianë. Por, fill pas nisjes nga porti i Durrësit mbretëresha nuk u ndie mirë dhe, duke qenë me barrë, kërkoi dhe ia arriti të kthehej në port. Ky vendim shkaktoi një pështjellim të madh midis italianëve që u përpoqën me të gjitha mënyrat ta vazhdojnë udhëtimin. Në fakt ata dëshironin ta shfrytëzonin këtë lundrim për të vrarë mbretin ose të paktën për ta rrëmbyer çiftin. Sidoqoftë, pas dështimit të këtij plani, Çiano i vazhdoi intrigat e tij dhe i dha dhjetë milionë lira Jak Koçit, ish sekretar i mbretit Zog, për të eliminuar sovranin kokëfortë. Ndonëse ky plan nuk realizua, gjithnjë sipas pohimeve të Geraldinës, ajo mësoi në vitet që pasuan se u bënë edhe dy përpjekje për atentat nga italianët kundër bashkëshortit të saj. Situata ishte aq shumë e rrezikshme për Zogun sa që ky nuk lejonte asnjë, përveç nënës së tij, që të gatuante për të. Sidoqoftë nuk qe helmi që e nxori jashtë loje sovranin, por mësymja italiane që u krye vetëm pak muaj pas kruazierës së dështuar për në Venecia. 22

22 Anschluss-i 23 Në fillim Musolini nuk ishte i një mendjeje me ambiciet aneksioniste të dhëndërit, megjithëse në raportet që ky i fundit i dërgonte rregullisht pohohej që vendi i vogël adriatikas kishte potenciale zhvillimi në lëmin e bujqësisë, në peshkim dhe në shfrytëzimin e minierave, por pajtohej me veprimtarinë e depërtimit të pacipë dhe disa herë kriminal në çështjet ekonomike dhe politike të Shqipërisë. Pozita e tij ndryshoi pas pushtimit gjerman të Pragës, që e tërboi sepse e ndjente veten jashtë loje në strategjitë politike dhe ushtarake të aleatit. I bindur se nuk duhet t i mbetej pas diktatorit gjerman, urdhëroi pushtimin që u krye më 7 prill Zbarkimi kryesor i trupave italiane u bë në Durrës në orën 5,30 të mëngjesit. Se si u zhvilluan ngjarjet atë ditë dhe sa të vdekur patën të dy palët është akoma temë diskutimi për historianët. Sipas versionit zyrtar të qeverisë fashiste, u vranë vetëm 12 italianë, kurse burime të tjera 24 pohojnë se deri në mbarim të asaj dite italianët e vrarë ishin rreth 200 dhe shqiptarët rreth 700. Ndeshje ndodhën edhe në Vlorë e Shëngjin me humbje të ndryshme si në kampin italian ashtu edhe në atë shqiptar. Në këto ngjarje doli menjëherë në pah dobësia e ushtrisë sonë dhe konfuzioni midis korpuseve dhe komandave të ndryshme të ushtrisë mbretërore. Ndihmësi kryesor i Galeaco Çianos, Filipo Anfuso, pohoi se shqiptarët, po të kishin pasë një fuqi zjarri më efikase, do të mund t i hidhnin në det ushtarët tanë 25. Pra ka shumë të ngjarë që fitorja italiane ndodhi më shumë për shkak të preokupimit të mbretit Zog për të shpëtuar veten dhe familjen e tij, duke braktisur me nxitim të madh kryeqytetin pa marrë masa për të urdhëruar rezistencë ndaj pushtuesve, se sa për aftësitë ushtarake të ushtrisë sonë. Sidoqoftë italianët hynë në Tiranë në pasditen vonë të ditës së mësymjes dhe gjatë rrugës patën vështirësi dhe vonesa, që shkaktuan, ndër të tjera, pezmatimin dhe shqetësimin e Musolinit, i cili në Romë i druhej një rezistence të mundshme të armikut. Më 12 të po atij muaj, ndërsa Zogu i shfronësuar iku në Greqi 26 një asamble kushtetuese krerësh, ndër të cilët një numër i tepruar klerikësh shqiptarë (në një vend me shumicë të madhe myslimane) dhe bejlerësh, 23

23 shpalli bashkimin e të dy kurorave në personin e Viktor Emanuelit III. Çiano e quajti këtë operacion Anshlusi ynë. Ai organizoi krijimin e një partie fashiste shqiptare dhe, ndoshta për t i bërë për vete elitat shqiptare, përkrahu nacionalizmin irredentist shqiptar në Kosovë dhe në trevat e tjera me shumicë shqiptare përtej kufive kombëtarë. Në këtë tablo disi paradoksal, një personazh si Xhusepe Botai e shtyu veten deri në identifikimin e Shqipërisë me Piemonten, duke imagjinuar një ekspansion në vitet e ardhshme të këtij shteti të vogël ballkanik në tokat kufitare me Greqinë dhe Serbinë. Gjithsesi në realitet mbretëria e Shqipërisë nuk duhej konsideruar si shtet, por si një entitet i varur nga qeveria italiane 27 dhe gjithnjë i plotfuqishmi italian i ngritur në nivelin e ambasadorit mbante në duart e tij gjithë pushtetin ekzekutiv. Gjithashtu mbetej e dykuptimtë dhe konfuze çështja e përkatësisë kombëtare të qytetarëve shqiptarë. Ata mbeten shtetas të një shteti tjetër ndaj Italisë, ndonëse xhandarmëria dhe struktura e rojeve kufitare shqiptare u përfshinë respektivisht në Karabinierë Mbretërorë (CCRR) dhe në Guardia di Financa Mbretërore(RGF). Kjo mund të thuhet edhe për oficerë të ndryshëm të ushtrisë shqiptare. Shumë më të qarta qenë pozicionimet që morën komunitetet e ndryshme fetare, të cilat, me përjashtim të bektashive që iu kundërvunë menjëherë pushtuesve duke e paguar shumë shtrenjtë kundërshtimin e tyre 28, iu përshtatën shpejt dimensionit të ri duke përkrahur pushtimin, herë herë me shumë entusiazëm. Ky qe pa dyshim rasti i Kishës Katolike që e vlerësoi praninë italiane si një kusht optimal për të zgjeruar ndikimin e saj në vend 29. Flamuri i Shqipërisë fashiste Është interesant të vësh re se pushtimi i Shqipërisë qe i vetmi operacion ushtarak i suksesshëm që Italia musoliniane arriti në Evropë pa mbështetjen e Gjermanisë naziste. Siç do ta shohim, kjo situatë varësie nga aleati më i fuqishëm pati një peshë të rëndësishme në zhvillimet e mëtejshme ushtarake, 24

24 politike dhe njerëzore duke sjellë dështimin e ëndërrave perandorake të fashizmit. Sidoqoftë, duke iu kthyer ngjarjeve të vitit 1939, Italia, me qellim që të krijojë përshtypjen se bashkimi kishte sjellë një shkrirje reale të të dy popujve, emëroi si senatorë të Mbretërisë, katër persona nga paria shqiptare. Midis tyre ishte edhe Mustafa Merlika, një intelektual dhe politikan shqiptar. Mbasi e arrestuan më 1916 për shkak të qëndrimeve të tij kritike ndaj qeverisë në pushtet, e dorëzuan te autoritetet italiane që e dërguan në internim në ishullin Favinjana. Një vit më pas e liruan. Në vitet që pasuan ai themeloi në Itali një gazetë në gjuhën shqipe, Kuvendi dhe bashkëpunoi me gazetën Il Messaggero 30. U kthye në atdhe më 1939, pas pushtimit italian dhe u emërua kryeministër duke qëndruar në pushtet nga fundi i 1941 deri në janar Për shkak se një nga djemtë e tij u sëmur rëndë dhe u shtrua në një spital të Vjenës, më 1944 Mustafa Merlika shkoi në kryeqytetin austriak dhe me zhvillimet politike që ndodhën (tërheqja e gjermanëve dhe hyrja e partizanëve në Tiranë) nuk u kthye më në vendin e tij. Hesapin për impenjimin e tij politik në favor të Italisë e pagoi regjimit të ri të Enver Hoxhës, i biri, Petriti dhe nusja e tij Elena, me kombësi italiane, lindur më 1920 në Romë. Të dy ishin martuar në Bari më 1942 dhe u transferuan në Tiranë pasi Petriti mbaroi studimet që kishte nisur në Fermo dhe i kishte përfunduar në Grenoble, në Francë. Elena ishte diplomuar në Napoli duke pasë si drejtues historianin Adolfo Omodeo. Menjëherë pas mbarimit të luftës i arrestuan të dy dhe iu dhanë dënime të rënda burgimi. Petriti bëri 15 vjet burg me akuzën armik i popullit se kishte hipotezuar mundësinë e krijimit të një partie politike 31 ndërsa Elena me të birin Eugjen, që u lind në vitin 1944, u internua në kampin e përqendrimit dhe të punës të Tepelenës, që në atë kohë në Shqipëri ishte nga më të këqijtë dhe famëkeq. 25

25 Çertifikatë që dëshmon dënimin e Petrit Merlikës me 15 vjet punë të detyruar. Dita në kamp fillonte në orën 3 të mëngjesit. Policët pa shkollë në atë orë fillonin leximin e emrave të të internuarve dhe e përfundonin në orën pesë. Pastaj hahej mëngjesi me një ujë që i thoshin çaj (...), kushtet higjenike ishin të tmerrshme. Kishte dhjetë nevojtore për dymijë persona. Vendi për të 26

26 fjetur ishte 60 centimetra i gjërë për një të rritur dhe tridhjetë për një fëmijë. Për drekë na jepnin gjashtëqind gram bukë dhe një supë ku lundronin krimba dhe kjo plotësohej me lakra të egra, lende dhe gorrica që i mblidhnim, kur kishim mundësi, jashtë kampit duke shkuar ose duke u kthyer nga puna. Punonim nëpër male duke mbledhur dru, që përdoreshin për ngrohjen e kazermave dhe për banesat e oficerëve 32. Këto kujton fëmija i atëhershëm Eugjen, sot pensionist në Sesto Kalende. Mbasi plotësoi dënimin në kamp, Elenën e caktuan në një qytet të vogël, në Lushnjë dhe e detyruan të punojë në bonifikim deri sa mbaroi ai regjim. Kurse Eugjeni, pas dy vjetëve që kaloi në Tepelenë, u lirua dhe ia dorëzuan, në Tiranë, vëllait të gjyshit nga ana e babës, i cili, edhe ai, ishte martuar me një grua italiane me origjinë nga Bolonja. Petriti, pasi vuajti dënimin e gjatë, u dërgua në Lushnjë tek e shoqja, në kushtet e një gjysmëlirie, dhe punoi në bujqësi, në bonifikimin e tokave kënetore. Pas pak vitesh të dy bashkëshortëve u erdhi edhe djali. 27

27 Ndërhyrja ekonomike dhe politike e Italisë Siç e kemi theksuar, ndërhyrja e armatosur ishte akti përfundimtar i një politike dhjetëvjeçare ndërhyrjesh konstante dhe të pandërprera të Romës. Mendohet se vetëm nga viti 1925 e deri më 1939 investimet italiane në këtë vend të vogël ballkanik arritën në një miliard dhe tetëqind milionë lira. Gjithnjë me pikënisje nga viti 1925, u hodhën themelet e SVEA-s (Shoqëri për Zhvillimin Ekonomik të Shqipërisë) e cila fitoi sipërmarrje të shumta dhe domethënëse për infrastruktura të rëndësishme, të cilat do të duhet ta modernizonin Shqipërinë si zgjerimi i portit të Durrësit dhe ndërtimi i një linje hekurudhore. Më 1926 u ngrit gjithashtu EIAA (Enti Industrial për Aktivitetet Agrare) me detyra në lëmin e bonifikimeve dhe të veprave të kanalizimit 33. Natyrisht nuk munguan edhe nismat private, si ajo e Uberto Uberti që çeli në 1927 fabrikën e parë të birrës në Korçë ose ajo e sigurimeve Generali. Megjithse u bënë këto investime publike dhe private, rezultati është i qartë: efekti i tyre në kompleks qe minimal po të krahasohet me investimet e kryera. Ndërsa shoqëritë italiane realizuan një fitim prej 142 miliona frangash, Italia derdhi në Shqipëri një kapital baras me 640 miliona frangash 34. Edhe më i pandieshëm ishte ndikimi i ushtruar në ekonominë e vendit të vogël ballkanik. Ndërmarrjet e pakta shqiptare, në shumicën e tyre, falimentuan pikërisht për shkak të konkurrencës italiane. Një prani e tillë ekonomike nuk mund të mos kishte pasoja edhe në imigracionin e qytetarëve italianë që kërkonin punë. Në fakt Roma i paraqiste këto territore si një oportunitet për punësim për të papunët e shumtë dhe favorizonte nisjen e tyre me perspektivën e kolonizimit të territorit dhe të uljes së presionit nga të papunët, veçanërisht në Italinë e Jugut dhe në Veneto. Çiano, që e kishin rrëmbyer ëndërrat e madhështisë, arriti të imagjinojë mundësinë, krejtësisht jo realiste, të dërgimit të një milion kolonësh. Bindja se Shqipëria mund të zgjidhte problemet e punësimit të Italisë ishte dishka më tepër se një fantazi. Megjithatë shumë persona u nisën me familjet e tyre në atë tokë që ua kishin përshkruar si një Eldorado i vogël, por që mjaft shpejt u transformua një një kurth tragjik. 28

28 Far east-i italian. Emigrimi drejt Shqipërisë Kolonistët e parë italianë ishin peshkatarë puljezë që u nisën para ardhjes në pushtet të fashizmit, menjëherë pas mbarimit të luftës së parë botërore. Këta u shtuan me afro treqind të tjerë në vitin 1926.Krerët e regjimit mendonin në mënyrë evidente sa këta do të ishin pararoja e një dërgimi më konsistent njerëzish që do të italianizonin vendin 35. Në fakt Musolini në vitin 1939 dërgoi dhe më pas u shtuan disa mijëra të tjerë. Në vitin 1940, sipas burimeve diplomatike të Foreign Office, ardhjet e punonjësve italianë ishin rreth persona në ditë deri sa në shtator të vitit 1941 imigrantët italianë, punonjës dhe kolonë, ishin Distinktivi i Mëkëmbësisë fashiste të Shqipërisë Babai i i Domeniko Belio, që e kemi përmendur, quhej Lino dhe e kishte origjinën nga Moljano Veneto. Ai ishte një prej këtyre: në moshën 32 vjeç, erdhi, në vitin 1941, i vetëm, për të kërkuar punë. I la në shtëpi motrat që nuk donin nisjen e tij dhe, si arriti në Shqipëri, u bë bojaxhi privat ndonëse ishte teknik, por në Shqipëri nuk gjeti punë për profilin që kishte. Ai u kënaq me atë që bënte... Njohu nënën time kur punoi në një fshat të vogël greqishtfolës në kufirin shqiptarogrek dhe pas pak u martua me të. U shmang nga shërbimi ushtarak sepse ishte biri i vetëm mashkull, por hallet e zunë pas disfatës italiane për shkak të vonesës në kërkesën për t u riatdhesuar. Arritëm në Vlorë në vitin 1948 për të hipur në anijen që do të na çonte në Itali. Por rregullat (e autoriteteve shqiptare) kishin ndryshuar dhe nuk parashikohej mundësia e largimit nga vendi me gjithë familjen. Vetëm im atë e kishte këtë leje, pjesëtarët e tjerë të familjes duhet të mbeteshin. Italianët e shumtë që ishin të pranishëm, një hap afër anijes që do 29

29 t i çonte në Itali dhe që përjetonin të njëjtën situatë të babait tim, bërtisnin dhe shqetësoheshin, dikush thoshte një gjë e dikush tjetër ndryshe. Ndonjë megjithatë u nis, i vetëm, duke e lënë familjen në Shqipëri. Im atë në të kundërtën tha se duhet të prisnim momente më të mira. Por këto momente për të nuk erdhën kurrë. Ai vdiq në Shqipëri në vitet 70 pa shkelur këmbë në Itali. Edhe Pietro Çini, babai i Nikolës, që ende në ditët tona jeton në Durrës, emigroi në Shqipëri për të kërkuar punë në vitet 30. Ishte tridhjetë vjeç kur erdhi para luftës. Punonte në një ndërmarrje italiane që quhej Simoncini. Më pas u bë shef i repartit të zdrukthëtarisë. Nënën time e njohu në Kavajë, një qytet afër Durrësit dhe u martuan. Me atë pati shtatë fëmijë. Problemi i tij ishte se qe martuar edhe në Itali dhe kishte tre fëmijë. S dinte nga t ia mbante. Ndërndyshas, fill pas mbarimit të luftës qëndroi në Shqipëri. Aty mbeti deri sa vdiq dhe s mundi kurrë të vijë në Itali. Filipo Fumagali, pas një periudhe pune në Turqi, u transferua në Shqipëri më 1931 nga ndërmarrja ku punonte. Ai ishte teknik montazhi në çentralet elektrike. Gjatë periudhës së luftës mbeti i bllokuar sepse nuk mund të largohej nga vendi. Në fakt, me fillimin e luftës, punëtorët italianë u konsideruan nga autoritetet fashiste civilë të mobilizuar dhe nuk mund të linin vendin e tyre të punës pa lejen e autoriteteve ushtarake. Edhe më i vështirë ishte natyrisht riatdhesimi, përveç rasteve të një rëndese absolute dhe të dokumentuar 37. Gjatë luftës çmontoi pajisjet për t i shpëtuar nga dëmtime eventuale dhe i montoi përsëri pas mbarimit të luftës. Nuk mori pjesë në aksione partizane, por edhe nuk kaloi me gjermanët. Ai mbeti në pritje si shumë të tjerë. Pas luftës e arrestuan dhe e mbajtën 9 muaj në burg, sepse dyshonin se kishte marrë pjesë në një atentat kundër ambasadës sovjetike (ishte një nga pretekstet që përdoreshin për të arrestuar italianët dhe për të përligjur terrorin që ushtrohej kundër tyre). Në këtë situatë dramatike njohu dy vëllezër që mbaheshin në të njëjtën qeli burgu. Pasi u liruan, ata e njohën me motrën e tyre që pas pak u bë bashkëshortja e tij dhe nëna ime, tregon i biri Renato. Edhe Fumagali, për shkak të rregullave mbi detyrimin e teknikeve të qëndrojnë në Shqipëri për rindërtimin e vendit dhe më pas për shkak të dispozitave që ndalonin riatdhesimin e familjarëve, e kaloi gjithë jetën në Shqipëri. Megjithatë ai ruajti me krenari shtetësinë italiane. Ky ishte një privilegj i rrallë që iu bë me gjasë sepse ai kishte kompetenca absolutisht të domosdoshme për rindërtimin dhe zhvillimin e vendit. 30

30 Emigrimi në Shqipëri në shumë raste kishte ato karakteristika të ashpërsisë dhe të mundimit tipike për atë që, i detyruar të lërë vendin etij, duhet të rindërtonte çdo gjë nga fillimi në një vend që për të ishte plotësisht i huaj. Në shumë raste përshkrimet e këtyre përvojave ngjajnë me udhëtimin tradicional të emigrantëve tanë përtej oqeanit me gjithë ngarkesën e mundimit dhe joshjen që këta bartnin me veten. Po sjellim më poshtë dëshminë e gjatë të Arnaldo Kançiani, që në atë kohë ishte bir i një emigranti në Shqipëri dhe që u kthye, me vështirësi të madhe, në Itali me gjithë familjen më Tregimi i tij që po riprodhojmë me pjesë të mëdha, të krijon një tablo shumë të gjallë dhe të apasionuar të përvojës që kishte jetuar ai dhe, si shumë italianë të tjerë, në këtë vend të vogël ballkanik duke kërkuar fat të mbarë. Im atë u detyrua të emigrojë dhe në 1928 u nis për në Shqipëri. U vendos në Tiranë dhe ne u bashkuam me të në janarin Nga tregimet e nënës sime, më ngjan se u nisëm nga Xhemona më 30 të muajit, në mëngjes, dhe me tren arritëm në Bari të nesërmen në mëngjes. Në mbrëmje hipëm në anije dhe mbas nja dhjetë orësh lundrim, arritëm në portin e Durrësit. Andej, pas disa orësh në pritje, e vazhduam udhëtimin me autobus. Largësia nga Durrësi në Tiranë është vetëm 38 kilometra, por me mjetet shkatarraqe të atëhershme, udhëtimi zgjati gati 3 ditë. Nëna s kishte dalë asnjë herë nga fshati i lindjes; nisja me dy fëmijë të vegjël, me valixhe, bagazhe të ndryshme nuk mund të merret me mend sa vështirësi iu desh të kapërcejë. Ambientimi në një vend të huaj, pa as më të voglën njohje të gjuhës, nuk ka qenë natyrisht një gjë e lehtë. Shtëpia ku banonim përbëhej nga dy dhoma përdhese dhe për të vajtur aty duhet të kaloje në një oborr të përbashkët me familje të tjera myslimane dhe ortodokse; kishte vetëm një nevojtore në oborr dhe në dhomë kishim vetëm një kanë uji (ky ishte i vetmi komoditet). Shtëpia ku banonim ndodhej në një lagje të vjetër në qendër të Tiranës, në rrugën e Dibrës. Kam vetëm një kujtim nga shkolla fillore, që ndoqa në Tiranë deri në klasën e katërt: një foto ku kam dalë i vetmuar, në një qoshe, ndërsa gjithë fëmijët e tjerë luanin në oborr. I vetmi variacion: dalja të dielave me prindërit. Emigrantët nga Friuli mblidheshin ne një mejhane (te Kolixhi) në fillim të rrugës së Dibrës, ose si alternativë në një birrari në rrugën e Elbasanit... Pasi kaluan katër vjet vështirësish dhe sakrificash nga ardhja jonë në Shqipëri, më 1934 im atë u largua nga Tirana dhe u transferua në Kuçovë, një fshat i vogël në breg të lumit Devoll, 15 kilometra larg qytetit të Beratit. 31

