RILINDASI. Misteret e një kostumi të bandës Vatra zbuluar në Tiranë. Na ndiqni edhe online FAKTE TË PANJOHURA

Transcript

1 allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli FAKTE TË PANJOHURA PASQYRUAR NË SHTYPIN BOTËROR PËR PUSHTIMIN E SHQIPËRISË Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com Viti iti II - Nr: 14 E diel, 8 prill rilindasi@gmail.com Kryeredaktore: Admirina PEÇI Na ndiqni edhe online Nga Armand Plaka 7prilli i vitit 1939, jo vetëm në historiografinë shqiptare, por edhe në atë botërore të shekullit që shkoi, duket se ka përbërë një ngjarje të cilës i është rezervuar një vend e vëmendje e konsiderueshme. E kjo më shumë se gjithçka tjetër verfikohet edhe nga raportimi dhe analizimi i saj në mediat e thuajse të gjithë botës. Sigurisht, dinamika e ngjarjeve dhe interesat e kundërta që reflektonin dy kampet rivale (fuqitë e aksit dhe ato të demokracive perëndimore), të cilët në kohën që po flasim, akoma nuk ishin ravijëzuar qartazi si armiq të betuar të njëritjetrit, bënin që edhe mediat respektive të përcillnin në opinionin publik kryesisht lajme e këndvështrime me kahje të kundërta, por ndonjëherë edhe shumë kontradiktore e të paqarta. Këtu, më të interesuarat direkt ishin sigurisht, mediat italiane e ato britanike, të shoqëruara respektivisht nga ato të Rajhut të Tretë e aleatëve të tyre në njërin krah e ato franceze e amerikane, në krahun tjetër. Shqetësimi i tyre nis disa ditë para se të ndodhte realisht pushtimi i Shqipërisë nga trupat italiane, duke hedhur hije dyshimi mbi rezultatet e bisedimeve mes palës shqiptare dhe asaj italiane, në një përpjekje të fundit për të shmangur pushtimin, i cili nuk do vononte të vinte. Por le të vijmë tek Pushtimi, 7 prilli dhe ditët që pasuan e të shohim se cilat ishin veprimet luftarake, sa humbje pësuan secila palë, si dhe sa u luftua, çfarë u tha nëpër deklarata zyrtare e reagime ndërkombëtare rreth kësaj ngjarje, kur përfundoi pushtimi zyrtarisht? - Si raportohej e mendohej në Angli, SHBA, Francë, etj dhe për çfarë fliste shtypi i Boshtit Berlin-Romë. Duke parë këto materiale që sillen për herë të parë në shqip, bindesh edhe më shumë se shumë detaje mbeten akoma edhe sot e kësaj dite për t u zbuluar në lidhje me atë ngjarje që në historiografinë shqiptare, me një konsensus të konsiderueshëm nga të gjitha palët politike, është cilësuar si "e premtja e zezë". Në terma të mirëfilltë historikë, 7 prilli përbën një pikë të fortë kthese për shqiptarët dhe fatet e tyre, duke pasur parasysh ato çka do të rezervonin kohët që do të vinin më pas për ta. Por mësojmë gjithashtu edhe se cilat ishin deklaratat publike të "patriotëve" shqiptarë - të cilat i citonin sipas synimeve që kishin marrë përsipër të përmbushnin edhe mediat e huaja dhe thirrjet e tyre brenda e jashtë vendit, për të pritur me armë apo me lule - sipas rastit - trupat italiane, shoqëruar me argumentet përkatëse. Kështu, gjendet aty në shtypin francez edhe deklarata apo telegrami i famshëm dërguar Mussolinit nga Mehdi Frashëri, i cili ashtu sikurse shkruante dikur edhe Tajar Zavalani në "Histori e Shqipërisë" (shih: Tajar Zavalani, "Histori e Shqipnis", Tiranë 1998, f.305.) u lexua përgjatë gjithë ditës së 7 prillit 1939, në disa gjuhë evropiane nga folës të ndryshëm. vijon në faqen Misteret e një kostumi të bandës Vatra zbuluar në Tiranë Çfarë kanë rrëmuar mes relikteve të harruara të Vatra -s. Frederik Stamati rrëfen sesi u gjet uniforma e një luftëtari me fotografi të grisur.. Ekspertiza, e pamundur të zbulohet se kujt i përket. Frederik Stamati o marr përsipër të shkruaj his Ptorinë e një uniforme ushtarake të vitit 1920, pa pretenduar