31 Shoqëria AIPA kishte zëvendësuar FFSS Italiane që qenë të parët që morën nga qeveria shqiptare një koncesion për kërkim nafte në këtë zonë. Pas aneksimit të Shqipërisë, më 1940, AIPA kaloi nën kontrollin e AGIP-it.Nga ai moment puna në sektorin e naftës përjetoi një rritje të shpejtë dhe të shënuar dhe paralelisht u zhvillua edhe ndërtimi: nisën punimet për të ngritur një shkollë të re, spitalin, kishën dhe strukturat e Dopolavoro-s. Zhvillimi që mori kjo zonë tërhoqi shumë punëtorë dhe shumë familje të reja që erdhën nga Italia, sidomos nga Emilia. Vendi ishte bërë një ishull italian i futur në kontekstin shqiptar, me shumë avantazhe dhe disa difekte: propaganda fashiste ishte shumë e pranishme dhe tesera e Partisë ishte e domosdoshme për të pasë lehtësira dhe punë. Banesa të personelit italian AIPA në Devoll. (Arkivi privat Kançiani) Maria Moretta u nis për në Shqipëri më 1934 për të marrë pjesë në dasmën e një shoqje fëmijërie që martohej me një shqiptar. Ishte një udhëtim për qejf në atë që, aso kohe, duhet të ishte vetëm një krahinë tjetër e mbretërisë. Nga kjo pervojë u krijua një nga familjet e shumta të përziera shqiptaro-italiane. Ajo ishte nga Torino dhe në Shkodër njohu personin që më pas do të bëhej bashkëshorti i saj. Për hir të së vërtetës edhe një motër e saj u martua me një shqiptar, madje ajo mori bash vëllanë e kunatit të saj, burrit të së motrës. Dy vëllezër me dy motra. Më 1936 u kthyen në Torino për arsye pune. Aty lindën dy fëmijë, një djalë dhe një vajzë. Më 1941, kur 32

32 luftohej me tërbim, vendosën të transferohen në Tiranë ku im atë tregon Mario Vasa, djali i Maries, kishte më shumë mundësi profesionale. Në Itali erdhi vetëm për një vizitë të shkurtër më 1962, duke lënë natyrisht si garanci fëmijët në Shqipëri. Ashtu si mijëra italianë shkonin në Shqipëri për të kërkuar një fat të mbarë ose sepse i kishin dërguar firmat ose shteti, qindra të rinj shqiptarë, me prejardhje kryesisht nga familje borgjeze, erdhën në Itali për studime ose për biznes. Në këtë rast ishin të gjithë ose gati të gjithë meshkuj. Një mundësi e tillë për femrat shqiptare ishte në atë kohë dishka që nuk mund të merrej me mend. Ardhja në Itali donte të thoshte të fitosh një formim cilësor ose të mësosh teknika dhe praktika profesionale në më të shumtën e herëve të panjohura në vendin e vogël ballkanik. Italia përfaqësonte një oportunitet real përparimi shoqëror dhe ishte një rast që nuk duhej humbur. Vëndi ynë përfaqësonte modernizimin dhe perëndimin e përparuar në kundërshtim me botën arkaike otomane, që ishte ende me rrenjë të thella në provincën e vogël përtej detit. Historia e Kondakçiut, për të cilën kemi folur, i cili shkoi në Milano për biznesin e tij dhe me këtë rast njohu atë që do të bëhej bashkëshortja e tij, është vetëm një nga historitë e shumta që ngjanë në ato vite. Sadedin Baçe më 1930 shkoi në Pavia për të studiuar kimi dhe farmaci me një bursë studimi dhe më pas u transferua në Torino për të dhënë provimin e shtetit. Gjatë qëndrimit të tij në kryeqendrën piemonteze njohu Anën, një studenteshë e re e konservatorit të qytetit. U martua më 1936 dhe kur mori vesh se duhet të qëndronte pesë vjet në Itali për njohjen e diplomës së tij, u transferua bashkë me bashkëshorten dhe dy fëmijët që kishin lindur në Torino dhe në Tiranë. Pas mbarimit të luftës, për shkak të rregullave mbi riatdhesimin që e përjashtonin mundësinë e emigrimit të tij, vendosi të qendrojë në Shqipëri me gjithë familjen. E shoqja, Ana, gjeti punë si rrobaqepëse dhe mundi të marrë lejen për të vizituar njerëzit e saj në Torino vetëm në vitet 60, gati 30 vjet pasi kishte lënë vendin e saj. Natyrisht duke i lënë fëmijët në Shqipëri si garanci. Gjatë më shumë se 50 vjet që qëndroi në Tiranë pati gjithsejt vetëm tri leje prej pak muajsh për të ardhur në Itali. U kthye definitivisht me gjithë familjen në fillim të viteve 90, tashmë e moshuar, falë operacionit të ambasadës italiane, kur regjimi i Hoxhës kishte perënduar në kaos. Ndoc Gjinaj më 1915 ishte transferuar nga Tirana në Modena për studime në Akademinë Ushtarake në Modena. Në Torino njohu Marien, një 33

33 studente e re nga një familje e kamur piemonteze. Më 1918 të dy u martuan në qytetin sabaud dhe në vitet që rrodhën patën katër djem, Nicola, Vincenzo, Mario dhe Ernesto dhe një vajzë, Giuntina. Të parët lindën në Torino, të tjerët në Tiranë. Deri në vitin 1945 familja shkonte e vinte nga kryeqendra piemonteze në kryeqytetin e Shqipërisë, ndërsa kryefamiljari bëri karrierë në ushtri dhe arriti gradën nënkolonel. I parëlinduri, Nikola, ndoqi shkollën fillore dhe të mesme në Torino të cilën e kreu në liceun e Shkodrës. Pas kësaj u regjistrua në fakultetin e mjekësisë në Padova, por e la shkollën pas dy vjetësh. Studimet e larta i kreu shumë më vonë, për muzikë, pasioni i tij i vërtetë, në Tiranë rreth të dyzetave. Ndoc Gjinaj në mbarim të luftës vendosi të mos largohet nga vendi dhe nuk kërkoi shpëtim duke ikur jashtë shtetit. Në thelb, si do të kishte pasë mundësinë të transferojë familjen e tij të madhe përtej detit? Vendosi pra të qendrojë në Shqipëri bashkë me gruan dhe fëmijët dhe priti me mendje të mbledhur dhe qetësi arrestimin, i cili nuk vonoi dhe e gjeti në mbasditen e një dite me diell duke punuar në bahçen e tij. Pas kësaj u dënua me një burgim të gjatë dhe të rëndë me akuzën se ka qenë një bashkëpunëtor dhe vdiq në burgun famëkeq të Burrelit më 1957 ku u varros në një gropë të përbashkët. E shoqja Maria nuk përfitoi as pensionin dhe familja u detyrua të jetojë në një hapësirë të vogël të shtëpisë së tyre ku u futën njerëz të panjohur. Bashkë me fëmijët u rrit edhe djali i motrës, Emilia, që ishte martuar me një tregtar durrsak dhe kishte vdekur gjatë lindjes. Nikola, ndonëse ishte bir i një armiku të popullit, falë talentit të tij artistik, u bë një nga muzikantët më të mirë popullorë të vendit dhe mundi të punojë si mësues muzike në shkolla. Fëmijët e tjerë nuk patën të njëjtin fat dhe regjimi nuk lejoi që ata të vazhdojnë studimet e larta. Nëna Maria nuk u kthye më në Itali dhe vdiq në Shqipëri më Fëmijët e saj u transferuan në Torino vetëm në Nikola kishte mundur të sigurojë një vizë turistike për djalin e tij falë interesimit të një të njohuri nga Kastelamonte në provincën e Torinos. Ky person, në vitet që pasuan armëpushimin e shtatorit 1943, u fsheh në shtëpinë e Nikolës në Shqipëri duke shpëtuar pa u deportuar në Gjermani. I trishtuar për katastrofën shqiptare të viteve 90, ai arriti të vendosë kontakte me ata që e kishin ndihmuar dikur në situatë të vështirë dhe u ofrua t i ndimojë. Ai arriti të marrë leje për të pritur në shtëpinë e tij djalin e Nikolës, i cili gjeti punë, me të zezë, në një fermë bujqësore. Nikola, përkundrazi, nuk deshi kurrë të marrë shtetësinë italiane. Fëmijët e tij, që banojnë në Torino, ia dolën, me vështirësi të stërmadhe dhe 34

34 pas vitesh qëndrimi në Itali, të marrin shtetësinë dhe e mbyllën në një farë mënyre ciklin e historisë së shekullit të XX të familjes së tyre panafake. 35

35 3.LUFTA Aneksimi i vendit të vogël ballkanik ishte vetëm hapi i parë i planit ambicioz perandorak musolinian që parashikonte një ndryshim tërësor të gjeografisë politike të hapësirës mesdhetare dhe përfundimisht të gjithë Evropës në vazhdën e politikave të rishikimit të ekuilibrave evropianë dhe ndërkombëtarë, që ishin nisur në bashkëpunim me Gjermaninë hitleriane që nga gjysma e viteve 30. Në vitet 40 Italia, me këtë frymë dhe me ambicien të vërë në jetë një rend të ri në të cilin ajo dhe Gjermania duhet të ishin të dy kombet dominuese 38, mori pjesë në konfliktin botëror. Megjithatë, ky pakt i çeliktë që u lidh me një partner aq të fuqishëm dhe agresiv, rezultoi në fund të fundit se ishte pikërisht një nga shkaqet, gjatë vazhdimit të luftës, për disfatën italiane nga momenti që vendi ynë nuk ishte në gjendje t i bënte ballë konfliktit ushtarak me ritmet e modalitetet e veprimeve ushtarake që diktonte aleati. Në rastin e Italisë hapësira e sundimit perandorak dhe e pushtimit ushtarak ishte përcaktuar nga Musolini dhe bashkëpunëtorët e tij në Mesdhe, që ata e quanin një liqen italian. Në etapat e mëvonëshme, gjatë një procesi shumëvjeçar ekspansioni ushtarak, do të shtoheshin hapësira të gjëra në Afrikë dhe potencialisht në Azi. Siç pohonte propaganda, menduar sub specie universali, do të vihej në jetë një sistem hierarkik përgjegjësie solidare 39 me vendet e mundura dhe të varura. Historiani Davide Rodonjo e përshkruan komunitetin perandorak që imagjinonin fashistët si një tërësi e përbërë nga tre rrathë bashkëqendrorë, e organizuar etnikisht duke u nisur nga një vizion me karakter racist me forma dhe modalitete qeverimi të ndryshme sipas livelit të qytetërimit të secilës hapësirë. Në rrethin e parë duheshin përfshirë tokat që do t i aneksoheshin kombit drejtues (Dalmacia, Slovenia, Korsika, zona e Nices dhe Ishujt Joniane), rrethi i dytë do të përfshinte pjesëtarët evropianë të perandorisë (vendet ballkanike dhe në veçanti Shqipërinë e zgjeruar falë aneksimit të Kosovës dhe të Epirit), Francën me një pozitë të privilegjuar në krahasim me vendet e tjera të nënshtruara, dhe së fundi rrethi i tretë që do të përfshinte kolonitë afrikane 36

36 dhe vendet e Lindjes së Mesme si Turqia, Egjipti dhe Jemeni. Por në ndryshim nga perandoria e lashtë romake, të përmendur me aq shumë retorikë nga Musolini dhe fashizmi, e cila me Ediktin e Karakalës u siguroi të gjithë njerëzve të lirë qytetërinë romake, rendi i ri sipas mendimeve të duçes nuk kishte ndërmend t u ofronte gjithë nënshtetasve të tij shtetësinë italiane. Përkundrazi, ideja e një organizmi politik shumëkombësh mbështetej mbi një parim racist të përcaktuar hollësisht sipas të cilit do të ishin të pakët ata që do të mund të hynin në një status juridik të krahasueshëm me atë të italianëve. Natyrisht në fund të shkallës hierarkike ishin popullsitë zezake të kolonive afrikane që nuk mund të aspironin të bëheshin italianë. Pas tyre vinin pastaj myslimanët arabë, disa prej të cilëve me origjinë nga Libia, përfituan, për arsye propagandistike, shtetësinë italiane dhe së fundi evropianët që potencialisht mund të përfitonin shtetësinë italiane, siç kishte ndodhur me qytetarët grekë të aneksuar në Mbretërinë e Italisë pas mbarimit të luftës kundër perandorisë otomane, që më Në një farë mënyrë, pra, ideja perandorake fashiste distancohej nga ajo naziste, duke qenë se, për të bërë të mundur kolonizimin e popullsisë së vet, nuk konsideronte të nevojshëm asnjë operacion spastrimi etnik ndaj popujve të tjerë, ashtu si ndodhi me imperializmin gjerman në Evropën Lindore. Megjithatë, ndonëse ndërhyrja italiane paraqitej si një luftë për të çliruar popujt nga kapitalizmi perëndimor, ai gjithsesi ishte një plan agresiv dhe racist në të cilin interpretimi darvinist i realitetit shoqëror ishte boshti ideologjik i gjithë aksionit. 37

37 Projekti perandorak italian në Mesdhe i përfytyruar nga regjimi fashist përpara luftës së dytë botërore. Në këtë imazh mungon Libia. (Wikipedia) 38

38 Perandoria e Italisë sipas parafytyrimit të Fashizmit në mbarim të luftës së dytë botërore me fitoren që shpresohej. (Wikipedia) Siç e kemi thenë, ky plan i imponuar dhe i parealizueshëm, kishte karakter kriminal, dhe dështoi me operacionet e para ushtarake nga pamundësia për t i shkuar pas aleatit më të fuqishëm, i cili, mbasi e kuptoi shumë herët dobësinë e italianëve, veproi gjithnjë në mënyrë autonome dhe të pacipë, pa marrë në konsideratë interesat dhe nevojat e aleatit më të dobët. Për italianët rezultati qe krijimi i një perandorie të brishtë dhe të varur nga një subjekt më i fuqishëm që ua siguronte ekzistencën në caqet dhe mënyrat që atij i shkonin për shtat. Në fakt, brenda pak viteve, kur Gjermania nuk qe më në gjendje të përballojë luftën, ëndërra perandorake musoliniane u bë çikë e thërrime, duke çuar në humnerë trupat që ishin dërguar në gjysmën e Evropës dhe në Afrikë bashkë me të gjithë civilët që për një arsye a një tjetër, me dashje ose të detyruar, gjindeshin të përfshirë në këtë aventurë. Për të realizuar një plan aq ambicioz Italisë i mungonte një ushtri e përgatitur për të luftuar në një front shumë të gjërë, e aftë për të përballuar në tokat e pushtuara luftën guerilje të efektëshme që zhvillohej me taktika dhe forma lufte që nuk parashikonin gati asnjë herë ndeshje ballore me armikun, po përkundrazi prita dhe akte sabotimi. Vetë urdhërat e komandës eprore, dhe veçanërisht të gjeneralit Mario Roata 40,që përpiqeshin të ngulitin te ushtari italian frymën e pushtuesit, u ndeshën shpejt me një situatë të përgjithësuar në të cilën ushtrisë i mungonin kushtet minimale për të luftuar dhe për t u mbrojtur si duhet. Ky realitet, që në disa raste arriti në limit të absurditetit, nuk i shmangu, sidoqoftë, në të gjitha territoret e pushtuara të Ballkanit, format mizore dhe të dhunshme të represionit, si deportimi në masë i popullsisë civile në fusha përqendrimi në kushte disa herë çnjerëzore. Vetë Musolini nuk hezitoi ta mbështesë një politikë të tillë duke i nxitur komandat ushtarake të përdorin format më të ashpra të raprezaljes. Në vitin 1942, në Fiume, për shëmbëll, gjatë një takimi me gjeneralin Roata, u bë nismëtar i këtyre praktikave duke pohuar se situatën më të mirë e kemi kur armiku ka vdekur. Duhet, pra, të kemi në dispozicionin tonë shumë pengje dhe të bëjmë pushkatime sa herë të jetë e nevojshme 41 duke konfirmuar, a thua se ishte më e nevojshme, që represioni që u ushtrua ndaj popullsisë civile dhe pjesëtarëve të rezistencës nuk qe një veprim sporadik ose rezultati i rrethanave të veçanta, por një plan i vendosur qëllimisht nga sferat më të larta të shtetit dhe të ushtrisë. 39

39 Shqipëria, që ishte konsideruar gjithnjë një vend mjaft i qetë në krahasim me vendet e tjera ballkanike, nuk bëri përjashtim dhe mënyrat e ashpra u përdorën për të frenuar luftën partizane në këtë vend, kur këto forca filluan të jenë një rrezik real. Gjenerali Renco Dalmaco, komandant i forcave të armatosura italiane në Shqipëri i shkruante sa vijon më 16 shkurt 1943 komandantit të zonës Shkodër-Kosovë: Burrat e aftë që arrestohen në fshatrat që janë vatra të revoltës duhet të mbahen në dispozicion për t i dërguar në fusha përqendrimi për raprezalje eventuale të mëvonshme 42. Në urdhërin shtohej se njerëzit që do të kapeshin me armë në dorë duheshin pushkatuar në vend ashtu si dhe meshkujt që nuk i përkisnin territorit të luftimeve. Gjatë konfliktit hapësira ballkanike ishte jo vetëm vend represionesh dhe reprezaljesh, por edhe vend burgimi civilësh në fusha përqendrimi të ngritura dhe të administruara nga autoritetet ushtarake italiane. Me përjashtim të kampit famëkeq të Jasenovacit të Kroaci, që u administrua nga ustashët e Paveliçit ku vdiqën dhjetra mijëra serbë, hebrej, romë dhe kundërshtarë politikë, fushat e përqendrimit për të internuar civilë slovenë, dalmatë dhe kroatë, të drejtuar nga italianët, ishin Më i përmenduri ishte ai në ishullin Arbe, ku vdekshmëria për shkak të kushteve shumë të këqija të jetesës dhe të urisë qe shumë e lartë, por kishte të tjera ku kushtet e jetesës ishin në ekstrem. Ndër to po kujtojmë Gonaras, Monito, ishullin Melata dhe ishullin Meco. Edhe në këtë rast Shqipëria nuk bënte përjashtim për praktikat e burgimit. Në këtë vend të vogël ballkanik faktikisht u ngritën kampe që u mbushën me disa mijëra persona, ndër të cilët, përveç kundërshtarëve politikë dhe hebrejve, u internuan gra të thjeshta dhe fëmijë. Sipas Rodonjos, më 18 shkurt në dy kampe në territorin shqiptar ishin internuar malazezë. Më 31 korrik të atij viti të internuarit nga Mali i Zi në Shqipëri ishin 2500, nga të cilët 300 ishin gra. Në atë kohë rreth 580 intelektualë me origjinë nga Kosova u internuan në Itali 45. Burime të tjera (mitropoliti i Malit të Zi në mërgim gjatë luftës) pohojnë se kishte të internuar të tjerë në Shkodër dhe Burrel, dhe tregonin se numri i robërve ishte rreth Këto janë faqe të dhimbshme dhe të turpshme, janë rezultati i një politike pushtimi të Ballkanit që, duke zene fill me aneksimin e Shqipërisë, kreu veprimtarinë e parë të luftës me sulmin kundër Greqisë. 40

40 Do t ia thyejmë brinjët Greqisë Po të përjashtojmë thikën pas shpinës kundër Francës, fronti grekoshqiptar qe momenti i vërtetë i pikënisjes së ëndërrës perandorake evropiane të Musolinit. Në ndryshim nga veprimtaria ushtarake në Alpet piemonteze kundër trupave të rraskapitura në Parisit të poshtëruar nga Gjermania, ofensiva kundër Athinës duhet të sanksiononte luftën paralele me gjermanët dhe t u lejonte italianëve të zgjeronin hapësirën jetike të tyre në bregun tjetër të Adriatikut. Atdheu i Sokratit dhe i Platonit u konsiderua si një kafshatë e lehtë për t u kapërdirë, të paktën sipas bindjeve të Çianos, i cili me cektësinë e tij të zakonshme, ka gjasë se imagjinonte një veprim të shpejtë dhe pa dhimbje si ai që ishte kryer në Shqipëri vetëm një vit më parë. Jugosllavia e cila në hapësirën ballkanike ishte armiku i vërtetë që duhej mundur, u konsiderua tepër e fuqishme për t u përballur pa rreziqe, sepse ushtria e saj me siguri kishte një armatim më të mirë nga ai italian. Pra ishte më mirë të shtyhej përballja për një kohë të mëvonëshme. Konti mendoi pra të bëjë një ndërhyrje drejt jugut, kundër një armiku më pak frikësues dhe të rrezikshëm. Ai filloi të përgatisë terrenin duke lyer me rushfete oficerët e shtatmadhorisë së Athinës me qëllim që të zbuste dëshirën e tyre për t i rezistuar një veprimi ushtarak. Edhe në këtë rast, duçja, fillimisht, nuk u bind për veprimin që sugjeronte dhëndëri i tij, duke menduar se ishte më me dobi që të synohej Jugosllavia, me një aksion që do të kryhej në një fazë të mëtejshme, por veprimet ushtarake që ndërmori aleati nazist sollën një evolucion aq të shpejtë dhe të paparashikuar që e detyroi diktatorin romak të shpejtohet dhe të ndryshojë opsionet e tij strategjike. Ashtu si në rastin e ndërhyrjes së 7 prillit 39 në Durrës, vendimi për të filluar mësymjen kundër Greqisë u muar pas një nisme gjermane, depërtimin në territorin rumun në dhjetëditorin e parë të tetorit 1940, që, edhe një herë, u krye pa informuar më parë duçen. Reagimi i Musolinit qe i tërbuar dhe me siguri qëndron në origjinën e mësymjes. Siç e kishte zakon kur donte të bindte Musolinin, Çiano i paraqiti një tablo të situatës vendimtarisht të favorshëm për Italinë, por që në realitet ishte absolutisht jo realist dhe i rrejshëm. Ai pohoi se ushtria greke nuk mund të llogariste më shumë se 41

41 burra dhe që shtatmadhoria e tyre nuk do të luftonte falë veprimtarisë së tij korruptive. Në të vertetë grekët pozicionuan një armatë prej ushtarësh dhe oficerët e tyre, megjithëse kishin futur në xhep paratë e derdhura nga dhëndëri i duçes, luftuan me vendosmëri kundër pushtuesit. Vërejtjet kritike që u paraqitën nga gjenerali Karlo Xhelozo, sipas të cilave pushtimi kërkonte të paktën dhjetë a njëmbëdhjetë divizione, në mënyrë të papërgjegjshme dhe të pabesueshme nuk u muarën parasysh nga duçja, që e shkarkoi oficerin e lartë nga detyra e shefit të shtabit të përgjithshëm. Vendin e tij e zuri një gjeneral ambicioz, Sebastiano Viskonti Praska, i cili e konsideroi operacionin absolutisht të mundshëm 46, dhe kur doli në shesh me tragjedicitetin e saj disfata, nuk hezitoi asnjë çast që t ua shkarkojë përgjegjësinë e disfatës të gjithëve, me përjashtim të vetes. Erdhi, pra, dita e 28 tetorit 1940, ditë në të cilën Italia, si pasojë e refuzimit të Athinës për të pranuar kushtet e ultimatumit italian që kërkonte pushtimin ushtarak të disa pjesëve të territorit grek, filloi mësymjen, që, sipas bindjeve të shtatmadhorisë, duhet të ishte një shëtitje e thjeshtë. Xhan Karlo Fusko, në librin La guerra d Albania, në të cilin tregon përvojën e tij prej ushtaraku në atë aventurë tragjike, përshkruan qartë klimën e mungesës së përgjegjësisë që çoi në katastrofë. Më 25 tetor Viskonti Praska, babaxhan dhe inkurajues, kaloi në revistë trupat duke lënë pas tij përshtypjen se shpejt dishka kishte për të ndodhur, por sidoqoftë asgjë serioze ose për t u shqetësuar. Nga ana e tyre, edhe oficerët, që natyrisht dinin më shumë se sa ushtarët, flisnin, pa u rezervuar, për një depërtim të shpejtë në territorin grek, pa luftë, në marrëveshje me qeverinë e Athinës. Pra asgjë më shumë se një manovrim. 47 Më 27 të po atij muaji, gjithshka ishte gati në kufirin midis Shqipërisë dhe Greqisë që ishte rreth 20 kilometra i gjatë. Kishin zënë pozicion ushtarë italianë, të cilët, për hir të së vërtetës, ishin pajisur dhe armatosur keq, dhe me siguri nuk do të ishin në gjendje të përballonin një ndeshje impenjative me një armik të mbështetur dhe armatosur nga anglezët, i vendosur plotësisht për të mbrojtur vendin e tij. Dhe, megjithë sa thamë, me një mendjelehtësi të papërgjegjshme, pas refuzimit nga ana e kryeministrit grek Jani Metaksas të ultimatumit italian, në orën 6 e 5 minuta të mëngjesit, bataljonet e divizionit Julia filluan depërtimin në tokën greke. Po përpara se të ndesheshin me grekët, doli një armik i ushtrisë mbretërore: shiu, që në ato ditë ra me një rrëmbim të tillë që shkaktoi hallakatjen e shumë reparteve dhe vështirësi të patregueshme në organizimin dhe orientimin e trupave. Moti që aq i pamëshirshëm sa shkaktoi menjëherë 42

42 rënien e trupave italiane në një llum të tmerrrshëm që nuk lejonte përparimin e qerreve, ecjen e mushkave dhe marshimin e ushtarëve. Në shumë raste lumenjtë dolën nga shtrati dhe rrëmbyen njerëz, kafshë dhe mjete. Të dërrmuar nga koha e keqe dhe nga balta, alpinët deri më 2 nëntor nuk patën ndeshje të mirëfillta me armikun, i cili deri në atë moment e kufizoi veprimtarinë e tij duke provokuar vetëm luftime të vogla. Por në atë ditë, përballë alpinëve u pozicionuan dy bataljone të këmbësorisë greke, të cilat pas një luftimi të ashpër, i detyruan italianët të tërhiqen. Më 3 nëntor u krye mësymja e dytë. Alpinët rezistuan më shumë nga dëshpërimi se sa nga nderi, por situata u bë shpejt shumë kritike për shkak të numrit të madh të të vrarëve dhe të të plagosurve. Ofensivat e grekëve vazhduan në ditët që pasuan duke i përgjakur rëndë forcat italiane, të cilat përveç rrezikut të rrethimit, ankonin pamjaftueshmëri në ushqime dhe municione. Më 7 të muajit Komanda Eprore e Trupave në Shqipëri, duke u bërë e gjallë për të parën herë, dërgoi me radioshifër urdhërin e tërheqjes së divizionit alpin drejt Konicës, për t u bllokuar grekëve rrugën e Vjosës dhe daljen te ura e Peratit. E morëm vesh komentoi alpini Kopeti Xhakomo Gjeli u struk poshtë pulës 48. Filloi tërheqja nën presionin e mësymjes së armikut. Në dy javë luftë italianët kishin humbur 49 oficerë dhe ushtarë. Këtyre humbjeve u duheshin shtuar më se kafshë që ishin përdorur gjatë ofensivës. Më 20 nëntor, pa u mbushur muaji nga fillimi i shëtitjes gjatë së cilës, sipas shprehjes dështake të duçes, duhet t ia dërrmojmë brinjët Greqisë 49 u dha zyrtarisht urdhëri i tërheqjes gjatë gjithë frontit dhe njëkohësisht nisi fillimi i fundit të ëndërrave të lavdisë të Benito Musolinit ndaj aleatit të tij gjerman dhe popullit italian. Për të përballuar situatën që rrezikohej të transformohej në një katastrofë me pushtimin e mundshëm të trevave të gjëra të Shqipërisë nga ana e trupave të Athinës, dhe me shpresë të përmbyset fundi rrënimtar i fushatës ushtarake të nëntorit e dhjetorit 1940, u dërguan ushtarë të tjerë nëpër Adriatikun, me rrezikun e vazhdueshëm të sulmeve nga marina angleze, ndërsa gjenerali Praska u zëvendësua me gjeneralin Sodu 50. Megjithë se u bënë këto përpjekje dhe përforcime, rezultati qe humbje pas humbjes. Ishte e qartë se pushtimi kishte dështuar dhe, në prag të Krishtlindjes, në thelb e gjithë treva jugore e Shqipërisë ishte pushtuar nga ushtria greke. Muaji janar, u karakterizua nga ngricat që shkaktuan një numër të pabesueshëm ngrirjesh, dhe nga sulmet vdekjeprurëse të armikut. Ai qe shumë i aspër për alpinët tanë, i krahasueshëm ndoshta vetëm me atë që kishin përjetuar në transhetë e luftës së parë botërore, në malet e larta, 43

43 kundër austriakëve. Në muajin mars, Musolini erdhi personalisht në Shqipëri dhe nisi një ofensivë të re kundër grekëve, duke hedhur kundër tyre gati një të tretën e gjithë ushtrisë italiane. Ndeshja e furishme në gjysmën e muajit shkaktoi sakrifikimin e mijëra ushtarëve nga të dy palët, por gjendja nuk ndryshoi aspak. Ofensiva zgjati pesë ditë, dhe, megjithë përpjekjet që u bënë, italianët nuk e çanë dot frontin. Rrjedhimist u vendos pezullimi i mësymjes. Kështu, pra, aleati gjerman që e kishte cilësuar gjithë operacionin fashist kundër Greqisë të tmerrshëm dhe pa mend, e zgjidhi situatën rrënimtare ku ishte futur Musolini, me operacionin që u quajt Vrapimi në zbritje, që parashikonte pushtimin e gjithë Ballkanit. Italianët nuk morën pjesë në veprimet ushtarake nga frika e ushtrisë së Beogradit, që njihej si me epërsi mbi atë mbretërore. Faktikisht më 27 dhe 28 prill pushtimi i Greqisë u plotësua përfundimisht me veprimet e Wehrmacht-it. Fituesit e vërtetë qenë gjermanët, ndërsa italianët ndjenin një ndjenjë melankonie, pas aq sakrificash, sepse kishin hyrë nga dera e shërbimit 51. Çmimi njerëzor që pagoi ushtria e Romës në mbarim të kësaj historie të kobshme qe shumë i lartë: të vrarë, të plagosur, me ngrirje, me amputacione, të humbur ( më vonë prej tyre u rillogaritën të vdekur) dhe robër 52. Edhe për grekët kostoja njerëzore që u pagua për shkak të agresionit italian qe i lartë: të vdekur, të plagosur, të humbur, robër dhe më se me ngrirje. Sikur kjo të mos mjaftonte, anijet që kthenin në Itali mbeturinat e divizionit alpin Julia dhe të batalionit Xhemona që pati humbje të rënda gjatë luftimeve mizore, u siluruan nga anglezët. Një kob me të vërtetë pa fund! 44

44 Kartolinë e dërguar nga fronti në Shqipëri. (Shoqata Kombëtare e Alpinëve, seksioni i Koneljanos) 45

45 Pasoja e parë e ngjarjeve luftarake në jetën e italianeve që ndodheshin në Shqipëri qe militarizimi i punës. U shtua edhe frika se mos përparimi i grekëve do të sillte rreziqe të mundshme. Për shkak të censurës dhe të kontrollit kapilar të regjimit, përmasa e humbjes dhe papërgjëshmëria e komandave politike dhe ushtarake nuk u kuptuan me gjithë dramaticitetin e tyre, ndonëse pamja e ushtarëve që dërgoheshin në front pa pajisjet e nevojshme përgënjeshtronte retorikën fashiste të pushtimit dhe jepte shkas për dyshime dhe ndërdymje. Për këtë çështje paraqet interes dëshmia e Arnaldo Kançiani, i cili në kujtimet e tij jep një tablo kuptimplotë të situatës në të cilën jetonin kolonët në ato rrethana: Me fillimin e luftës vendi ku punoja unë, Devolli, ishte bërë një pikë me rëndësi strategjike për shkak të kantierit të naftës. Gjithë personeli civil që varej nga AGIP-i u militarizua. Ky status i ri, në fillim, nuk solli ndryshime në jetën tonë, por ne duhet të zbatonim kodin ushtarak dhe kuptohej lehtas se rrezikoheshim nga sulmet ajrore të armikut që fluturonte mbi kokat tona. Në fillim na u duk e lehtë: tanët arritën deri në Janinë (qytet në territorin grek), por pastaj u detyruan të tërhiqen. Grekët me pajisjet që u dhanë anglezët, zinin pikat dominuese në male dhe bënë një rezistencë të fortë; disa pozicione strategjike u humbën dhe u rimorën disa herë. Situata u bë më e rëndë me ardhjen e dimrit: në të gjithë frontin kishte rënë borë e madhe. Ushtarët tanë mbanin akoma uniformën verore dhe shumë prej tyre pësuan ngrirje. Në rrugën që nga Berati ngjitej drejt frontit, ishte vendosur artilieria jonë e rëndë, topat 149, dhe ne për natë dëgjonim gjëmimin e tyre; largësia që na ndante nga fronti ishte rreth kilometra. Ditën sirenat e alarmit binin shpesh, po për fat të mirë aeroplanat tanë ndjekës G 50 mbronin mirë hapësirën ajrore dhe në dyluftime të ndryshme ajore grekët gjithnjë dolën të humbur. Në front ishte krijuar një gjendje amullie që zgjati disa muaj. Nëna ime ishte e tmerruar, alarmet ishin të shpeshta dhe nuk ishte e lehtë të arrije vendstrehimet. Im atë kishte hapur një gropë të madhe në një shesh prapa shtëpisë, e kishte mbuluar me dërrasa të trasha, por ajo mund të na mbronte nga ceflat, por jo për të qetësuar nënën time që gjithnjë e më shpesh kishte kriza nervash. Duke parë se situata po keqësohej, im atë përfitoi nga njohja e gjuhës gjermane për t i kërkuar komandantit të kompanisë që merrej me furnizimin e aeroportit ushtarak, në se mund të riatdhesonte familjen me ndonjë nga aeroplanët e transportit që çdo ditë vinin nga Italia, të ngarkuar 46

46 me materiale për ushtrinë. Duke qenë se në atë kohë im atë ishte vartës i tyre, ia dhanë autorizimin. Krishtlindja e vitit 1940 qe e trishtuar, por e kaluam me gjithë familjen, të bashkuar. Të nesërmen, më 26 dhjetor, nëna ime dhe motrat e mia, Irene dhe Albina, hipën në një aeroplan Junker dhe pas dy orësh udhëtimi arritën në Foxhia dhe që andej vazhduan udhëtimin me tren për në Xhemona. Megjithëse italianët nuk ishin ndërgjegjësuar, sepse nuk kishin dijeni të plotë për disfatën në të cilën ishte transformuar fushata kundër Greqisë, ata ishin gjithsesi të ndërgjegjshëm se punët nuk shkonin ashtu si Musolini e kishte paraqitur veprimtarinë ushtarake. Largimi i familjarëve përfaqësonte një sinjal të qartë i një shqetësimi të thellë, ndërsa pamja e ushtarëve që kishin pësuar ngrirje ose ishin plagosur shtonte ndërdymjet dhe dyshimet. Pushtimi i Greqisë në muajin prill, falë ndërhyrjes gjermane, qe një ndihmesë për të qetësuar shpirtërat dhe mundësoi që shumë persona që ishin larguar, të kthehen duke u dhënë italianëve një farë sigurie. Mjerisht kjo ndjenjë nuk zgjati shumë. Në horizont po dukeshin ngjarje dhe tragjedi të reja. E ardhmja doli shumë më e keqe dhe tejkaloi çfarëdo përfytyrim. 47

47 Shqiptarët përballë disfatës Pamjet e trishtuara të disfatës ushtarake dhe politike fashiste patën si pasojë që në pjesë gjithnjë e më të mëdha të popullsisë shqiptare, në shumë raste, të shtoheshin ndjenjat kritike ndaj pushtimit italian në favor të një perspektive pavarësimi ose gjermanofile, duke i konsideruar ushtarët e Wehrmaht-it më të fortë dhe të vendosur. Kështu aventura greke në Shqipëri, për qeverinë e Romës, rezultoi një falimentim jo vetëm ushtarak, por edhe politik. Në të njëjtën kohë ishte edhe një moment kthese në raport me aleatin gjerman, i cili, duke kuptuar dobësinë ushtarake të planit perandorak musolinian, e konsideroi këtë të fundit krejtësisht të kondicionuar nga interesat e Gjermanisë. Megjithatë, në një vështrim të parë, në atë situatë historike, brishtësia italiane pas humbjes me Greqinë mund të mos konturohej me qartësi. Italia mori shumë pjesë të territoreve ballkanikë nga Slovenia te Kroacia dhe nga Mali i Zi te Greqia. Megjithatë, duke e parë mirë, këto territore që bashkë me aneksimin e zonave alpine dhe zonën e Nices, duhet të përfaqësonin kufitë e parë të perandorisë romake që po krijohej, ishin vetëm rezultat i një koncesioni të aleatit më të fortë që i ndante territoret sipas nevojave dhe dëshirave të veta, duke i lënë partnerit vartës vetëm atë që nuk paraqiste interes për të ose që kishte rëndësi të pakët strategjike. Një situatë e paqëndrueshme që duhej ndryshuar urgjentisht. Kjo lidhej me prestigjin e Italisë dhe të Musolinit. Italianët nxorën përsëri projektin e Shqipërisë së Madhe me aneksimin e Kosovës dhe të Epirit grek, të Çamërisë, që banohej nga një popullsi me shumicë shqipfolëse. Me përjashtim të këtij territori të fundit, për shkak se Gjermania shprehu kundërshtim, shtrirja drejt veriut dhe drejt lindjes u krye ashtu si parashikonte plani italian, por kjo nuk mjaftoi për të ringritur dinjitetin dhe nderin e Italisë në sytë e shqiptarëve. Pushtimi vazhdoi të karakterizohej nga një nivel i lartë korrupsioni dhe nga impenjimi i pakët për zhvillim ekonomik. Në ato vite gjendja ekonomike e shoqërore e vendit u përkeqësua dukshëm deri në pikën sa t i përngjajë, në mos ishte edhe më e keqe, asaj të kohës së Zogut. Shpesh, për shkak të veprimeve luftarake, infrastrukturat që kishin ndërtuar italianët u dëmtuan brenda një kohe të shkurtër, si në rastin e rrugëve të përshkuara nga kollonat ushtarake, ndërsa 48

48 inflacioni filloi të ndihet me ashpërsi duke goditur nivelin e jetesës së banorëve. Gjithnjë për t u bërë ballë përpjekjeve ushtarake, një pjesë e rëndësishme e prodhimit iu mangësua nevojave civile të popullsisë shqiptare dhe kjo ngjalli pakënaqësi. Kështu ndodhi edhe me nxjerrjen e naftës, që në pjesën më të madhe shkoi në Itali. Kjo ishte një tablo mjerane për një vend që synonte të paraqitej si pararoja e një periudhe të re qytetërimi. Kjo atmosferë e zymtë dhe e hirtë kontribuoi në rritjen e pakënaqësisë dhe të revoltës. Po lindte rezistenca kundër italianëve. 49