se do të jetë e plotë, por duke u munduar ta shoqëroj me të gjitha kuriozitetet e mundshme. Gjithashtu dua të shtoj, se gjetja e saj ishte fryt i punës së katër vetave, ku veç meje morën pjesë edhe Arjola Prifti, shefja e Fondit Etnografik të Qendrës së Studimeve Albanologjike, Vilma Nallbani dhe Violeta Maloku, të dyja punonjëse të këtij fondi. Nga i gjithë ky grup asnjë nuk ishte i parë. * * * Stendali thotë se rasti është gjeneral. Për ne rasti është treguar një fisnik bujar, zemërgjerësia e të cilit ledhatoi si rrallë herë sedrën muzeale të shtetit shqiptar. Ja, rreth dy muaj më parë, tek rrënonim plot emocione për relikte të harruara të Bandës Vatra, gjetëm në një grumbull objektesh, që nuk dihej se çfarë... faqe 16-17

2 14 E diel, 8 prill 2012 SUPLEMENT DOSSIER JAVOR I SHTYPI I HUAJ Në foto: (Djathtas) Zbarkimi italian në Durrës më 7 prill ( Marrë nga një revistë gjermane, 13 prill 1939) (Poshtë) 5 maj 1939: Një turmë e madhe jashtë Westminster-it, ndërsa Parlamenti Britanik mban një sesion të veçante kushtuar çështjes së pushtimit të Shqipërisë (Marrë nga një agjensi lajmesh britanike). Nga Armand Plaka vijon nga faqja 13...Është interesant të thuhet se nga gazetat franceze na vijnë edhe reagimet që vinin nga qarqet e emigrantëve shqiptarë atje, ku në një moment përmendet edhe Qazim Koculi, një kundërshtar i njohur i Zogut dhe përkrahës i Nolit, i cili fillimisht e kishte kundërshtuar pushtimin italian e më pas ishte bërë njëri ndër themeluesit e Partisë Fashiste Shqiptare dhe idhtar i Italisë. Deklaratat e Koculit hasen në gazetën L Humanite, organ i Partisë Komuniste Franceze, asokohe një platformë mediatike tejet e lakuar, e cila me këtë rast shfaqet shumë agresive ndaj pushtimit italian dhe solidare me çështjen shqiptare, duke raportuar intensivisht nga terreni dhe duke analizuar e komentuar gjerësisht pasojat e këtyre zhvillimeve. Po kështu, në krahun tjetër mësojmë edhe për thirrjen që bënte nga Bari një ish-prefekt shqiptar me mbiemrin Kodheli, cituar edhe nga shtypi gjermanik, i cili i bënte thirrje popullit shqiptar ta presë Italinë si mike, duke vënë në dukje abuzimet - sipas tij që kishte bërë Mbreti Zog e enturazhi i tij me paratë publike e ndihmat italiane. Një aspekt interesant është edhe sjellja e fqinjëve tanë veriorë, jugosllavëve, të cilët duket se për momentin i gëzoheshin faktit se nga gjithçka që kishte ndodhur, interesat e tyre mbeteshin të pacënuara, duke u shpërblyer nga Duçja për mirëkuptimin e treguar. Gjithashtu mësojmë se në përkrahje të popullit shqiptar ishin zhvilluar demonstrata edhe në Marok, Liban e Siri, nga turma të irrituara muslimanësh të cilët, të kapluar nga ndjenja solidariteti religjoz, që nga ai moment e shpallnin Italinë si Armiku Nr. 1 i Islamit. Një përzgjedhje materialesh interesante që vijnë për herë të parë në këtë numër, nga arkiva e gazetave të asaj kohe, nga Londra deri në Zelandën e re, nga SHBA deri në Francë dhe nga Italia deri në Austri e Gjermani, e madje edhe nga Luksemburgu, Spanja, Holanda e Argjentina, na i ilustrojnë më së miri disa nga këto pretendime. Lordi Halifaks: Britania nuk e di akoma Se çfarë duhet të thotë Rrallë ka ndodhur që një ngjarje politike në Angli të shkaktojë në një ditë pushimi kaq aktivitet diplomatik siç ka shkaktuar veprimi i papritur ushtarak i Italisë në Shqipëri. Ministri i jashtëm, Lordi Halifaks, i cili deri në orët e vona të së enjtes ishte duke biseduar me ministrin e jashtëm polak, ishte qysh në orët e para të mëngjesit në Foreign Office. Ai zhvilloi bisedime me përfaqësuesit e jo më pak se tetë shteteve të ndryshme të botës. Qeverisë britanike deri më tani nuk