49 Lufta partizane Format e para të kundërshtisë ndaj italianëve ishin shprehjet e qarqeve intelektuale dhe borgjeze që u konkretizuan në satirë dhe në realizimin e karikaturave të drejtuesve të partisë fashiste, edhe para aventurës greke. Puna ndryshoi pas disfatës ushtarake në Epir. Ngjarjet morën një përshpejtin të dukshëm me veprime gjysmëushtarake nga grupe të armatosura që natyrisht shkaktuan shqetësiminin serioz të autoriteteve të pushtimit. Erdhi puna deri aty sa më 17 maj 1941 u krye një atentat për të vrarë Viktor Emanuelin III që vizitonte Tiranën. Megjithëse ky aksion nuk arriti rezultatin që shpresohej, atentati dëshmonte rrezikshmërinë e situatës së re politike dhe shënonte në mënyrë definitive fillimin e një stine të re, kësaj here jashtëzakonisht tragjike, në marrëdhëniet e Italisë fashiste me Shqipërinë. Përgjigja e autoriteteve italiane qe shumë e ashpër. Autori i atentatit kundër mbretit u var disa ditë pas ngjarjes, ndërsa persona u internuan 53. Por në muajit që vijuan aksionet antiitaliane vazhduan duke sjellë reagime nga pushtuesi që arriti deri në imponimin e ndalimqarkullit në qytetet kryesore të vendit. Por këto masa nuk mundën të ndalojnë inkursionet dhe sabotimet kështu që, qysh në gjysmën e vitit 1942, duke përjashtuar qytetet kryesore, anarkia mbretëronte dhe kontrolli i territorit nga ana e ushtrisë mbretërore ishte thuajse formal. Në fazën fillestare rezistenca nuk kishte burim komunist Ajo përbëhej nga nacionalistë dhe nga disa persona që ishin anëtarë të sektit bektashi. Vetëm në një moment të dytë dhe si pasojë e mosvendosmërisë së rezistentëve të parë, komunistët patën aftësinë të vihen në krye dhe të kontrollojnë luftën kundër italianëve. Në vitet e para të pushtimit komunistët ishin një pakicë, ishin të organizuar pak dhe të ndarë në grupe të vogla që grindeshin midis tyre. Partia Komuniste shqiptare (PKSH), e përbërë nga pak dhjetra militantë, u formua në nëntorin e vitit 1941 nën udhëheqjen, kontrollin dhe drejtimin e partisë motër jugosllave, duke realizuar t i mbledhë në gjirin e vet grupet që frymëzoheshin nga marksizmi. Sekretar i përgjithshëm u zgjodh Enver Hoxha. Ai ishte me origjinë nga Gjirokastra. U lind më 1908 dhe studioi në universitetin e Monpeljesë në Francë, ku ra në kontakt me kulturën komuniste. Si sekretar i përgjithshëm hartoi një program 50

50 politik prej 28 pikash me objektiv final pavarësinë kombëtare dhe formimin e një qeverie demokratike popullore. Për këtë qellim, në shtatorin e vitit 1942 ftoi të gjitha rrymat antiitaliane që të krijojnë një front të përbashkët. Organizoi, pra, një takim të të gjitha komponentëve antiitaliane në fshatin Pezë, një lokalitet i vogël malor. Atje u formua FNÇ, Fronti Nacional Çlirimtar, në të cilin PKSH, që qëndronte në pozita staliniane, luante rolin kryesor. Si alternativë ndaj kësaj lëvizjeje, në muajin nëntor 1942 u themelua Balli Kombëtar, fronti nacional që mblidhte të gjithë ata që nuk pranuan platformën e konferencës së Pezës. Programi i tyre u sintetizua me sloganin Shqipëri e lirë, etnike dhe demokratike ku përcaktimi etnik synonte të nënvizonte vullnetin për të përfshirë në Shqipërinë e re postfashiste, Kosovën, kurse fjala demokratik shërbente kryesisht për të fituar simpatinë e anglezëve. Eshtë e tepërt të thuash se midis këtyre dy grupeve, LNÇ dhe Ballit Kombëtar, duke përjashtuar disa aleanca taktike afatshkurtra, rivaliteti dhe armiqësia reciproke ishin dhe mbetën të mëdha. Megjithë tensionet dhe konfliktet midis dy përbërësve antifashistë, lufta partizane kundër trupave italiane mori hov gjatë 1942 dhe vazhdoi më 1943, kur aftësia e ushtrisë mbretërore për të kontrolluar territorin kishte arritur në limit. Përpara kësaj situate, reagimi i autoriteteve të pushtimit, në muajt që pararendën armëpushimin, u bë i ashpër dhe disa herë i pamëshirshëm: fshatra të tëra u dogjën dhe popullsia civile u vra. Më 30 dhjetor 1942 komanda fashiste dërgoi në lokalitetin e Mesaplikut dy regjimente të ushtrisë që u vunë zjarrin qindra shtëpive dhe kryen raprezalje kundër popullsisë vendase. Luftime të ashpra u zhvilluan më pas në qendrën e afërt të Gjormit, ku morën pjesë shumë partizanë (komunistë) dhe ballistët (nacionalistët). Repartet italiane u mundën dhe komandanti i operacionit, koloneli Klementis u vra gjatë luftimeve. Për raprezalje fashistët vranë prefektin e qytetit të Vlorës, por partizanët e qytetit të Korçës filluan që më 16 janar 1943 të sulmojnë fashistët në Voskopojë duke i vënë italianët në vështirësi serioze në këtë zonë. Në pamundësi për ta kontrolluar situatën dhe si pasojë e humbjeve të vazhdueshme të jetës së ushtarakëve, pati edhe disa, si komandanti i karabinierëve të Shqipërisë së Jugut që propozuan të pushkatohen 50 shqiptarë për çdo italian të vrarë, kurse gjenerali Dalmaco, kërkoi, pa sukses, që të shpallet gjendja e luftës në krahinat jugore. Fatmirësisht këto propozime nuk u miratuan nga autoritetet e pushtimit, të ndërgjegjshme 51

51 ndoshta për pasojat e rrezikshme që këto veprime aq drastike mund të shkaktonin një një kontekst të dalë jashtë kontrollit. Situata u bë aq kritike sa Musolini më 18 mars 1943 e zëvendësoi mëkëmbësin për Shqipërinë, gjeneralin Jakomoni 54, i cili nuk nguronte t i ashpërsonte përndjekjet duke dërguar në të njëjtën kohë mesazhe optimiste mbi gjendjen e përgjithshme të vendit dhe mbi luftën kundër partizanëve, me gjeneralin Alberto Pariani. Ai u përpoq më kot ta qeverisë vendin me një politikë që kombinonte represionin ushtarak me ndonjë hapje modeste ndaj shqiptarëve. Por edhe ky projekt ishte i destinuar të dështonte sepse shembja definitive ishte tashmë e afërt. Në këtë tablo të përgjithshme mjerimi dhe kaosi, që kishte arritur në limit kolapsin, një farë rëndësie historike ka raporti i Shërbimit Informativ që u hartua në shkurt 1943, i cili duke stigmatizuar ashpër politikën e zbatuar nga Italia në Shqipëri, vinte në dukje falimentimin tërësor të politikës musoliniane në këtë vend. Gjendja e rebelimit në Shqipëri është refleksi i zhvillimeve të përgjithshme të konfliktit botëror, por ai përcaktohet nga shkaqe burimore që qëndrojnë në themel të jetës politike dhe shpirtërore të shqiptarëve, që kur Italia deklaroi se Shqipëria është një shtet i lirë dhe i pavarur, nën bashkimin personal me monarkinë e Shtëpisë Savoia. Marrëdhëniet juridike, ekonomike midis të dy shteteve iu dukën popullsisë si të bazuara në ekuivoke. Sovraniteti i dhënë shtetit shqiptar u duk se në praktikë u shkel nga ndërhyrja, që u konsiderua e patolerueshne, e Mëkëmbësisë, të këshilltarëve të përhershëm pranë Ministrive të veçanta, të morisë së hierarkëve italianë të PNF (Partia Nacionale Fashiste) që u vihen në krah hierarkëve shqiptarë (...). Në popull është rrënjosur në shpirt bindja se atdheu i tyre përbën një tokë të pushtuar nga Italia dhe krijimi i Shqipërisë si shtet i lirë dhe i pavarur është vetëm një trillim juridik. Krijimi i plotfuqisë së PNFSH dhe imponimi i doktrinave dhe i metodave politike që nuk pajtohen me traditat dhe mentalitetin e popullit, kanë traumatizuar shpirtin e masave, sepse bien ndesh me mënyrat e tyre tradicionale të jetës. Personalitetet shqiptare që janë ngritur në poste të larta të shtetit, jetojnë me salltanete dhe janë rrethuar me shkëlqime të panjohura në jetën mjerane dhe të trazuar politike të vendit. Të ekzaltuar nga krenaria që karakterizon racën e tyre, të pakënaqur për shkak të pushtetit real që iu ishtë dhënë, ata shpesh kanë punuar brenda shtetit kundër shtetit... Në thelb interesat italiane dhe shqiptare duken të ndara, shpesh të papajtueshme ose të kundërta, si në dukuritë më të larta të jetës ashtu si në ato më të përunjëta. Premisa e një 52

52 rendi shpirtëror mbi të cilin do të mbështetej organizimi politik i Shqipërisë, ka rezultuar pra e rreme 55. Kishin kaluar vetëm katër vjet nga zbarkimi në Durrës dhe vetëm 3 nga mësymja kundër Greqisë. Perandoria i kishte orët e numëruara dhe e keqja s kishte ardhur akoma. 53

53 8 shtatori, lufta vazhdon Ishin ditët e para të shtatorit Oficerët eprorë vinin re qartë se dishka ziente, kishte një shqetësim të cilin përpiqeshin ta mbajnë të fshehtë dhe që përfshinte edhe Xhorxhio Ponte, kapiten i milicisë dhe kuadër i shërbimt të fshehtë. Xhorxhio i kishte thënë babait të rrëfimtarit, Xhuzepes, që e kishte njeri të besuar, se kishte ndërmend të kthehej sa më parë në Itali sepse situata po ndërlikohej. Në rrethet e kundërzbulimit konsiderohej i mundshëm kapitullimi italian ndaj aleatëve. Kështu çdo gjë mund të ndodhte dhe në mënyrë të veçantë mund të parashikohej një raprezalje mizore nga ana e gjermanëve, që gjithnjë kishin pak besim te italianët(...) Shumë oficerë ishin imbarkuar fshehtas, të tjerë sipas rregullit. Ishte më mirë t i dilej përpara kësaj situate para se të të zinin në çark. Xhuzepe kuptoi se fjalët e mikut kishin këtë kuptim: eja, merre familjen dhe kthehu në Itali sa s është vonë! Por ndjenja e detyrës ndaj Bankës ku punonte pati epërsi. Nuk mund t i linte nëpunësit të hapërdarë, nuk mund të ikte si burracak. Që atëherë Xhorxhio nuk u ndie më i gjallë. 56 Me këto fjalë Aldo Renato Terruzi tregon se si në shtëpinë e tij në Tiranë u përjetua premisa e katastrofës që po afrohej. I ati, Xhuzepe, drejtor i Bankës Qendrore Italo-shqiptare të Vlorës, mori informacione sekrete për atë që po ndodhte, por ndryshe nga si vepruan shumë hierarkë dhe oficerë përgjegjës për tragjedinë që po kryhej, për hir të dinjitetit personal, nuk përfitoi nga pozita që kishte për t ia mbathur. Këtë sjellje e pagoi shumë shtrenjtë. Në fillim gjermanët dhe pastaj, pas mbarimit të luftës, regjimi i ri e deshën prapa hekurave, duke e akuzuar, në të dyja rastet, por me domethënie të ndryshme, se ishte një tradhëtar fashist. Shpëtoi nga deportimi nga ana e nazistëve, por nuk mundi të evitojë burgun e Enver Hoxhës. Vdiq në burg për shkak të kushteve shumë të ashpra që përjetoi, pas një dënimi prej dhjetë vjetësh privim lirie që i dha Gjykata e Popullit. Njëherazi me përshkrimin e dramës personale, rrëfimi i Terruzit është një dokument interesant, sepse ofron një çelës të rëndësishëm për të njohur ngjarjet që përmbysën civilë dhe ushtarakë në atë vjeshtë të tmerrshme. Faktikisht nga fjalët e tij spikat qartë se si kaosi që u krijua pas disfatës 54

54 ushtarake nuk përbënte shkakun e tragjedisë që përjetuan italianët ende të pranishëm në ato territore me disa qindra mijëra persona, por ishte cinizmi dhe moskompetenca e komandës eprore dhe të hierarkive të larta civile dhe ushtarake që në atë situatë nuk ditën ose nuk deshën të bëjnë asgjë, me përjashtim që të shpëtojnë lëkurën dhe t i lënë të tjerët në mëshirën e fatit. Pas viteve të bindjes së verbër, dhe disa herë të një pjesëmarrje personale entusiaste ndaj regjimit dhe planit të tij perandorak, një pjesë e madhe e hierarkive më të larta, civile dhe ushtarake, në ato muaj nxituan të distancohen nga fashizmi që po rrënohej, duke u lënë në mënyrë të papërgjegjshme gjermanëve kontrollin e plotë të vendit. Faktikisht dhe në mënyrë të pabesueshme, që në marsin e vitit 1943 komandat italiane u lejuan gjermanëve, që preokupoheshin nga një përmbysje e aleancave, të pushtojnë, me pretekstin se do të mbronin vendin nga një sulm i mundshëm anglez, aeroportet dhe portet kryesore duke vendosur në pikat strategjike të gjithë territorit më se ushtarë të tyre. Nuk u mjaftuan me aq. Mbas pak kohë, pikërisht në muajin gusht, kur Italia po negocionte dorëzimin me aleatët, duke synuar që të mos alarmohej aleati që kishte shumë dyshime, shtatmadhoria italiane lejoi që armata e 11-të që vepronte në Greqi të vihej në varësi të drejtpërdrejtë nga komanda gjermane Grup-Armata Jug-Lindje, ndërsa nga Berlini u dërgua në Mitrovicë majori Franc von Shajger, ekspert për çështjet shqipëtare, me detyrën evidente të kontaktojë parinë vendase për perspektivën shumë realiste të një pushtimi gjerman që do të zëvendësonte atë italian. Rrjedhoja e këtyre qëndrimeve të pabesueshme ishte se gjermanët kuptuan se mund të kryenin një veprim force pa gjetur rezistencë. Kështu në orën 4 të mëngjesit të 9 shtatorit trupat gjermane, të komanduara nga feldmarshalli von Vaihs, në bazë të një plani të hartuar vetëm pak ditë përpara, pushtuan Shqipërinë pa zbrazur asnjë pushkë. Në atë moment në territorin shqiptar, bashkë me rreth civilë italiane që banonin vetëm në Tiranë (qytet i cili në regjistrimin e popullsisë të vitit 1939 kishte jo më shume se banorë) ndodheshin ushtarë të ushtrisë mbretërore 57, efektivë të armatës IX që komandohej nga gjenerali Rosi 58. Megjithëse, për shkak të konfuzionit politik dhe ushtarak, trupat italiane ishin të pamotivuara, ato ishin gjithsesi të mirëarmatosur mjaftueshëm dhe kishin epërsi vendimtare numerike mbi gjermanët, pra me siguri ishin të afta t i përgjigjeshin si duhet një ofensive nga ana e ish aleatit. Kjo nuk ndodhi, vetëm për shkak të mungesës së drejtimit dhe të urdhërave të përpikta. Këto nuk u dhanë jo vetëm për arsye oportunizmi personal, siç e kemi treguar më 55

55 parë, po edhe për motive me karakter politik. Të organizosh një mbrojtje kishte si domethënie të pranosh falimentimin e mbarë strategjisë që ishte vënë në jetë në vitet e fundit dhe në të njëjtën kohë të krijosh hapësira për subjekte më pak të komprometuar me fashizmin, që mund të vinin në diskutim ekuilibrat politikë e shoqërorë që ishin konsoliduar. Faktikisht është e pabesueshme të konstatosh se, megjithëse hipoteza e riatdhesimit të ushtarëve të pranishëm në Shqipëri dhe në Ballkan ishte konsideruar si e parealizueshme që në muajin korrik, vetëm më 11 shtator, tri ditë pasi u dha me radio njoftimi i armëpushimit që ishte nënshkruar fshehtas me datën 3 të po atij muaji, gjenerali Ambrozio, nga Brindizi, dha urdhërin që ish aleatët të konsiderohen armiq. Mjerisht ishte tepër vonë për të organizuar ndonjë formë rezistence dhe kjo në themel ishte e kotë: katastrofa kishte filluar dhe tashmë situata ishte e pandreqshme. 56

56 Pushtimi gjerman Sunduesit e rinj të Shqipërisë u suallën ndryshe nga italianët, duke u shmangur nga gabimet e këtyre të fundit, duke u përpjekur të fitojnë simpatinë e popullsisë dhe duke vënë në jetë, të paktën në një fazë të parë, një pushtim ushtarak që ndryshonte nga ai që zbatonin në vendet e tjera nën kontrollin e tyre. Në radhë të parë ata njohën pavarësinë e Shqipërisë. Ky akt ishte thjesht për fasadë, por pati një sukses të shënuar në popullin e këtij shteti të vogël. Pastaj ngritën një qeveri që përbëhej vetëm nga shqiptarë dhe përfshinë në këtë krijesë të re edhe territoret e Kosovës dhe të Çamërisë. Kjo politikë tërhoqi në krahun e tyre një pjesë të rëndësishme të nacionalistëve shqiptarë, ndër të cilët një pjesë të mirë të Ballit Kombëtar, që ka gjasë se ishin të bindur nga shpresa ose nga iluzioni se një zbarkim i fuqishëm anglez do ta zgjidhte situatën në favorin e tyre. Por kjo zgjedhje politike shkaktoi një konflikt, edhe me armë, midis ballistëve dhe partizanëve të FNÇ dhe solli një të çarë definitive në marrëdhëniet ndërmjet dy lëvizjeve. Situata nuk mbeti me aq: autoritetet e reja në Tiranë krijuan formacione ushtarake shqiptare që u integruan në ushtrinë gjermane dhe në një divizion SS që përbehej vetëm nga shqiptarë, dhe që, ndër të tjera, u njollos gjatë luftës kundër partizanëve, me krime mizore ndaj popullsisë civile 59. Përballë një skenari të tillë, anglezet, pak të prirur për një zgjidhje komuniste në Ballkan, vendosën ta mbështesin Enver Hoxhën dhe i braktisën nacionalistët në fatin e tyre. RAF-i (Royal Air Force) veproi kundër strukturave ushtarake dhe ekonomike të vendit (që shpesh ishin akoma në dorë të italianëve, por nën një kontroll të rreptë gjerman) duke kryer bombardime të rënda ajrore që patën si efekt ta shtojnë kundërshtinë e shqiptarëve ndaj luftës. Përpara kësaj situate që ditë pas dite bëhej gjithnjë e më dramatike, popullsia, e cila për një periudhë të shkurtër i shikoi me një farë simpatie sunduesit e rinj të Shqipërisë, filloi të ketë dyshime edhe ndaj tyre, duke i konsideruar të paaftë për t i mbrojtur dhe të interesuar vetëm për të mbrojtur veten. Muaji i mjaltit me gjermanët po merrte fund definitivisht, dhe po fillonte një fazë e re ku spikati një protagonist kryesor, lëvizja partizane. 57

57 Ja si e kujton këtë periudhë Kançiani, i cili mbeti në punë si punëtor në rafinerinë AIPA në Devoll, që ishte militarizuar gjatë gjithë kohës së luftës dhe që kishte kaluar nën kontrollin e ushtrisë gjermane që në shtatorin Të gjithë punëtorët e mobilizuar përpara armëpushimit u grupuan nga gjermanët në një repart që u quajt Kompania e pestë. Ndërtuam disa kapanone për fjetore dhe çdo mëngjes na çonin në vendet e ndryshme të punës. Në mbrëmje ushtari i caktuar për repartin tonë kishte si detyrë te na shoqëronte dhe të na kontrollonte. Rafineria plotësonte nevojat për karburant për mjetet e trasportit dhe tanket. Erdhi dita e pagëzimit të zjarrit edhe për ne. Më 12 nëntor 1943, disa dhjetra aeroplanë bombardues anglez, që vinin si valë të njëpasnjëshme, lëshuan qindra bomba djegëse. Une dhe mjeshtri im Dariol, për shkak të zhurmës së makinave në ofiçinë, nuk dëgjuam sinjalin e alarmit; ikëm me vrap drejt vendit ku rrinte portieri dhe u shtrimë për tokë. Kur mbaruan shpërthimet, dukej një tym në drejtim të shtëpisë së Dariolit. Një bombë djegëse i vrau gruan, vajzën dhe plagosi nënën e tij. 58

58 Kapanone dhe zyra të AIPA-s të shkatërruar nga bombardimet angleze (arkivi privat Kançiani) Qendrimi i shqiptarëve ndaj gjermanëve ndryshoi definitivisht duke u transformuar në një kundërshti të prerë në fillim të vjeshtës të vitit 1944, kur Wehrmacht-i përgatiti tërheqjen e vet. Faktikisht, për të siguruar që më parë mundësinë e një tërheqje pa rrezikuar humbje gjatë rrugës për në veri, ushtria gjermane shpërtheu paraprakisht terror ndaj popullsisë civile dhe arriti të djegë gjithë shtëpitë deri në një largësi prej 200 metrash nga xhadeja Elbasan-Tiranë dhe Tiranë-Shkodër, që ishin dy boshtet rrugore që të çonin në veri. Po në atë periudhë, me qellim që t u jepej një sinjal i fortë grupeve të mundshme të rezistencës së armatosur, 131 robër të FNÇ u varën ose u pushkatuan në sheshet e fshatrave të Shqipërisë së Veriut. Megjithse u morën këto masa të llahtarshme, fundi i pushtimit gjerman dhe çlirimi i vendit erdhën pas ndeshjes me forcat partizane dhe veçanërisht pas luftës së Tiranës që filloi më 29 tetor dhe mbaroi më 17 nëntor. Trupat gjermane, të goditura nga sulme të vazhdueshme ajrore dhe të rraskapitura nga një e ftohtë para kohe, qëndruan edhe nja dy javë në territorin shqiptar, e më pas kapërcyen malet që i ndanin nga Mali i Zi dhe u bashkuan me forcat e tjera naziste që tërhiqeshin nga Bosnja dhe Hercegovina. Që andej nisën një kthim të ngadalshëm në atdhe. 59

59 Ushtria italiane në mes tragjedisë dhe shpëtimit Më 10 shtator divizioni i njëqindtë i këmbësorisë gjermane rrethoi Tiranën dhe gjenerali Renduliç, që komandonte trupat naziste, urdhëroi dorëzimin e menjëhershëm të forcave italiane që ishin nën urdhërat e gjeneralit Ecio Rozi, i cili, i pavendosur se si të vepronte, u zu rob po atë ditë. Gjenerali Dalmaco, që e zëvendësoi në komandë, u dorëzua te gjermanët duke transmetuar në të njëjtën kohë urdhërin numër që parashikonte çarmatimin e menjëhershëm të të gjitha njësive ushtarake. Si rezultat, gjatë javëve që pasuan u krye deportimi në Gjermani i të gjithë robërve italianë. Por përballë mungesës së çdo tentative rezistence dhe kapitullimit të menjëhershëm të komandave eprore që ishin në Tiranë, jo të gjithë repartet e pozicionuar në atë territor iu bindën urdhërit të gjeneralit Dalmaco. Në zonën në veri të vendit divizioni Firence, me qendër në Dibër dhe i komanduar nga gjenerali Armando Aci, refuzoi t ia dorëzojë armët ish aleatit dhe sigloi një marrëveshje ushtarake kundër gjermanëve me komandantin partizan Haxhi Lleshi ( president i ardhshëm i Shqipërisë) dhe më pas doli fitimtar në një përpjekje me forcat gjermane afër qytetit të Krujës. Më 28 shtator 1943 gjenerali Aci bëri një marrëveshje të mëtejshme në Arbanë, fshat i vogël në afërsitë e Tiranës, kësaj here drejtpërdrejt me Enver Hoxhën, duke ngritur Komandën e trupave alpine 60. Në pjesën qendrore-veriore të Shqipërisë, përveç ushtarëve të Acit, shumë njësi të tjera ushtarake nuk iu bindën urdhërit të Dalmacos dhe vendosën të marrin pjesë në formacionet partizane. Nga këto, një vend të veçantë e meritoi batalioni Gramshi. Ai u formua pikërisht më 8 shtator me nismën e rreshterit Tercilio Kardinali, i cili u vra në luftim dhe u dekorua pas vdekjes me medalje të artë. Batalioni përbëhej nga 170 ushtarakë italianë që morën pjesë në LNÇ. Në momentin e formimit të tij batalioni nuk kishte në përbërje asnjë oficer. Komandantët e njësive, dhe ndër ta edhe vetë Kardinali, u zgjodhën nga vetë ushtarët. Ndeshjet e para të ashpra kundër gjermanëve shkaktuan humbje të shumta që dhjetuan kontingjentin italian për shkak të shpërpjesëtimit të forcave midis dy palëve kundërshtare. Mbetën gjallë pas këtyre aksioneve të para 48 ushtarë, të cilët duke gjetur strehë nëpër male, mësuan teknikat e luftës guerilje partizane, duke iu shmangur 60

60 ndeshjeve ballore me armikun. Me kalimin e kohës brigada u konsolidua, rekrutoi disa ushtarakë që kishin qenë efektivë të dy baterive të 41 të artilerisë dhe mjaft italianë të hapërdarë dhe shqiptarë dhe në mbarim të luftës numëronte në organikën e saj rreth luftëtarë. Si njohje e luftës që ata bënë kundër gjermanëve, ata marshuan bashkë me partizanët nëpër rrugët e Tiranës, në ditën e çlirimit, dhe kur erdhi momenti i riatdhesimit në Itali, përjetuan nderin e kthimit në atdhe duke mbajtur armët e tyre. Batalioni Gramshi në parakalimin në Tiranë në ditën e kremtimit të Çlirimit më 28 nëntor Në paradë parakaluan edhe artilierët e 41 të artilerisë të divizionit Firence. Në krahinat jugore të vendit, nën urdhërat e gjeneralit Kiminelo ishte dislokuar divizioni Peruxhia. Ky nuk mori kurrë urdhërin të dhënë nga gjenerali Dalmaco dhe në ditët e para pas shpalljes së armëpushimit, falë epërsisë së vet numerike, nuk u kërcënua ose sulmua nga ana e gjermanëve. Situata ndryshoi më 14 shtator, kur në Tepelenë, qytet i vogël në mes maleve ku ishte selia e komandës së regjimentit 130 të këmbësorisë dhe batalioni i dytë, erdhi një kolonë e gjatë e Wehrmacht-it. Komandanti i gjermanëve urdhëroi që italianët të dorëzojnë armët dhe të dorëzoheshin pa kushte. Oficeri mjek i divizionit Firence Franko Benanti u ndodh në këtë situatë në qytetin e vogël. Ai përshkruan në kujtimet e tij dëshpërimin dhe pështjellimin e ushtarakëve kur morën vesh se për shkak të dorëzimit nga 61

61 ana e oficerëve, ishte praktikisht e pamundur që t i rezistonin arrogancës së gjermanëve. Shumë ishin ata që qanin, dhe të gjithë mendonin se u dukej se, bashkë me armët të hedhura para këmbëve të tyre, kishin hedhur edhe shpresat e fundit. Realiteti mizor ua shtrëngonte zemrën si një darë. Gjermanët, për të shmangur mosbindjen, premtonin se do të na kthenin në Itali dhe njoftuan se pasdite do të na transferonin në Vlorë (...) Në fillim ecëm duke mbajtur një farë inkuadrimi, por shpejt rregulli u prish (...) nuk ishim më një ushtri,kolona ishte një kaos i stërmadh (...), ushtarët kishin humbur besimin ndaj eprorëve të vet (...), ndjenja e një fataliteti tragjik kishte depërtuar te të gjithë. Togeri mjek Benanti vazhdon rrëfimin e tij për fatin që patën këta burra. Ushtarakët (ishin rreth veta) pas një rrugëtimi të gjatë u përqendruan në kampin e Mavrovës, pak kilometra larg Vlorës, në pritje të deportimit në Gjermani. Brenda kampit ndodhej një barakë plot me municione dhe armë për të cilat partizanët ishin të informuar. Këta, të fshehur në disa kodra të afërta, vendosen të sulmojnë pikërisht natën kur arritën robërit italianë. Gjermanët reaguan ndaj sulmit dhe si pasojë pati një ndeshje shumë të fortë me zjarr, në të cilën u gjetën të përfshirë italianët që nuk kishin mundësi të mbroheshin ose të fshiheshin. Në ferrin që u krijua viktimat nga robërit qenë të shumta dhe, vetëm mbasi shqiptarët e çanë ballin e luftës dhe i nxitën italianët t ia mbathin, qindra italianë mundën të ikin me nxitim. Midis tyre ishte edhe Benanti, i cili pasi ishte endur në mënyrë konfuze gjatë natës, duke mos ditur se ku të shkonte, u dorëzua te partizanët, të cilët, për shkak se ishte mjek, e pranuan në rreshtat e tyre. Në ditët që pasuan hasi ushtarake të tjerë të hakaritur dhe bashkë me ta mendoi mënyrën se si mund t ia dilnin e të riatdhesoheshin duke u shmangur nga gjermanët. Mjerisht për shkak të vështirësive shumë të mëdha të asaj kohe dhe të kontrollit të rreptë të rrugëve të komunikacionit nga ana e gjermanëve, grupi nuk ia arriti qëllimit dhe shpejt u shpërnda. Benanti mbeti përsëri vetëm dhe vendosi, me një farë keqardhje dhe frikë, të lidhet me një grup partizanësh që kishte nevojë absolute për veprimin e tij. Kështu ndodhi që unë u bëra partizan vazhdon të tregojë në kujtimet e veta. Asgjë nuk e lidhte atë me motivimet që kishin ushtarët që morën pjesë në batalionin Gramshi. Vendimi që mori nuk ishte një zgjedhje e mirëfilltë, por një veprim i detyruar që nuk mund të kundërshtohej. Nuk do ta fsheh kurrë se u bëra partizan kundër vullnetit tim. Nevoja më detyroi të jetoj bashkë me njerëzit e Hoxhës. Në se do të kisha refuzuar të bashkëpunoj, kjo do të interpretohej si një akt armiqësor ndaj lëvizjes partizane, me pasoja të 62

62 papëlqyeshme për mua. Kështu oficeri mjek qëndroi me partizanët deri në mbarim të luftës, dhe mbas kësaj mbeti në Shqipëri për disa vite të tjerë, i detyruar nga regjimi që e mbajti kundër vullnetit të tij. U kthye në Itali vetëm më 3 gusht 1948, mbas pësimit të një arrestimi dhe si rrjedhojë autoritetet komuniste e çuan në gjyq me akuzën se ishte një sabotator. Mungoja nga shtëpia prej shtatë vjetësh. Shtatë vjet kishte zgjatur mërgimi im: kur më nisën për luftë isha 28 vjeç dhe u ktheva si shkela në 35. Ndjeja në damarët e mia, bashkë me gjakun, lodhjen e luftës, e ndjeja veten të shtypur nga kujtimi i atyre viteve mizore, të boshatisur nga gjithshka. Në kohët më të para pas kthimit tim, e ndjeja veten të pazot për të rrëfyer ç kisha parë. Nuk gjeja fjalët. Një ndjesi e papërcaktuar më pengonte që të shprehesha, pastaj befasisht rijetoja gjithë tmerrin e së kaluarës. Në mendjen time, rizhdilnin një mijë imazhe, një mijë skena: ushtarët që me thonj gërmonin terrenin e kampit të Mavrovës, fishkëllima e plumbave dhe plasja e granatave; ata trupa të gjallë që në një çast ktheheshin në copëra mishi që regëtinin (...) dhe pastaj arrestimi im, gjyqi, një vazhdë pafund episodesh tmerri, vuajtjesh, mëshire. 61 Ngjarje të tjera, jo më pak dramatike, përjetuan formacionet e tjera të divizionit Peruxhia. Ato ishin dislokuar në Gjirokastër dhe më 9 shtator morën urdhërin nga komanda gjermane të mos largohen nga qyteti. Pas disa ndeshjeve me nacionalistët e BK dhe kërkesave nga ana e partizanëve për t u dorëzuar armatimet, gjenerali Kiminielo mendoi se ishte e pamundur të qëndronte në Gjirokastër dhe të priste në pasivitet rrjedhën e ngjarjeve. Prandaj dha urdhër të levizet në drejtim të Sarandës, që atëherë quhej Porto Eda, për nder të bashkëshortes së kontit Çiano, me objektiv të shkonin në Itali duke u imbarkuar në anijet që shpresohej se ndodheshin në radë. Nisja në drejtim të detit filloi në orën 3 të mëngjesit të datës 15. Kur arritën në Sarandë, më 21 shtator, pas gjashtë ditësh marshimi të mundimshëm dhe të rrezikshëm, gjenerali dha urdhër të përforcoheshin fortifikimet e qytetit port, ndërsa të nesërmen dy anije italiane shkarkuan armë dhe morën një numër ushtarësh që u kthyen në atdhe. Mjerisht shpresa që kishin ngjallur të dy anijet u shuan shpejt. Faktikisht në ditët që vijuan lajmi i masakrimit të divizionit Akui në Qefalini ra si një ortek i madh mbi ushtarakët, të cilët mbetën të tmerruar dhe të çatrafiluar duke parë bombardimet e aviacionit gjerman në ishullin e Korfuzit, që ndodhet pikërisht përballe Sarandës. Përfundimi tragjik i ndeshjes në këta dy ishuj me rendësi të madhe strategjike e bënte në fakt absolutisht jo realiste hipotezën e kthimit në atdhe. Kjo frikë gjeti një konfirmim në mbrëmjen e 24 shtatorit, kur në port 63

63 arriti vetëm një karvan anijesh të vogla italiane që mundi të imbarkojë kryesisht të plagosur dhe të sëmurë, duke lënë në tokë pjesën më të madhe të trupave. Ky ishte edhe transportimi i fundit drejt Italisë që, ndër të tjera, për shkak të sulmeve të vazhdueshme ajrore gjermane, shkaktoi vdekjen e qindra ushtarëve që ishin imbarkuar në ato mjete të vogla lundrimi, që duhej t i transportonin drejt shpëtimit. Ndërkaq në Sarandë, duke pritur me dëshpërim ardhjen e anijeve të tjera, që s u panë kurrë, më 26 shtator italianët sprapsën një orvatje gjermane për të pushtuar portin. Megjithatë, kjo fitore e vogël nuk ishte në gjendje të ndryshonte situatën në tërësi dhe raportin e forcave midis trupave gjermane dhe trupave italiane. Faktikisht pushtimi gjerman i Korfuzit kishte komprometuar definitivisht ardhjen e anijeve të tjera italiane dhe e kishte bërë pozicionin strategjik të armikut shumë të fuqishëm. Atëhere komanda italiane vendosi të zhvendoseshin drejt veriut, drejt një gjiri natyral që quhet Porto Palermo, ku disa zëra që u përhapën i shtynë njerëzit të besojnë se do të vinin anije të tjera italiane. Gjatë kohës së lëvizjes së trupave në drejtim të gjirit, ndërsa një pjesë e ushtrisë kishte vendosur të qëndronte në Sarandë dhe ta mbronte qytetin bashkë me partizanët, gjenerali Kiminielo, nën presionin e njerëzve të FNÇ dhe me qellim që të evitojë një betejë tjetër dhe të kursejë jetën e njerëzve, urdhëroi dorëzimin e armëve partizanëve të Hoxhës duke qenë i bindur se nisja për në Itali ishte e afërt. Mjerisht anijet nuk erdhën as në gjirin e Porto Palermos dhe italianët u ndodhën të çarmatosur dhe pa ushqime, në një zonë luftimesh të ashpra në mes partizanëve dhe gjermanëve. Ish aleati hidhte në vazhdimësi fletushka duke kërkuar me tone kërcënuese dhe të prera që të dorëzoheshin. Ja teksti i fletushkave: Ushtarë italianë! Jeni të izoluar dhe të braktisur në male! Forcat e armatosura gjermane ju ofrojnë për herë të fundit rastin për të dorëzuar armët. Ai që, pas skadimit të afatit, do të na kundërvihet do të asgjësohet. Komandantët dhe oficerët që nuk do të zbatojnë këtë urdhër ose që nuk ia imponojnë trupave të tyre do të pushkatohen si rebelë, në se zihen robër. Në këtë situatë të dëshpëruar, duke mos dashur të dorëzohen te nazistët, shumë njerëz arritën të gjejnë një strehë duke u shtyrë në zonat më të pakalueshme malore, ndërsa të tjerë u kapën nga gjermanët që nuk hezituan të pushkatojnë oficerët, siç e kishin premtuar. Kështu më 4 tetor 1943 në Sarandë u ekzekutua gjenerali Kiminielo bashkë me 120 oficerë. Tri ditë më pas, në Kuç,u pushkatuan 31 të tjerë. Vetëm dy veta mundën të shpëtojnë kësaj masakre të dytë. Njëri prej tyre duke u veshur si prift ushtarak. 64

64 Më 25 tetor, në Çermenikë ndodhi një episod tjetër tragjik për italianët, kësaj here partizanët shqiptarë qenë përgjegjës. Ishte radha e vargut të karabinierëve që komandoheshin nga koloneli Gamuçi, të zënë rob nga gjermanët dhe në marshim drejt deportimit në Poloni. Një masakër e pashpjegueshme duke qenë se pas 8 shtatorit partizanët i kishin mbrojtur dhe shpesh i kishin çliruar robërit italianë. Pasi u eliminuan gjermanët që i shoqëronin, 110 karabinierët u pushkatuan gjithashtu 62. Alesandro Serra na e përshkruan kështu këtë episod: Natën vonë, e përfunduan këtë vepër makabre, në dritën e pishtarëve, duke i lënë të pavarrosur kufomat e martirëve, a thua se për të kurorëzuar këtë veprim djallëzor ishin marrë vesh, pa zë, me ujqërit e maleve. 63 Edhe ata që nuk u rreshtuan në asnjë nga palët në konflikt, patën një fat dramatik. Të ndjekur nga gjermanët dhe nga nacionalistët shqiptarë ( dhe në disa raste edhe nga partizanët e Hoxhës), shpesh herë të sëmurë me tifo ose nga malarja, për muaj të gjatë këta njerëz u detyruan të enden në fusha dhe male pa pasë asnjë lloji furnizimi, duke ngrënë breshka, barishte dhe pemë të egra dhe duke vjedhur shtëpitë e fshatarëve. Megjithatë, falë ndihmës së partizanëve dhe njohjeve personale, pjesa më e madhe e tyre arriti të sistemohet në shtëpitë e shqiptarëve dhe mbijetoi deri në mbarim të luftës. Duke e përfunduar këtë tablo që u kushtohet ushtarëve tanë që mbetën në kurth pa urdhëra në një konfuzion të përgjithshëm, po japim disa të dhëna: llogaritet se numri i italianëve që u zunë rob nga gjermanët dhe që u deportuan sillet rreth , ndërsa qenë rreth ata që mundën t i shmangen këtij fati duke u fshehur ose duke marrë pjesë në formacionet partizane. Gjithsesi kjo qe një tragjedi që u kushtoi shtrenjtë të gjithëve. 65

65 Civilët italianë Armëpushimi i 8 shtatorit qe fillimi i një kalvari edhe për civilët italianë që ndodheshin në atë kohë në Shqipëri. Faktikisht, që nga kjo datë duhet të bënin hesapet edhe me ish aleatët, të cilët, pas njoftimit të gjeneralit Badoljo, i konsideruan të gjithë italianët si tradhëtarë. Gjatë periudhës së pushtimit nazist të Shqipërisë, me dhjetra qenë arrestimet dhe ekzekutimet e italianëve. Masakra më mizore u krye në muajin shtator 1943 kur u vranë 27 punëtorë italianë pa asnjë shkak në afërsitë e Krujës. Ka gjasë se ky veprim kaq mizor synonte thjesht të nënvizonte në mënyrë të prerë dhe të përpikët se kush komandonte që nga ai moment dhe kështu të ndalonte çdo orvatje për rezistencë. Po në këtë muaj komanda e ushtrisë gjermane mbylli Legatën Italiane në Tiranë dhe arrestoi gjithë personelin, sepse nuk pranoi të inkuadrohet në regjimin fashist që po riorganizohej në Italinë e veriut. Megjithatë në muajt që pasuan, ndonëse klima e vendosur nga padronët e ri ishte e rëndë, në Tiranë u themelua, me miratimin e autoriteteve shqiptare, Komiteti i asistencës për italianët me detyrë kryesore organizimin e riatdhesimit të familjeve të punëtorëve. Kështu, pra, u organizua trasportimi i cili, duke kaluar nëpër territoret e Jugosllavisë, arriti, me peripeci dhe rreziqe, territorin italian. Gjatë gjithë kohës së aktivitetit të tij, Komiteti mundi të riatdhesojë rreth persona. Në tërësi këto operacione u autorizuan nga autoritetet gjermanë që kishin interes të largonin civilët jo aktivë duke mbajtur vetëm ata punëtorë që ishin të dobishëm për sistemin prodhues, i domosdoshëm për mbajtjen e pushtimit dhe të trupave. Megjithatë dhe në kundërshtim me marrëveshjet e miratuara, dy autokolona me civilë italianë u devijuan drejt kampeve të punës të gjermanëve, ku arritën në dimrin e vitit Paralelisht me këto aksione riatdhesimi, Komiteti u muar fshehtas me mbrojtjen e ushtarëve italianë të hakarisur duke u dhënë dokumente me gjeneralitete të rreme ose duke i fshehur në shtëpitë e familjeve shqiptare. Këto veprimtari patën si kosto arrestimin nga ana e SS të gjithë grupit drejtues që iu shmag deportimit vetëm falë rrokullisjes së ngjarjeve ushtarake që çoi në ikjen e nxituar të gjermanëve nga kryeqyteti për shkak të përparimit të partizanëve. 66

66 Letër e dërguar nga prindërit italianë një ushtari në Shqipëri. Del qartë shqetësimi i tyre për shkak të mungesës së lajmeve nga biri i tyre, edhe pse kishin kaluar muaj nga mbarimi i luftës në këtë vend ballkanik. 67