i është bërë akoma e mundur të ketë një panoramë të qartë mbi atë se çfarë ka ndodhur këto 24 orët e fundit. Për këtë arsye, një deklaratë zyrtare akoma nuk është përpiluar për publikun. Në një citim gjysëmzyrtar thuhet se problemet teknike kanë vështirësuar lidhjen mes Ministrisë së Jashtme britanike dhe konsullatës së saj në Tiranë, për t i mundësuar kësisoj qeverisë britanike të ketë një pikturë të qartë mbi situatën. Sqarohet përveç të tjerave se pritet përkohësisht dhe një deklaratë e qeverisë italiane për të bërë të qarta synimet e saj në lidhje me Shqipërinë në vazhdim, para se Britania të 7 PRILL 1939 Çfarë u tha në mediat e huaja për Shqipërinë nën çizmen italiane Cilat ishin veprimet luftarake, sa humbje pësuan secila palë, si dhe sa u luftua, çfarë u tha nëpër deklarata zyrtare e reagime ndërkombëtare rreth kësaj ngjarje, kur përfundoi pushtimi zyrtarisht. Si raportohej e mendohej në Angli, SHBA, Francë etj dhe për çfarë fliste shtypi i Boshtit Berlin-Romë? ndërmarrë një qëndrim zyrtar. Shtypi londinez i sotshëm është shumë më pak i tërhequr se sa qeveria. Ajo paralajmëron se dinamika e zhvillimeve politike ka sjellë kërcënim në rritje qysh nga marsi i vitit 1937, porse ishte bërë i pamundur degjenerimi i mëtejshëm i situatës falë marrëveshjes anglo-italiane. Tashmë Anglia thuhet atje - është vënë para faktit të kryer, akt i cili nën këto rrethana ka mbetur pa përgjigje. Ndërkohë Times shkruante në një formë të qartë se tashmë ka ardhur koha që edhe Jugosllavia, Greqia dhe Turqia të përfshiheshin në koalicionin evropian, që duhej thirrur nga qeveria britanike. Lëvizja e trupave italiane drejt Shqipërisë, i ka gjetur Foto e marrë nga një gazetë britanike që shfaq trupat italiane në Durrës duke depërtuar në territorin shqiptar (14 prill 1939). qarqet qeveritare londineze komplet të papërgatitura. (Marrë nga Wiener Neuste Zeitung, 8 prill 1939, fq. 2) Shtypi amerikan: Pushtimi i Shqipërisë, akt që meriton vëmendjen e duhur Uashtington, 8 prill Presidenti Roosevelt dhe Sekretari i Shtetit, Cordell Hull, denoncuan sot invazionin Italian mbi Shqipërinë duke e cilësuar si një kërcënim ndaj paqes botërore. Denoncimi publik u bë gjatë një deklarate zyrtare nga Sekretari Hull në një konferencë speciale shtypi pas bisedës që ai kishte bërë me Presidentin në Warm Springs, në shtetin e Xhorxhias. Ai tha se ai dhe Presidenti kishin rënë dakord mbi termat e deklaratës. Më poshtë deklarata e Sekretarit Hull: Pushtimi i dhunshëm dhe me detyrim i Shqipërisë është pa asnjë justifikim një kërcënim tjetër që i bëhet paqes botërore. Do të ishte dritëshkurtësi, nëse nuk do t i jepej vëmendje këtij akti e zhvillimeve të tij në vazhdim. Çdo kërcënim ndaj paqes botërore shqetëson seriozisht të gjitha kombet dhe dhunon dëshirën e të gjithë njerëzve në botë që qeveritë e tyre duhet t i udhëheqin ata jo drejt luftës, por drejt rrugës së paqes. Është jashtëzakonisht e domosdoshme të shtojmë se efekti i paevitueshëm i këtij incidenti, bashkëngjitur akteve të tjera të ngjashme, është për më tepër shkatërrimi i besimit dhe minimit të stabilitetit ekonomik në çdo vend të botës, duke prekur kësisoj edhe mbarëvajtjen tonë në mënyrë direkte. (Marrë nga: The Whittier Neës, USA, 8 prill 1939, fq. 1) Mehdi Frashëri, telegram drejtuar Mussolinit nga ish-kryeminstri i Shqipërisë Dërguar nga Tirana, më 7 prill Z. Mehdi Frashëri, ish-president i Këshillit të Ministrave të Shqipërisë i ka drejtuar një telegram direkt Benito Musolinit. Nga hiri i shpirtit të Gjergj Kastriot Skënderbeut, ne bëjmë thirrje për një sakrificë supreme. Ne do të preferonim më mirë vdekjen se sa çnderimin. Ne e dimë se ju