67 4.ENVER HOXHA MERR PUSHTETIN Enver Hoxha hyri në Tiranë më 28 nëntor 1944, njëmbëdhjetë ditë pasi trupat gjermane ishin larguar nga kryeqyteti. Politika që ai zbatoi që në ditët e para u karakterizua nga vendosmëria me të cilën ai u impenjua për të shtënë në dorë pushtetin në mënyrë definitive. Me një farë shkathtësie dhe pa pasë skrupuj, kërkoi nga njëra anë të mos prishë aleancën me aleatët perendimorë (në radhë të parë me anglezët) dhe nga ana tjetër të hedhë themelet e një regjimi me karakter rigorozisht stalinist. Në fakt, në muajit e parë, u muar me eliminimin e personaliteteve që mund të ishin pengesë për ngritjen e pushtetit të vet, duke ngritur gjykata që vetëm formalisht ishin të ligjshme. Nga mesi i vitit 1945 punët morën një drejtim tjetër që u bë definitiv në janarin 1946, kur udhëheqja e partisë krijoi bindjen se Republika Popullore e shpallur ishte mjaft solide. Tani më veprimtaria e qeverisë u karakterizua nga represioni i mirëfilltë dhe autoritar dhe arrestimet dhe proceset kundër opozitarëve qenë me mijëra me rrjedhojë rritjen marramendëse të shpenzimeve shtetërore për forcat e sigurimit që shpejt arritën në 10% të të ardhurave kombëtare dhe mundësonin kështu një veprimtari kontrolli të popullsisë gjithnjë e më të imët dhe kapilare 64. Në lëmin ndërkombëtar, pas mbarimit të luftës kundër gjermanëve në bashkëpunim me aleatët perëndimorë, Tirana u rradhit bindshëm në krah të Bashkimit Sovjetik dhe, ndonëse pat ndonjë hezitim për shkak të drojës për synimet hegjemoniste nga ana e Titos, me Jugosllavine socialiste. Pasojat e këtyre përzgjedhjeve qenë largimi i misionit ushtarak britanik dhe kufizimi drastik i fushës së veprimit të përfaqësive diplomatike amerikane, angleze dhe franceze. Efektet e kësaj politike qenë të ndieshëm për italianët që kishin mbetur dhe shpejt rënduan në mënyrë disa herë edhe dramatike. Gjendja ekonomike e vendit në mbarim të luftës ishte e rrënuar dhe kushtet e përgjithshme nuk ndryshonin shumë nga ato që ishin përjetuar njëzet vjet më parë. Masat e para që vuri në jetë qeveria që në dhjetorin 1944 ishin shpronësimi i pasurive të të huajve dhe të të arratisurve. Brenda 68

68 tre vjetëve u bë shtetëzimi i plotë i industrisë që ndodhej në territor 65. Por mbasi nuk kishte ndërmarrje të huaja që të mos ishin italiane, veprimtaria e qeverisë drejtohej në thelb në rekuizimin e aktiviteteve prodhuese të këtyre të fundit me synimin e dyfishtë të shtetëzojë sistemin prodhues dhe të eliminojë praninë italiane në vend. Megjithatë teknikët dhe punëtorët italianë iu vunë punës për punimet e rindërtimit dhe disa herë morën lavdërime dhe vlerësime zyrtare nga ana e autoriteteve. Por impenjimi tyre nuk shërbeu për të shmangur një fushatë të zjarrtë antiitaliane që nisi në shkurt 1945 në një kuadër më të gjërë të stalinizimit të vendit. Italianët u quajtën dhe u konsideruan si kolaboracionistë dhe përgjithësisht fashistë dhe rrjedhimisht u bënë objekt keqtrajtimesh të të gjitha llojeve. Akuzat kryesore ishin sabotimi, që shpejt u transformuan në procese gjyqësore farsë dhe në dënime shumë të rënda që disa herë arritën deri në dënime me vdekje. Në këto raste gjykatat nuk preokupoheshin të zbatojnë kurrfarë forme ligjshmërie duke zhvilluar proceset gjyqësore me dyer të mbyllura dhe pa garantuar normat më themelore në favor të të pandehurve dhe të mbrojtjes. Ja si na tregon Aldo Terruzi procesin gjyqësor që iu imponua të atit, kur u arrestua në mars 1945 vetëm për faktin se kishte qenë drejtor i bankës: Procesi farsë (i mbajtur me dyer të mbyllura), u drejtua nga një trup gjykues ushtarak. Ndonëse të gjitha dëshmimet ishin në favor të drejtorit, me përjashtim të një dëshmitari që qartësisht dukej i paguar dhe absolutisht i pabesueshëm, gjyqi vërejti se Xhuzepe (babai i tregimtarit) ishte fajtor për tre krime: 1 - Ishte fashist 2 - U kishte vjedhur paratë shqiptarëve 3 - Kishte rekrutuar ushtarakë italianë për të luftuar bashkë me gjermanët. Vendimi duhet të ishte shembëllor për të treguar fuqinë e diktatorit të ri: dhjetë vjet burgim të rëndë (...). Gjatë katër viteve familja përjetoi përdhunën e partizanëve dhe shantazhin e krerëve të nomenklaturës që përfituan nga shpresa jonë për ta parë Xhuzepen të lirë. Nëna ime Aurelia iu drejtua politikanëve dhe institucioneve duke kërkuar mëshirë për bashkëshortin e pafajshëm, por pyetja djallëzore ishte gjithnjë e njëjtë: Ti çfarë mund të ofrosh si këmbim? Me refuzimin e Aureljes të çfarëdo kompromisi, kushtet e burgimit të Xhuzepes u bënë gjithnjë e më të rënda. Xhuzepe Terruzi u mbajt në burgun e Vlorës dhe më pas u transferua në Burrel, në burgun politik, të ashpër dhe pa shpresa, ku vdiq nga mundimet më 2 mars Shtatë vjet pas mbarimit të luftës! 66 69

69 Burgu i Burrelit 1993 (Foto Terruzi) Bashkë me Terruzin u dënuan gjithashtu zëvendësdrejtori i tij Ugo Beluci dhe përgjegjësi i filialit të Bankës në Shkodër Armando Batisti. Që të dy me nga 30 vjet privim lirie. Disa të tjerë nuk patën as inskenimin e një procesi gjyqësor dhe u eliminuan shpejt e shpejt, si në rastin e drejtorit të AIPA-s, inxhinjerit Taraskoni dhe zëvendësit të tij, gjeometrit Kati, që u burgosën në Berat më 28 shkurt 1945 me akuzën, që nuk u provua kurrë, të sabotimit (zjarrvënie në depozitën e karburantit). Me pretekstin e transferimit në Tiranë për një proces të rregullt, i hipën në një kamion dhe pas pak kilometrash i zbritën dhe i pushkatuan në rrugë. Askush në Itali ose në Shqipëri në këtë situatë s kishte mundësi ose s kishte ndërmend të bënte gjë kundër pushtetit të ri. Ndërkaq punonjës të tjerë të ndërmarrjes së hidrokarbureve u arrestuan dhe u dënuan me dënime nga pesë deri njëzet vjet privim lirie. Gjithnjë me të njëjtën akuzë, sabotim, u dhanë të tjera dënime me vdekje ndaj sipërmarrësve dhe punonjësve me kombësi italiane. Po kujtojmë ndër ta inxhinjerin Simonçini, vëllezërit Fasina, llogaritarin Mario Grosi dhe zotin Xhovani Kanteli. 70

70 Arnaldo Kançiano, në kujtimet e veta, përshkruan me qartësi të madhe klimën e terrorit dhe të frikësimit ndaj italianëve si dhe ashpërsinë me të cilën trajtoheshin ata të cilët ishin të detyruar të zhvillonin profesionin e tyre në kushtet e një gjysmëlirie, si ne rastin e mikut të tij, mjekut kirurg Antonio Mandolini. Nuk mbaj mend më se kush më informoi për fatin e tij. U dënua fillimisht me vdekje, pastaj falë ndërhyrjes së qeverisë italiane dënimi iu ndryshua me 101 vjet privim lirie që më pas u reduktua në njëzet vjet në vijim të interesimit të sekretarit të atëhershëm të CGIL (Konfederatës së Përgjithshme Italiane të Punës), deputetit Di Vitorio. Kur shkova për herë të parë ta takoj, në pavijonin e trembëdhjetë të sëmundjeve infektive të spitalit civil të Tiranës, ku kishte pranuar të ushtrojë profesionin e tij të mjekut, vetëm për të dalë nga burgu, më doli përpara, por nuk e njoha. Kishte veshur pantallona dhe xhaqetë zhele-zhele, këpucët me tjetër ngjyrë dhe në fytyrë dukej vuajtja e thellë. U ktheva pas disa ditësh për t i sjellë disa rroba që nëna kishte mundur të rikuperojë në gardërobën e varfër të babait tim. Nuk i lejohej të largohej nga reparti. Në muajit që pasuan kalova me të disa të diela pasdite dhe ai më tregoi hollësira për të gjitha torturat që u detyrua të përjetojë: marrje në pyetje cfilitëse, kërcënime për ta detyruar të pohojë atë që u interesonte atyre, gjithënjë duarlidhur, i detyruar të qendrojë për orë të tëra këmbëzbathur në ujë. Disa ditë e kishin lënë pa ngrënë. Kishte provuar gudulisjen e patregueshme të furrtarëve të futura në gota të njomura me alkol që ia vinin mbi gjoksin e zbuluar në formë kupash. Kishte bërë për ditë me radhë turne për të pastruar me duar nevojtoret e bllokuara. Për çudi një ditë u shtrua në repartin e tij torturuesi i tij më i keq, që kur e pa mbuloi me çarçaf fytyrën, por ai e siguroi se do ta kuronte si të tjerët. Kishte një shpirt tepër fisnik për të ushqyer ndjenja hakmarrjeje 67. Doktor Mandolini, pasi vuajti disa vite burgimi me akuzën se ishte armik i popullit, u lirua na burgu falë amnistisë së vitit 1949 dhe u kthye në Itali ku vdiq në vitin Ishte e qartë se ky ngulm ndaj qytetarëve italianë kishte një synim politik të përcaktuar: të mbahej një gjendje tensioni dhe alarmante që të mund të justifikonte kthesën autoritare të pushtetit të ri politik që ishte impenjuar ta mbrojë vendin nga një armik imagjinar, por i rrezikshëm dhe i pabesë. 68 Në të njëjtën kohë këto arrestime shërbenin edhe si mjet presioni ndaj shtetit italian lidhur me traktativat e paqes midis të dy qeverive, për të cilat do të bëjmë fjalë më pas. 71

71 Ashtu si në të gjitha sistemet totalitare, proceset politike u bënë elementi themelor i jetës kolektive dhe përgatiteshin me kujdes duke i shndërruar në spektakle propagande të dobishëm për të krijuar një klimë dyshimi dhe frike jo vetëm ndër italianët, por edhe midis shqiptarëve. Gjithnjë sipas Kançianit, në vitin 1947 ai pati rastin e trishtuar të asistojë, i tmerruar dhe i tronditur thellë, pikërisht në një nga këto procese spektakël kundër një grupi italianësh dhe në fundin e tij makabër. Ja dëshmia e tij: Më 10 shtator nisi procesi kundër 25 të pandehur. Kjo farsë tragjike nuk zhvillohej në sallën e gjyqit, por në kinema Nacional, që ndodhej afër hotelit ku rrija. Gjatë seancave zona vëzhgohej nga policia; altoparlantët transmetonin jashtë sallës fazat e ndryshme të debatit. Askush nuk ishte në gjendje t u rezistonte torturave që bëheshin në burg. Secili duhet të recitonte në këtë tragjedi pjesën që ia kishin marrë me shtrëngim. Të gjithë e deklaruan veten fajtorë. Vendimi u shqiptua nga të fanatizuarit e pranishëm në sallë, që i bërtisnin çdo të pandehuri që thirrej për të deponuar: Me vdekje! Me vdekje! Dëgjova fjalët e fundit që tha inxhinjeri Paolo Saxhoti: mbetem me besimin ndaj drejtësisë suaj. M u duk se në zërin e tij kishte një notë ironie. Ishte njeri me kulturë, e dinte se drejtësia nuk mund të bashkekzistonte me doktrinën komuniste. Më 22 tetor 1947 vendimi u ekzekutua: 16 dënime me vdekje nga 25 të pandehur. Tre dënime me varje, 13 me pushkatim: ndër ta ishte edhe Saxhoti. Dy të pandehur të tjerë, Monaldi dhe Andena u dënuan me 15 vjet privim lirie. Nuk e dija me saktësi se ku ishin ngritur trekëmbëshat për tre të dënuarit me varje. Atë ditë, rastësisht, duke kaluar nga Fusha e Druve me mbesën time Nina, m u shfaq papritmas një skenë e llahtarshme! Tre trupa që vareshin, një grup fëmijësh që i zinin nga këmbët, i rrotullonin, litari mblidhej dhe pastaj e linin që të shpërdridhej për të parë ata të mjerë që silleshin rreth vetes. Ika, duke e tërhequr për dore vajzën, në një rrugicë aty afër. Midis qytetatëve të shumtë italianë që u arrestuan dhe u dënuan, përveç atyre që i përmendëm, po kujtojmë gjithashtu : kirurgun ish partizan Venancio Loci, i pushkatuar, oficerët mjekë Rico, Semproni, Armenio, inxhinjerin ish partizan Detrasi, doktorin De Markis, Doktorin Rumo, inxhinjerin Galo, inxhinjerin Agostinone, industrialistin Maserini dhe mjekun që kemi përmendur më parë Franko Benanti. Me përjashtim të këtij, 72

72 të gjithë të tjerët u akuzuan për sabotim dhe për veprimtari kundër interesave shqiptare. Benanti u akuzua se kishte kryer aktivitete spiunazhi në favor të Vatikanit edhe të Anglisë. I detyruar, ashtu si shumë teknikë të tjerë të qendrojë në Shqipëri mbas mbarimit të luftës, u arrestua gjatë një transferimi të tij në Tiranë, që ishte bërë me urdhër të vetë ushtrisë, në muajin prill Përjetoj një pushkatim të shtirur për ta bërë që të tregojë emrat e spiunëve të tjerë të dyshuar, por ai nuk tregoi. Kështu pas disa muajsh paraburgimi në kushte jashtëzakonisht të rënda, u dënua me një vit punë të detyruar. Dënimi i butë përligjej nga fakti se autoritetet shqiptare kishin nevojë për profesionalitetin e tij si mjek dhe me faktin se nuk qenë në gjendje të provojnë akuzat që ishin ngritur kundër tij. Gjithsesi puna që iu caktua ishte thjesht ajo që ai kishte bërë si mjek. Ndryshimi i vetëm në krahasim me gjendjen e mëparshme ishte se ai nuk paguhej dhe ushtronte profesionin në kushte burgimi. Më 1948 qe viktimë e një episodi që mund t ia shkatërronte jetën për gjithnjë, por që, për çudi, e lejoi që të rifitojë lirinë aq të dëshiruar. Gjatë një vizitë të rregullt në një repart ushtarak u plagos nga një oficer që e qëlloi me pushkë duke i shkaktuar një plagë të rëndë në këmbë. Për ta mjekuar si duhet dhe për ta bërë që të kthehet në pavijonet e spitalit, u dërgua në Beograd ku do t i nënshtrohej një operacioni kirurgjikal delikat. Fati deshi që marrëdhëniet midis Titos dhe Hoxhës të prisheshin pikërish në kohën kur Benanti gjindej në kryeqytetin jugosllav. Kështu ai pa frikë mundi të kërkojë të flasë me një përfaqësues konsullor italian dhe të arrijë të riatdhesohet në Itali. Ishte 26 korriku i vitit 1948 dhe më 3 gusht ai më në fund arriti në shtëpinë e tij. Fatmirësisht jo të gjithë italianët pësuan trajtime kaq të ashpra, edhe pse kushtet e tyre të jetesës ishin në kompleks të pasigurta dhe vazhdimisht u nënshtroheshin zullumeve dhe padrejtësive nga ana e autoriteteve. Në këtë tablo të përgjithshme komplekse dhe konfuze, pat edhe nga ata që arritën t i afrohen regjimit të ri, duke bashkëpunuar me të, sepse mendonin, shpesh me mirëbesim, se vendi po hynte në një epokë të re sociale dhe politike, ndërsa të tjerë me të vetmin synim, të përmirësojnë gjendjen e tyre. Natyrisht, të gjithë ose shumica e madhe e civilëve dhe ushtarakëve shpresonin vetëm në mundësinë për t u riatdhesuar sa më shpejt që të ishte e mundur. Pikërisht për të bërë të mundur riatdhesimin aq shumë të dëshiruar, në vitin 1945 erdhi në Tiranë përfaqësuesi i qeverisë italianë, deputeti Mario Palermo 69. Mjerisht kjo veprimtari nuk qe aq e lehtë siç e shpresonin shumë veta. Siç e pamë, italianët ishin bërë tabela kryesore e qitjes e qeverisë 73

73 Hoxha dhe, megjithëse gjatë vitit 1945 shumë ushtarakë e civilë efektivisht u riatdhesuan (ndër ta edhe luftëtarët e batalionit Gramshi ), shumë të tjerë u detyruan të qendrojnë në Shqipëri për shumë kohë akoma. Për këta njerëz, brenda pak muajve, kushtet e jetesës u keqësuan në mënyrë drastike; në janar 1946 të gjitha pasuritë (pasuria e patundshme, mobiljet, makinat, sendet shtëpiake, depozitat bankare, sendet personale) të italianëve u konfiskuan me urdhër të ministrisë së punëve botore. Qindra punëtorë italianë u transferuan pa marrë vesh arsyen, në çdo skaj të vendit,shpesh në vende të vështira ose të pashendetshme. Kështu u rekuizuan shtëpitë pronarëve, dhe, në rastet më të mira, ata u detyruan të ndajnë strehën e tyre me qytetarë shqiptarë. Po citojmë përsëri Kançianin që kujton ato ditë duke vënë në dukje se ato veprime ishin arbitrare dhe kryheshin me të vetmin qëllim që të mos lejohet riatdhesimi. Faktikisht ky kondicionohej nga nevoja për të gjetur elementë të kualifikuar të aftë të na zëvendësojnë. Kjo ishte gjithnjë përgjigja e tyre, por në realitet shfrytëzimi vazhdonte dhe italiani që mund të zëvendësohej me një punëtor vendas, transferohej gjetkë, në kantiere të tjerë. Një nga të parët që u larguan nga Devolli më 3 mars 1946, qe Fernando Parmixhani, i detyruar të niset për në Rubik për të punuar si tornitor në një minierë bakri; të tjerë ndoqën fate të njëjtë në raste të ndryshme. Në muajin prill edhe Kançiani mori njoftimin se duhet ta lëshonte shtëpinë ku banonte dhe pas pak një urdhër i tillë iu komunikua edhe punëtorëve të tjerë italianë të po atij kantieri. Pas dy muajsh i takoi babait të tij, i cili u detyrua të shkojë në një vend të largët. Në vijim të këtij urdhëri të fundit, vazhdon Kançiani rrëfimin e tij, më 27 korrik kërkova takim me drejtorin e ri. Në atë kohë im atë ishte 61 vjeç. I kërkova të anulonte urdhërin, por përgjigja e tij ishte: jo! U rrëmbeva nga karakteri im impulsiv duke kryer një veprim të pamatur. Pa u preokupuar për pasojat e mundshme të sjelljes sime, i thashë, në gjuhën shqipe, se po silleshin si tregtarët e skllevërve. Më 3 tetor, megjithëse protestova, im atë dhe kolegu i tij Primo Pekoraro, u detyruan të shkojnë në destinacionin e ri, në kufi me Jugosllavine, ku po ndërtohej një rrugë që duhet të lidhte qytetin e Kukësit me atë të Peshkopisë. Kushtet në të cilat jetonin ishin çnjerëzore, zona ishte malore, dimri i ashpër: flinin në çadra dhe gjella ishte e pakët dhe e gatuar nga guzhinierë të improvizuar. Të nesërmen e takimit tim me drejtorin, më thirri shefi i kuadrit, Dhimitër Lashka, ish fatorino, dhe më dha letrën e transferimit për në Rubik. Tri ditë afat për të liruar shtëpinë dhe për të lënë Devollin, ku kisha kaluar 74

74 12 vjet të jetës sime. Më lejuan që përkohësisht të lija nënën dhe motrën time Albina, në shtëpinë e kunatit tim. Ishte e qartë se pas debatit me drejtorin, masat kundër meje nuk kishin vonuar. Në mëngjesin e 8 tetorit, pasi ngarkova minimumin e domosdoshëm të orendive, u nisa drejt së panjohurës. 75

75 Certifikatë e Ministrisë së Drejtësisë të Shqipërisë që vërteton dënimin me burgim të përjetshëm dhe konfiskimin e pasurisë të Mario Guarnieri. 76

76 Vdekje priftërinjve Në Shqipëri, në ndërtimin e shtetit totalitar me frymëzim stalinist, feja, që në atë vend ndiqej nga myslimanë ( sunit në shumicë dhe shiit bektashi në pakicë) dhe nga të krishterë (ortodoksë dhe katolikë) konsiderohej si një kundërshtar i rrezikshëm me të cilin nuk mund të kishte dialog ose kompromis, por vetëm veprim të vendosur represiv 70. Për shkak të lidhjeve të veçanta me Romën, kisha katolike qe e para që pësoi ndoshta me ashpërsinë më të madhe politikën antifetare duke nisur që në muajt e parë të vitit Ajo u akuzua se kishte qenë masha e Vatikanit dhe rrjedhimisht e fashizmit shtypës gjatë pushtimit italian edhe, në fazën e re politike, të forcave filoperendimore. Si gjithnjë, edhe në këtë rast, veprimtaria represive kishte si funksion justifikimin se ishte e nevojshme për forcimin e pushtetit shtetëror në luftë me armiqtë realë ose të pretenduar. Faktikisht në vitet e para të pasluftës pushteti i ri kishte frikë, dhe kjo nuk ishte krejt jo realiste, se në veri të vendit mund të konsolidohej një opozitë konsistente kundër regjimit të ri. Prandaj autoritetet kishin konsideruar se duheshin bërë ndërhyrje drastike, parandaluese dhe definitive pikërisht në zonën veriore duke venë në shënjestrën si nishan që duhej rrokur, kishën katolike Në dhjetorin e vitit 1945 u dekretua dëbimi i të gjithë priftërinjve dhe i miseve të urdhërave fetare italianë, të cilët më 18 janar 1946, pasi i vodhën duke u marrë ç kishin dhe u mbajtën të mbyllur për 35 ditë në selinë e kryeipeshkëvisë së Durrësit, pa i lejuar as të dalin për të siguruar ushqime, u imbarkuan, në një pjesë të madhe në një anije italiane dhe u larguan definitivisht nga vendi. Ata që mbetën, u arrestuan dhe u akuzuan se kishin kryer aktivitete antikombëtare bashkë me klerikë shqiptarë. Ndër këta, në shkurtin e vitit 1946, ishte edhe rektori i seminarit papnor të Shkodrës, atë Daniele Dajani (shqiptar) dhe zevendësprovinciali i jezuitëve, atë Xhovani Fausti. Këta bashkë me klerikë të tjerë shqiptarë iu nënshtruan një procesi gjyqësor që përfundoi me vendimin për dënimin me vdekje të dy të parëve dhe të një seminaristi dhe me burgim të përjetshëm për të gjithë të pandehurit e tjerë. Ekzekutimi u krye në agimin e 4 marsit

77 Mjerisht ky episod tragjik nuk ishte veprimi i vetëm që shteti i ri kreu kundër klerikëve italianë dhe shqiptarë. Gjatë viteve fill pas këtij veprimi, shumë të tjerë e pasuan. Midis tyre po përmendim atë në dëm të Xhiakomo Gardin, prift katolik italian që banonte në Shkodër. Ai u lind në vitin 1905 në Friuli, në një qendër të vogël në provincën Pordenone; në moshën 18-vjeçare hyri në urdhërin e jezuitëve, dhe mbasi shërbeu me zell për disa vjet nëpër Itali, u dërgua në Shqipëri, në Shkodër, pranë seminarit papnor. U arrestua më 21 qershor 1946, rreth orës 9 të mbrëmjes nga një grup i armatosur që e mori nga shtëpia e tij ku nuk u kthye më sepse u dënua me 10 vjet punë të detyruar nga Gjykata Popullore. Si gjithnjë akuza ishte: veprimtari kundër shtetit. Në realitet ai s kishte bërë asgjë. Në kujtimet e tij Gardin tregon se ka të ngjarë që arsyeja e arrestimit të tij lidhej me një vërejtje kritike që ai kishte drejtuar ndaj një konferencieri të partisë, i cili kishte ardhur për të mbajtur një fjalim propagandistik të rijve të shkollës së tij katolike. Ky interpretim i ngjarjes është një nga shumë të tjerë të mundshëm; në realitet ai nuk mori vesh kurrë me të vërtetë shkakun e tërbimit të pushtetit për të justifikuar një dënim aq të rëndë. Mora frymë lirisht pas orëve të tmerrshme të përjetuara me perspektivë për më keq. Mendoja: dhjetë vjet...kalojnë ndërsa instinktivisht i ktheva sytë nga të dy të dënuarit me vdekje 71. Vendimi për këta fatzinj (ishin dy klerikë) u ekzekutua pas 15 ditësh. Burgimi (101 vjet, 30 vjet, 15 vjet, 10 dhe 5 këto qenë dënimet për të pandehurit e tjerë (te gjithë klerikë), ishte ashtu si për Gardinin një periudhë vuajtjesh të thella dhe të dhimbëshme. Burgu kishte 4 salla të mëdha me dysheme dërrase: në secilën prej tyre mund të futeshin,të shtresuar për tokë në 4 rreshta, 40 deri 60 veta; natën këta përbënin një shtrojë trupash dhe një lëmsh të ndërlikuar këmbësh; nën këtë shtroje rrinin në pritë rregullisht një mori parasitësh(...); në të dy anët e oborrit dy skuta shërbenin si nevojtore dhe eventualisht për të ndëshkuar me dajak ose me kova me ujë të ftohtë të padisiplinuarit. Këta mund të dënoshin edhe duke i detyruar të rrinin gjithë natën kokëpërmbysur nën shkallë dhe me këmbët të zhytur në ujë deri në kërcinjtë. Ketë trajtim edhe unë pata rastin ta eksperimentoj. Në vitin 1947 Gardini u transferua bashkë me të burgosur të tjerë në një kamp pune në kufi me Greqinë. Udhëtimi me kamion, gjatë të cilit të burgosurit ishin duarlidhur me tel hekuri, zgjati 20 orë dhe qe me kuptimin e plotë të fjalës një skëterrë. Duhej tharë këneta e Maliqit, një moçalishte e madhe prej metrash katrorë (...) Ishte një punë kolosale, që bëhej me krahë nga të burgosurit. Në ato vite atje kaluan 78

78 me mijëra dhe shumë vdiqën, të cfilitur nga mundimi, kequshqimi ose viktima nga semundjet. Në vitin 1948 e dërguan në kampin e Bedenit, në jugperëndim të Shqipërisë, një vend që ndodhej midis Tiranës dhe Elbasanit. Ky kamp me të burgosur shtrihej në një katërkëndësh të madh prej 300 metrash x 300. Ai ishte i rrethuar me tela me gjemba dhe gjatë anëve kishte vendroje me roje të armatosura me automatik, ditë e natë(...) Racioni fiks ushqimor ishte një garuzhdë supë dhe 800 gram bukë. Vetëm të djelave lihej puna dhe supës i shtohej një racion i vogël mishi. Në pamundësi për t u pastruar, të gjithë ishim plot me morra; dita e pushimit nuk mjaftonte për të plotësuar nevojën për gjumë, për të kryer një pastrim minimal (...) Shumë të burgosur nuk i rezistuan gjatë një regjimi të tillë, dhe për ta ky qe fundi. Pas 6 vjetesh nga fillimi i vuajtjes së dënimit, e dërguan në një kamp tjetër ku takoi italianë të tjerë: Mario Verde dhe Nino Taljani, që të dy karabinierë që kishin shpëtuar mrekullisht pa u pushkatuar, dhe Bruno Prekoto, punëtor nga Trevizo. Për të tre ai nuk mori vesh fatin e tyre. Dy vitet e fundit i kaloi në Lushnjë, një qytet i vogël në qendër-jug të vendit në një gjendje gjysmëlirie dhe e caktuan të punojë në bujqësi. Në këtë realitet të ri klima represive që kishte pasë u zbut ndieshëm dhe kushtet e jetesës për të burgosurin u bërë relativisht të pranueshme. Më 24 shtator 1955, ditën e ditëlindjes së tij, Gardini hipi në anije bashkë me 12 bashkatdhetarë që ishin mbajtur në Shqipëri dhe më në fund kishin marrë lejen për t u riatdhesuar. Anija italiane i priste në portin e Vlorës. Më erdhi rradha (të imbarkohem). Iu përgjigja apelit dhe u ngjita në shkallën për të hipur në anije dhe këmbët më dridheshin disi. Mora frymë thellë dhe thashë Lëvduar qoftë Zoti. Kapiteni i anijes që na priste në krye të shkallës, gati gati sikur po i përgjigjej uratës sime të nënzëshme. Më shtrëngoi dorën përzemërsisht dhe më dha zemër Mos kij frikë, atë, tani këtu komandoj unë 72. Pasi u kthye në Itali Gardini iu përkushtua deri sa vdiq jetës shpirtërore dhe mësimdhënies fetare. Për sa i përket persekutimit kundër katolikëve, është shumë domethënëse shifra e të dënuarve me vdekje ose të atyre që vdiqën nga torturat: 34 klerikë në një total prej 160 klerikësh shqiptarë. Qendrimi ndaj përkatësive të tjera fetare qe më pak armiqësor. Pushteti zëvendësoi drejtuesit e komuniteteve fetare duke imponuar persona me besnikëri ndaj kursit të ri politik. Kushtet ndryshuan rrënjësisht në vitin 1967 kur qeveria vendosi të çrrënjosë çfarëdo prani fetare në territor. Që nga ai moment u mbyllen të gjitha vendet e kultit dhe klerikët u arrestuan ose u detyruan të punojnë. 79

79 Kopje e letrës që gjen. Piçini i dërgoi Enver Hoxhës, në të cilën kërkohen sqarime lidhur me arrestimin e zevendëskonsullit të Italisë, që ishte kryer pa shkak të përcaktuar. 80

80 Shoqata Garibaldi dhe marrëveshja Hoxha Palermo Siç e kemi parë, armëpushimi i 8 shtatorit 1943 solli një zbrazëti politike dhe diplomatike duke i lënë italianët, ushtarakë ose civilë, të braktisur, pa asnjë përfaqësi zyrtare në gjendje për t i mbrojtur. Thamë se, për të përballuar këtë situatë, vetë italianët formuan në Komitet, i cili, për shkak të arrestimit të grupit të tij drejtues, u shpërnda shpejt. Me ardhjen e partizanëve u krijua në Komitet i dytë, që kësaj here u quajt antifashist, që kërkoi të përplotësojë mungesën serioze institucionale. Ndoshta për shkak të besueshmërisë së dobët të tij ndaj regjimit të ri që po ngrihej, ky organizëm i dytë u shkri në mbarim të vitit 1944 dhe u zëvendësua me Shoqatën Garibaldi që veproi deri në vitin Shoqata u themelua në Berat më 22 tetor të po atij viti dhe ngriti seli të tjera në Tiranë, Durrës, Vlorë, Shkodër dhe Korçë. Me të bashkëveproi, me mandat nga Ministria e Luftës dhe Ministria e Jashtme e Italisë, gjenerali Xhino Piçini, komandant, bashkë me gjeneralin Aci, të Komandës Italiane të trupave alpine njësi ushtarake që kishte luftuar krah për krah me partizanët shqiptarë 73. Shoqata botoi edhe një gazetë, të përditshmen L Unione me synimin që të mbledhë italianët të hapërdarë nëpër Shqipëri dhe për t u ardhur në ndihmë dhe me sa të mundej, duke ecur në gjurmat e rilindjes garibaldine me italianin e ri që ka vuajtur nga ngjarjet luftarake (...) dhe që dëshiron që Italia të jetë e lirë dhe si i tillë mbetet ushtar garibaldin me moral të lartë dhe me në dorë armën. Nga këto pak rreshta shihet qartë orientimi ideologjik dhe kulturor i grupit i cili në shumë drejtime ishte evoluimi politik i formacioneve italiane luftarake, të rreshtuar vendosmërisht më shumë në një vijë me klimën e përgjithshëm të momentit dhe me kontekstin historik që kishte përjetuar vendi në ato rrethana. Megjithatë, në se nga njëra anë pohohej qëndrimi heroik dhe politikisht i impenjuar i Shoqatës, nga ana tjerët nënvizohej se synimi kryesor i organizatës ishte t u ofronte italianëve një referim zyrtar në një situatë dramatike ku mbretëronte paqëndrueshmëria dhe pasiguria. Duke u nisur nga këto parime, impenjimi parësor i Shoqatës ishte të bashkëpunojë me gjeneralin Piçini për riatdhesimin e shumë mijëra persona, civilë dhe ushtarakë, që ishin të pranishëm në vend. Megjithatë, për shkak se fitoi epërsi komponentja më e papajtueshme e lëvizjes partizane, dhe të 81

81 instrumentalizimit të Shoqatës që u përdor nga ana e autoriteteve shqiptare për të kontrolluar italianët që ishin ende të pranishëm në vend 74 aktivitetet e Shoqatës erdhën gradualisht duke u zvogëluar dhe duke humbur peshën pikërisht në sytë e italianëve. U vendos atëherë, në marrëveshje me qeverinë e Tiranës, që të vijë një përfaqësues i qeverisë italiane me synimin që të përcaktohen, me marrëveshje dypalëshe midis të dy shteteve, afatet dhe modalitetet për riatdhesimin e të mbeturve. Duke qenë se nuk ekzistonin marrëdhënie diplomatike dhe ndërqeveritare midis të dy vendeve për shkak të aneksimit të Shqipërisë dhe të krizës që pasoi armëpushimin, Italia nuk mundi të dërgojë një delegacion të Ministrisë së Jashtme ose një komision diplomatik zyrtar, prandaj u vendos që detyra t i ngarkohet deputetit Mario Palermo, komunist, gjeneral i ushtrisë dhe zëvendësministër i mbrojtjes, si përfaqësues i shtetit italian. 82

82 Fotografi përkujtimore e takimit midis Palermos dhe Hoxhës në Tiranë në marsin e vitit 1945 (Arkivi i Shtetit Tiranë) Gjenerali arriti në Tiranë më 9 mars 1945 dhe filloi traktativat me përfaqësuesit e qeverisë së Tiranës. Më 14 mars sigloi me kryeministrin Enver Hoxha një marrëveshje aq të diskutueshme sa edhe penalizuese, sipas 83

83 së cilës përcaktoheshin afatet e riatdhesimit të ushtarëve dhe të civilëve italianë 75, që sipas vlerësimeve të tij ishin ende të pranishëm në vend. Është evidente se Italia, ndonëse ishte e ndërgjegjshme për situatën plot halle të bashkatdhetarëve të bllokuar në Shqipëri, për shkak të pozitës së saj si vend agresor dhe i mundur, nuk dispononte në atë moment marzhe konsistente për negociata dhe kushtet e marrëveshjes e pranonin, në fakt, dobësinë e situatës së saj. Veç kësaj, ka shumë të ngjarë që zëvendësministri Palermo mendoi se ishte e nevojshme, qoftë duke bërë koncesione të rënda, të veprohej shpejt dhe të shpejtoheshin afatet e riatdhesimit. Faktikisht prania e gjeneralit italian nuk iu zyrtarizua nga vendi ynë autoriteteve aleate të pushtimit, të cilët nuk e vlerësuan këtë nismë italiane. Kështu aleatët e interpretuan udhëtimin e Palermos si një veprim diplomatik autonom dhe i pavarur, që maskohej nga motive humanitare, por që nuk respektonte rolin mbikontrollues të forcave të pushtimit. Ky dyshim mund të shkaktonte si rrjedhojë edhe vetë kontaktet dypalëshe në mes Italisë së mundur dhe Shqipërisë staliniste 76. Rreziku ishte aq i madh se që ministri i jashtëm Alçide De Gasperi, ndjeu nevojën t i sqarojë Aleatët se udhëtimi i Palermos nuk implikonte njohjen, as indirekte, të qeverisë shqiptare, por i përkiste vetëm çështjeve që kishin lidhje me numrin shumë të lartë të italianëve që ende ndodheshin në vend. Gjithësesi është fakt se marrëveshja e nënshkruar pas traktativave prej pak ditësh dhe në një klimë të tendosur dhe pak të favorshëm për vendin tonë, ishte vendosmërisht penalizuese për italianët që ishin ende të pranishëm. Shumë prej tyre e kritikuan ashpër 77. Efektivisht dokumenti dypalësh nga një anë impenjonte Tiranën të riatdhesojë ushtarakët dhe civilët italianë si dhe të informonte autoritetet italiane për arrestimin eventual të qytetarëve të saj si dhe të niste shkëmbime tregëtare dhe diplomatike në mes të dy vendeve, por nga ana tjetër, në pikën e parë të marrëveshjes pohohej shprehimisht se riatdhesimi parashikohej me përjashtim të specialistëve të nevojshëm për rindërtimin e vendit, duke vënë kështu një kusht që juridikisht ishte shumë i përgjithshëm dhe absurd dhe që mund të interpretohej nga ana e shqiptarëve sipas dëshirës së tyre. Cilët ishin këta specialistë? Cilës kategori punonjësish i referoheshin këto definicione? Cila ishte kohëzgjatja që parashikohej për këta specialistë në Shqipëri? Në këtë marrëveshje nuk u sqarua, dhe as mund të sqarohej, dhe siç mund të parashikohej lehtas, pasoja e këtij mospërcaktimi qe se italianët u bënë viktima abuzimesh dhe zullumesh të çdo lloji dhe autoritetet italiane nuk kishin asnjë mundësi që të ndërhynin në 84

84 favor të tyre. Për shumë nga këta makthi duhet ende të zinte fill, për të tjerët kishte nisur dhe duhet të zgjatej akoma për shumë kohë. Po sjellim më poshtë tekstin e marrëveshjes që ruhet në Drejtorinë e Arkiv-Dokumentacionit të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Shqipërisë. Duke qenë se është dokument origjinal, nuk kemi bërë ndryshime drejtshkrimore. Verbal përmbledhës i bisedimeve që kanë pasë vend në Tiranë në ditët 10, 11, 12 e 14 Mars ndërmjet Kryetarit të Qeveris ENVER HOXHA dhe Shkëlqesës Nën Sekretarit të Shtetit për Ministrin e Luftës MARIO PALERMO Shkelqësia e tij Kryetari i Qeverisë ENVER HOXHA dhe Shkelqësia e Tij Nën Sekretari i Shtetit për Ministrin e Luftës MARIO PALERMO, Thellësisht të bindun për nevojën që ndërmjet popullit italian dhe popullit shqiptar të ristabilohen, në interesin e përbashkët marëdhënjet tradicjonale respekti dhe fqinjësie, fatkeqësisht të ndërpremë në vjetet e fundit nga shkaku i të zezës politikë fashiste e cila asht në unanimitet e mohueme nga populli italian, Të bindun edhe që për të favorizue rimëkëmbjen e atyne marëdhanjeve asht e nevojshme qysh tash me shkoqitë miqësisht ato çështje që, për ngutësinë e tyne, nukë mundë të shtyhen në çastin që ka për të qenë i mundun me rregullue qendrimisht marëdhanjet italo-shqiptare, janë deklarue dakordë mbi sa vijon: 1. Qeverija shqiptare i gjegjet propozimet e Shkelqësisë Tij Nën Sekretarit të Shtetit për Ministrin e Luftës advokat MARIO PALERMO, për riatdhesimin e të gjith italjanve që aktualisht banojnë në Shqipni, me përjashtim të ndërmarrjeve e të atyne specialistave që janë të domosdoshme për rindërtimin e Vendit. 2. Riatdhesimi ka për t u ba në grupe, tue fillue prej datës 15 Prill që vjen në rradhën që pason : 1) të gjithë ushtarakët (ndërmjet të cilëve ato të inkuadruem në Brigatën GRAMSHI e në dy baterit me qëndrim në Tiranë) 2) një grup prej afro dhetmijë civilë (së bashku me familjet civile të tjerë që mbesin). 3) Lista emnore e atyne që riatdhesohen ka për t u kumtue sa ma shpejtë të jetë e mundun nga Gjeneral Piccini Qeverisë Shqiptare. 4) Akordet në imtësi për sa i përket porteve të ngarkimit, transportit etj. kanë për t u rregullue për sa të jetë e mundun. Mjetet e transportit të 85