3 SUPLEMENT JAVOR I DOSSIER E diel, 8 prill posedoni një artileri të fuqishme; keni mitroloza, gaz asfikues, aeroplanë dhe gjithçka tjetër shkatërruese që sjell me vete një luftë. Ne kemi vetëm shpirtin e kurajës dhe të sakrificës për të rënë si martirë. Kanë kaluar pesë shekuj të mbushur me lumenj gjaku, duke ia nisur me barbarët aziatikë. E tashmë, në shekullin e njëzetë, ju në emër të popullit italian merrni përsipër të kryeni barbarizma nën etiketën e oksidentit? Unë do të dëshiroja t ju kujtoja se kjo do të sjellë dëme të pariparueshme. Pranojeni pavarësinë e Shqipërisë ashtu siç është z. Mussolini, pasi ky paralajmërim është dëshira intime e popullit shqiptar. Përndryshe, armata fashiste do të kalojë jo vetëm mbi kufomat e burrave të këtij vendi, por edhe te grave të tij. (Marrë nga gazeta franceze, Le Temps, fq. 1, 9 prill 1939) Kodheli nga Radio Bari: Zogu hajdut! Italianët kanë mision paqen! Në një thirrje që një ishprefekt shqiptar, Kodheli i ka bërë të premten nëpërmjet Radio Barit bashkëatdhetarëve të vet, thuhej ndër të tjera se: ngjarjet aktuale janë rrjedhojë e një politike shkatërrimtare dhe të padrejtë të Mbretit Zog. Prej kohësh populli shqiptar shpresonte për arsye të mbështetjes morale dhe materiale të Italisë - e cila ka inves- t u a r shuma të mëdha në Shqipëri që të vinin ditë më të mira. Por këto para në vend që të shërbenin për zhvillimin e vendit, shkuan për të mbushur vetëm xhepat e disa pak vetëve, me në krye Zogun. Jeta e tij ishte një jetë luksi dhe po kështu edhe ajo e të gjithë princave e princeshave të të gjithë oborrit. Arka e shtetit dhe ajo private e Zogut u bënë njësh. Shpenzimet e tij nuk njihnin më as kufij e as masë. Mjafton të kujtojmë milionat që janë hedhur lumë për diamantët dhe gurët e çmuar të princeshave për udhëtimet e tyre jashtë vendit, ndërsa populli vuante urie. Edhe paratë e dhuruara nga të huajt për ndihma për të varfërit, përfundonin në xhepat e Mbretit. Shqiptarë! - kështu përfundonte apeli në fjalë - Ju do ta shihni se Mussolini si një mik i vërtetë i popullit shqiptar, do të krijojë një Shqipëri të bashkuar, të pavarur dhe që do të jetë ndër shekuj e fortë. Trupat italiane që kanë zbarkuar në Shqipëri kanë mision: të sjellin rregullin, paqen dhe drejtësinë, të cilat regjimi i Zogut i shkatërroi. (Marrë nga Wiener Neuste Zei- tung, 8 prill 1939, fq.1) Korrespondentët britanikë: Sa u vranë më 7 prill? Një korrespondent i The Times nga Londra, ricituar më pas nga thuajse shumica e gazetave të Komunuellthit Britanik, nga Kanadaja në Australi, shkruante fillimisht më 8 prill 1939, duke iu referuar zhvillimeve të fundit mbushur me konfuzion informativ, se Mbreti Zog, i veshur në kostum kombëtar po drejtonte ushtrinë e tij drejt betejës dhe se i gjithë vendi i ishte përgjigjur me entuziazëm thirrjes për armë. Burra e gra kanë marrë malet duke sulmuar italianët që po futen më thellë duke iu afruar Tiranës. Luftëtarët vendas të famshëm historikisht e të njohur si bijtë e shqipeve i kanë lëshuar terren pushtuesve, ndërsa kanë krijuar humbje të konsiderueshme për ta. Qeveria shqiptare ka raportuar të premten se trupat e saj, të ndihmuar nga vullnetarët, i kanë detyruar katër herë trupat italiane të zmbrapsen në Durrës. Disa mesazhe të marra nga Tirana thonë se forcat e para italiane që kishin zbarkuar në Vlorë dhe në Sarandë janë detyruar gjithashtu të tërhiqen, porse disa pohime të mëvonshme thonë se rezistenca shqiptare është tejkaluar tashmë dhe se falangat fashiste po marshojnë drejt thellësisë së territorit. Burimet italiane theksojnë se humbjet në radhët e shqiptarëve nga e premtja natën kapin shifrën e 140 