85 nevojshme për të vue në veprim riatdhesimin kanë me u pregatitë nga Qeverija italiane. 5) Ata që riatdhesohen kanë qenë të autorizuem me marrë me vete vlerat e tyne, gjanat shtëpijake dhe efektet personale. 6) Qeverija Shqiptare ka për t i kumtue asaj italiane kategorit e specialistave dhe, për secilën kategori, numurin e elementave që ka me u çmuë se sa ka qenë i nevojshëm për veprën e rindërtimit të vendit. 7) Qeverija Shqiptare mbetet dakord që Qeveria Italiane të zavëndësojë specialistat që kanë për të mbetun në Shqipni dhe që dëshrojnë me u riatdhesue me të tjerë specialista po të asaj kategorije. 8) Puntorët Italian që kanë mbetun në Shqipni dhe që kanë mbritur nga Italia kanë për të pasë një kontratë pune të rregullt. Konditat e kontratës kanë me u caktue në akord të përbashkët. Puntorët italian kanë me qenë të autorizuem me pasë korispondencë me Itali, dhe, në kufizimin e parapam nga kontrata e punës, kanë me qenë të autorizuem me shkue me leje në Itali. Në masën në të cilën kanë me u lejue konditat drejtuesat e acjendave kanë me qenë të autorizuem me shkue kohë pas kohe në Itali për arësyena familjare ose teknike. 9) Tue mbetë e qëndrueshme nga ana e italianve detyra me respektue të gjitha e për të gjitha ligjet lokale, Autoritetet shqiptare do t i kumtojnë Misjonit Italian rreshtimet eventuale të italianve dhe shkakun e tyne dhe kanë për të lejue mbrojtjen me anë avokatësh simbas ligjeve në fuqi në Shqipni. 10) Ndërmjet Qeverive Italiane dhe Shqiptare ka për të pasë vend sa ma shpejt një këmbim mendimesh për një rregullim provizor për transferimet financiare ndërmjet të dy Vendeve. Në pritmëni që të arrihet një akord mbi kët çështje, të hollat e italianeve që riatdhesohen kanë me u depozitue në çastin e riatdhesimit në një fond (special) të veçantë në dispozicjon të Misjonit Italian. Po në atë mëndyrë ka për t u ba edhe për fondet që shoqnit italiane kanë me dishrue me i përdorë me qëllim që me i ardhë në ndihmë ushtarakve dhe civilave italiane që gjenden në Shqipni. 11) Qeverija Italiane merr përsipër që me ble, në kufizimin e mundësive të veta, mallna në Shqipni kundrejt furnizim mallnash italiane. 12) Qeveria Italiane ka për të dërgue në Tiranë një Misjon gjysmë zyrtar (ufficiosa) e ngarkuem me u marrë vesh në emën të sajë për të gjitha çështjet që mund të paraqiten, dhe qeveria shqiptare ka për të dërguar në Romë po nji Misjon të tillë. 86

86 Sa ma naltë me qellim që me krijue një ndërmjetsi direkte komunikacionesh ndërmjet dy qeverive. Ba në Tiranë në dy ekzemplarë, nji për Qeverin Italiane e nji për Qeverin Shqiptare, më 14 Mars General Kol. ENVER HOXHA d.v. MARIO PALERMO d.v. Gjatë vitit 1945, megjithëse ishte nënshkruar marrëveshja Hoxha Palermo (ose ndoshta pikërisht si pasojë e saj) marrëdhëniet midis të dy vendeve u bënë gjithnjë e më të ndera dhe të vështira, me pasoja kuptimplote negative për kushtet e jetesës së atyre që kishin mbetur. Veç kësaj Shqipëria po rrugëtonte politikisht drejt një regjimi stalinist, siç u duk qartë nga rezultati i zgjedhjeve njëpartiake për parlamentin që u mbajtën më muajin dhjetor dhe që dhanë një rezultat 93% në favor të Levizies Nacional Çlirimtare. Pas kësaj u miratua kushtetuta e re që kopionte atë sovjetike të vitit 1936 duke e diferencuar kështu Shqipërinë nga shtetet e tjera nën ndikimin e BRSS, të cilët, të paktën për disa vjet, ruajtën një farë dukje si shtete liberale 78. Në këtë klimë gjithnjë e më të zymtë dhe shtypëse, pas kthimit në atdhe të deputetit Palermo, Italia dërgoi ambasadorin Turkato, i cili, përpara një klime armiqësie në rritje ndaj tij dhe ndaj vendit tonë, u detyrua të kthehet definitivisht në atdhe, si rezultat i presionit të fortë shqiptar, më 21 janar pa mundur të diskutojë asgjë. Autoritetet shqiptare akuzonin Italinë se ende nuk kishte ndërmarrë hapa zyrtare për njohjen e regjimit të ri, ndërsa nga ana italiane denoncoheshin ngadalësia me të cilën kryhej riatdhesimi i qytetarëve të saj, arrestimet e vazhdueshme arbitrare dhe sqarimi i pakët i fatit të specialistëve, Por pavarësisht nga tensionet të dy vendet vazhduan të mbajnë një lidhje të dobët që lejoi, gjatë verës së vitit 1945, që rreth italianë të kthehen në Itali falë ecejakeve në mes brigjeve puljeze dhe Durrësit e Vlorës, të një flote të vogël anijesh që mbanin flamurin italian, por që ishin marrë me qera nga anglezet. 87

87 Kopje e kërkesës për informacion të nënshkruar nga Gjenerali Piçini, mbi zhdukjen e karabinierit Luixhi Mauçeri, ndodhur në Tiranë pas arrestimit të kryer nga një partizan shqiptar në muajin prill

88 Acarimi i marrëdhënieve italo-shqiptare ( ) Në vitin 1946 u ndërprenë marrëdhëniet diplomatike në mes të dy vendeve. Kjo ngjarje i la italianët në Shqipëri në një gjendje vetmie plot ankth që nuk ndryshoi edhe pas veprimeve të vendosura, por pa fryt, italiane që synonin marrje informacioni dhe garancish në favor të qytetarëve italianë. Ministria e jashtme italiane në fakt e shtroi çështjen në një plan ndërkombëtar duke u orvatur, pa ia dalë mbanë, të përfshijë fuqitë e mëdha fitimtare me një letër zyrtare proteste drejtuar qeverive të Parisit, Londrës, Moskës dhe Uashingtonit, ku denonconte ushtrimin e një politike persekutimi ndaj italianëve në Shqipëri. Mjerisht momenti politik ishte i vështirë sa s ka më: në po atë vit në të cilin u dërgua letra, të gjitha përfaqësitë aleate (me përjashtim të BRSS) u larguan nga vendi ballkanik me përjashtim të Francës që mbajti një përfaqësi të veten në Shkup, në Maqedoni, me një zyrë që merrej me Shqipërinë. Përpara një gjendje të tillë, qeveria italiane u detyrua të pranojë se të gjitha orvatjet e saj kishin dështuar, duke provokuar si pasojë polemika të ndezura midis partisë demokristiane, partisë komuniste italiane dhe familjarëve të specialistëve që vazhdonin të ishin të bllokuar përtej detit. Nga të gjitha anët, rreshtimet politike me artikuj plot zjarr në gazeta të ndryshme kombëtare ose lokale, u drejtuan akuza reciproke për paefektshmëri të veprimeve diplomatike zyrtare dhe për papërgjeshmëri dhe cinizëm politik. Në këtë mënyrë drama që po përjetonin italianët në Shqipëri u bë një çështje politike dhe një mjet kundërvënie ideologjike dhe propagande zgjedhore, por pa asnjë ndikim në situatën e të mbeturve, të cilët vazhduan odisenë e tyre pa ditur gjë për polemikat që kishin shpërthyer në atdhe. Viti 1947 përfundoi pa risi reale: heshtja shqiptare vazhdoi ashtu si pamundësia e Italisë për të pasë informacion për të mbeturit, ndonëse ishte orvatur të aktivizojë kanale informale me vende të treta. Në fakt qeveria e Romës kërkoi ndërmjetësimin e Bullgarisë e cila, me sa duket për motive të pozicionimit gjeopolitik, refuzoi të bashkëpunonte. Disa sinjale inkurajuese u dhanë gjatë vitit që pasoi. Me anë të legatave në Sofje dhe në Beograd, Tirana pranoi të riatdhesojë 350 robër (kështu i emërtuan autoritetet shqiptare duke filluar nga viti 1946, italianët që kishin 89

89 mbetur). Ata u larguan nga brigjet shqiptare nga 31 janari e deri më 7 shkurt me anije jugosllave për në Trieste. Por ky lëshim nuk pati vazhdim dhe për italianët ende në Shqipëri, momenti i shkurtër i shpresës u zhdavarit dhe perspektiva ishte për një qëndrim të gjatë të detyruar. Në vitin 1948, me rastin e festës kombëtare të 14 korrikut, në ambasadën e Francës në Sofje, diplomati italian, doktor Guarnaskeli ngriti edhe një herë problemin e (sic) 600 specialistëve që mbaheshin akoma në territorin e Shqipërisë. Përgjigja e përfaqësuesit të Tiranës qe mohimi i ekzistencës së tyre dhe në të njëjtën kohë ai i kërkoi Italisë që të dorëzojë kriminelët e luftës. Kësaj mbyllje të prerë iu shtua përkeqësimi i klimës ndërkombëtare që po shkiste gjithnjë e më shumë drejt luftës së ftohtë, duke i risjellë marrëdhëniet e të dy vendeve në amulli. Vetë familjarët italianë që kishin njerëz të tyre të mbetur në Shqipëri parapëlqyen të mos i shtrojnë më çështjet nga frika e reprezaljeve të mundshme ndaj të dashurve të tyre. Tabloja ishte aq e errët dhe konfuze sa as shteti shqiptar nuk dukej në gjendje të dinte në realitet sa ishin italianët e burgosur dhe të tregonte sa ishin ata që mbaheshin dhe në cilat lokalitete të vendit jetonin. Vetëm në muajin mars 1949, pas një viti që kaloi me heshtjen shqetësuese të palës shqiptare, Ministria e Jashtme franceze publikoi një dokument në të cilin deklaronte se ishte në dijeni të pranisë së 500 italianëve ende të bllokuar në Shqipëri në kushte përgjithësisht të mira, dhe të 15 të dënuarve që mbaheshin në burgje. Megjithse shifrat e dhëna ishin absolutisht jo reale dhe realiteti i fakteve ishte vlerësuar më pak 80, dokumenti në fjalë pati meritën se risolli para vëmendjes ndërkombëtare dramaticitetin e gjendjes së italianëve që mbaheshin akoma dhe paraqiste çështjen në rendin e ditës së diplomacisë evropjane. Ky dokument francez, i cili ndoshta u publikua edhe falë dëshirës së autoriteteve shqiptare, doli në dritë në një moment ndryshimesh të mëdha gjeopolitike nga ana e Tiranës dhe në përgjithësi në kampin socialist të Evropës Lindore. Faktikisht gjatë dy viteve të fundit pozita e Shqipërisë në Ballkan kishte ndryshuar shumë. Në vitin 1948 ajo kishte prerë marrëdhëniet me Jugosllavinë titiste, që u akuzua ideologjikisht si revizioniste dhe imperialiste ndaj shqiptarëve 81, dhe po forconte gjithnjë e më shumë lidhjen e saj me Bashkimin Sovjetik stalinist. Kjo situatë e re shtroi nevojën që vendi të rishqyrtonte marrëdhëniet e veta me shtetet kufitare për të mos mbetur plotësisht e izoluar dhe e rrethuar nga armiq. Vështirësitë me Greqinë që lidheshin me krahinën e Epirit dhe të Çamërisë nga njëra anë dhe ato me Jugosllavinë lidhur me Kosovën nga ana tjetër, e 90

90 shtynin Tiranën të konsideronte si të dobishëm riaktivizimin e marrëdhënieve më të ekuilibruara, ose të paktën jo konfliktuale, pikërisht me Italinë. Natyrisht kjo mund të realizohej vetëm me kusht që të tregohej disponibilitet për të rihapur çështjen e të mbeturve, duke pranuar ekzistencën e tyre dhe të drejtën e riatdhesimit. Kjo më në fund u arrit në prillin e vitit Në atë muaj shqiptarët shkëmbyen 58 specialistë dhe dy anije peshkimi italiane me ekuipazhin e tyre me një anije minapastruese shqiptare që kishte ngecur në brigjet e Barit. Në fillim autoritetet shqiptare folën për riatdhesimin e 250 personave, por, për arsyet që nuk dihen, autorizuan nisjen në bordin e anijes Laura II vetëm të 50 civilëve dhe 8 peshkatarëve, të cilëve iu shtuan edhe 8 veta të tjerë që u dhanë ryshfet policëve të kufirit. Ja si dëshmon përjetuesi i momentit të nisjes, aq të dëshiruar gjatë viteve, me një ndjenjë gëzimi të pabesueshëm dhe me habi: Më 18 prill njoftuan atin tim që të nisej menjëherë për në Durrës dhe të paraqitej në port për t u imbarkuar. Për ne qe si një rrufe në qiell të hapur. Askush nuk e priste një vendim kaq të befasishëm, me një paralajmërim prej vetëm 3 ditësh. Lista e atyre që do të niseshin përbëhej nga 56 emra. Aty nuk përfshihej emri im dhe ai i mbesës sime të vogël, Nina. Mora në fabrikë një leje pakditore: përgatitëm nxitimthi çfarë mund të transportonim me valixhe. Të tjerat i lamë. Pasi u përpoqëm pa sukses për një mjet transporti, bashkë me të tjerë muarëm me qira një qerre fshati që tërhiqej nga një kalë ngordhalaq. U nisëm nga Tirana në mbrëmjen e 19 prillit. Nuk patëm kohë as të lajmërojmë as të ndahemi nga miqtë. Vetëm një shok i punës, Petrit Toptani, ish bej dhe i katandisur nga regjimi si punëtor, më përcolli për një copë rrugë duke rendur në anë të qerres. T u tregosh italianëve të vërtetën mbi komunizmin!, qenë fjalët e fundit që më tha duke bërtitur. Udhëtimi vazhdoi gjatë natës, i ritmuar nga trokthi i kalit. Aty nga mesi i rrugës u detyruam të zbresim nga qerrja dhe ta shtyjmë. Ngarkesa ishte shumë e rëndë për atë kalë të kequshqyer. Arritëm në Durrës në mëngjesin e datës 20: kishim përshkuar 39 kilometra në 12 orë. Na priste kunati im Kamoni, që e kishim lajmëruar me telegram. Kishte ardhur për të përshëndetur të bijën, Nina, dhe të kërkojë autorizimin për ta përfshirë në listën e personave që do të niseshin(...) Kishim frikë se pritja për t u imbarkuar mund të zgjatej për disa ditë, ndoshta javë. Kjo u kishte ndodhur më parë disa grupeve të tjerë. Pas pak orësh mosbesimi ynë u përgënjeshtrua dhe frika befas u zhdavarit; nuk arrinim të realizojmë se si disa mrekulli mund të ndodhnin në një hapësirë 91

91 kohore aq të shkurtër. Mbasdite vonë u imbarkuam në anijen Laura që na priste te skela. Më në fund mundëm t u japim përgjigje pikëpëyetjeve për serinë e ngjarjeve që për ne ishin të pakuptueshme. Kapiteni na informoi se ishim bërë objekt shkëmbimi me nja 10 shqiptarë nga një anijembytje në brigjet puljeze, që ishin zbarkuar në mëngjes(...) Anija që na transportoi përdorej për transportim mallërash dhe nuk kishte kabina për pasagjerë; na sistemuan aq sa mundën në stivë mbi disa dysheqe me kashtë. Natën vonë, të shtrirë mbi dysheqet dëgjuam zhurmën e elikave dhe lëkundjet e anijes na dhanë sinjalin se kishte ardhur ora aq e shumëpritur. E lamë përgjithnjë Shqipërinë. Mendoj se atë natë asnjë nga ne nuk vuri gjumë në sy. Në muajin qershor qe rasti i oficerëve mjekë. Këta morën autorizimin për t u kthyer dhe u imbarkuan në një anije rumune që i çoi në Trieste. Kur arritën në Itali ata deklaruan se kishin mbetur ende 470 civilë dhe 70 ushtarake të dislokuar në reparte të ndryshme shqiptare, ose në burgje ose të detyruar të jetojnë me lëmoshë 82. Edhe në këtë rast shifrat ishin të gabuara, më të ulëta. Më në fund më 2 maj 1949 u lidhën përsëri marrëdhëniet diplomatike dhe pas kësaj u hapën ambasadat në kryeqytetet përkatëse. Një nga efektet e para qe i shumëprituri riatdhesim i disa qindra italianë dhe të familjarëve të tyre. Në datat 3 dhe 7 të shtatorit u kthyen, gjithnjë me anijen Laura II, 300 italianë që zbarkuan në Brindizi. Ndër këta ishin edhe disa ish bashkëpunëtorë të regjimit të Hoxhes, të cilët, në këmbim të spiunllëqeve të të gjitha llojeve, kishin marrë para dhe të mira të tjera materiale, të cilat mundën t i marrin me vete në udhëtimin e kthimit. Autoritetet e portit shqiptar u sekuestruan të gjithë të tjerëve çdo gjë që kishin, edhe sendet më personale. Këta refugjatë u kthyen në Itali vetëm me rrobat e trupit, në kushtet e një varfërie absolute. Më 1 tetor 430 italianë të tjerë u autorizuan të largohen nga vendi. Porti i imbarkimit ku u dyndën refugjatët që prisnin të niseshin duhet të ishte Durrësi, po për shkak të disa çështjeve me karakter politik që dolën midis të dy qeverive dhe që nuk u sqaruan kurrë, nisja u zhvendos në Vlorë me një shtyrje afati prej 15 ditësh. Historia e kësaj ndodhie absurde përshkruhet me ngjyra të forta nga Renato Terruzi, i cili bashkë me familjen e vet qe protagonist në këtë aventurë. Mjerisht në përbërjen e familjes së tij mungonte i ati, që vdiq në burgun e Burrelit më 1952, disa vjet pas largimit të tyre. Erdhi dita e nisjes. Ishte vjeshtë e vonë e Dy ditë më parë na kishin lajmëruar: përgatisni bagazhet tuaja, pasnesër niseni për në Itali. Të gjitha plaçkat tona i kishim futur në katër valixhe(...), lajmi aq i shumëpritur 92

92 dhe i pëlqyeshëm erdhi i beftë. Familja ime po priste më shumë se katër vjet miratimin(...) dhe ne besonim se do të imbarkoheshim të nesërmen e ditës së arritjes sonë. Por punët nuk shkuan ashtu. Në Durrës na mbajtën në një kapanon. Mund të ishim rreth 100 veta, të mbledhur si bagëtia 83. Atje qëndruam gati dy javë dhe duhet të gjenim vetë ushqimin në ato pak dyqane të zbrazura të zonës. Kushtet higjenike ishin dramatike: për të gjithë këta njerëz kishte vetëm dy nevojtore, një për burrat dhe tjetra për gratë. Mbasi kaluan 15 ditë në ato kushte, italianët u njoftuan se anija nuk do të nisej nga Durrësi, por nga Vlora. Autoritetet shqiptare vunë në dispozicion disa kamionë dhe pas një faze të parë konfuzioni kur të gjithë shtyheshin për të zënë vend, të preokupuar se mos ktheheshin pas, automjetet u vunë rresht dhe u nisën natën në rrugë të ngushta e dredha-dredha për të arritur në portin tjetër në jug të vendit. Pas shumë orësh udhëtimi në kushte mjerane, refugjatët arritën në vendmbërritjen dhe u sistemuan në magazinat e portit, ku qëndruan në pritje edhe një ditë. Në çastin e imbarkimit në anijen Stadium, një mjet lundrimi për transportim mallërash dhe në kushte jo të përkryera, pasagjerët për këtë udhëtim vetëm vajtje për në Itali, u kontrolluan imtësisht dhe, kujton Terruzi, dy mërgimtarë, ish ushtarakë italianë, nuk u lejuan të nisen, por u mbajtën në molo. Për këta dy të fundit, ashtu si dhe për shumë të tjerë, kthimi në shtëpi, edhe një herë, kthehej në një shpresë që largohej bashkë me konturet e anijes që po zhdukej ngadalë në horizont. U nisën 270 veta dhe arritën në Brindizi më 20 tetor. Edhe në këtë rast shumë nga të riatdhesuarit ishin bashkëpunëtorë të regjimit dhe prandaj, me të arritur në Itali, u akuzuan për tradhëti. Më 6 dhjetor, gjithnjë nga Vlora, u nisën 115 italianë. Ky numër ishte më i vogël nga 220 të parashikuar nga vetë autoritetet shqiptare. Në fakt, për shkak të pritjes së gjatë, të zullumeve dhe të vjedhjeve që kryheshin nga një pjesë e policëve kufitarë, shumë refugjatë reaguan gjallërisht dhe si pasojë tragike u arrestuan. Këta fatzinj mundën të nisen vetëm pas disa javësh. 93

93 Lista e materialit të sekuestruar refugjatëve italianë nga autoritetet shqiptare të portit për të cilat kërkohen (pa dobi) sqarime. Në datën 15 dhjetor 1949 autoritetet italiane deklaruan se më në fund ishin realizuar operacionet e riatdhesimit 84. Sipas pohimeve të legatës sonë në Tiranë, në Shqipëri kishin mbetur vetëm rreth njëqind persona, 94