vetëve dhe qindra të plagosurve dhe se ato të italianëve janë 25 të vrarë e 60 të plagosur. Ndërsa korrespondenti i British United Press nga Shkodra, citohej të thoshte se gjatë tentativës së tyre të parë të zbarkimit në Durrës, trupat italiane kishin lënë pas 30 të vrarë dhe se ata që kishin mbetur ia kishin kthyer barkave. Gjithashtu ai përshkruan se si në Tiranë forcat e armatosura shqiptare kishin qëlluar me batare të forta nga kodrat rreth qytetit, ndërsa italianët u ishin përgjigjur me granadime e bomba, të ndihmuar edhe nga aeroplanë të lehtë e mitraloza. Washington Times: Populli i bashkuar rreth Mbretit! Gazeta amerikane The Washingtion Times, e datë 9 prill shkruante se: Mbreti Zog i ka dërguar një mesazh të gjithë diplomatëve shqiptarë jashtë vendit, duke përfshirë edhe Uashingtonin, ku thotë se populli shqiptar do të mbrojë Shqipërinë me të gjitha forcat. Ai i bëri thirrje popullit të mbajë lart dashurinë për atdheun dhe e mbyllte thirrjen e tij me fjalët: Rroftë Shqipëria. Kryeministri K.Kotta, gjithashtu me anë të një transmetimi radiofonik për popullin në mbrëmjen e së premtes, në të cilën ai e përshkroi invazionin Italian si barbar. Ai kërkoi pushimin e armiqësive dhe tha se populli është i bashkuar rreth Mbretit Zog në këtë moment të vështirë. Ambasadori shqiptar në Romë braktis detyrën M e kërkesë të autoriteteve, në mënyrë që të shmangnin demonstratat, anëtarët e Legatës Shqiptare në Romë, e hoqën flamurin nga ndërtesa e konsullatës. Vendndodhja e ambasadorit Serreqi dhe ndihmësve të tij, për momentin është e panjohur. Legata mësohet se është rrethuar e ruhet me trupa policore. Një komunikatë e mëvonshme, bënte me dije se z. Serreqi, ka dhënë dorëheqjen qysh të mërkurën nga posti që mbante me argumentimin se ishte e pamundur të vijonte punën e vet, duke i shërbyer një regjimi, i cili po i shërbente hapur dhunimit të Paktit Italo-Shqiptar dhe se kishte vendosur kësisoj të luftonte për interesat e popullit të tij. (Marrë nga: The Ex- aminer, Australi, 10 Prill, 1939, fq.7) L Humanite,, 9 prill 39: Solidaritet me popullin shqiptar Në foto: 1. Gazetë luksemburgase, 8 prill Gazetë amerikane që si titull kryesor ka lajmin se: Italia pushton Shqiëprinë rezistohet me krenari! (The Whitter News, USA, 7 prill 1939, fq. 1) 3. Gazeta franceze, L Humanite, 8 prill 1939, fq Gazetë gjermane një ditë pas pushtimit italian të Shqipërisë (Marrë nga: Fehrbelliner Zeitung, 8 prill 1939) 3 Takimi i liderëve komunistë të rajonit të Grenoble, në Francë, ku i shprehet simpatia popullit shqiptar për luftën e tij kundër pushtimit italian bëhet objekt i organit zyrtar të PKF. Aty përmendet kreu i komunitetit shqiptar atje, Qazim Koculi, i cili njihej gjerësisht si kundërshtar i Zogut që nga koha e Nolit, e që mban edhe një fjalim të zjarrtë duke siguruar se të gjithë emigrantët shqiptarë atje, punëtorë, studentë etj, janë të bashkuar për t i ardhur në ndihmë atdheut të tyre. Ndër të tjera ai thotë në deklaratën e tij se populli shqiptar lufton për pavarësinë e vendit të vet dhe sigurinë në Ballkan, duke kërkuar në vijim edhe ndihmën e Francës. Më poshtë artikulli i L Humanite rrëfen se është zhvilluar një miting spontan, me emigrantë shqiptarë e italianë para konsullatës italiane atje, si shprehje e solidaritetit të njerëzve të lirë kundër fashizmit gjakatar. Komuniteti italian i Grenoble, thuhet aty, është plotësisht i solidarizuar në ndjenjat e tij kundër agresionit. Beogradi: Për ne çdo gjë ok, përderisa nuk cënohen interesat tona Gazetat jugosllave, ndërkohë duket se u kishin kushtuar faqe të tëra ngjarjeve në Shqipëri. Në dukje ata po përpiqeshin të qetësonin çdo lloj frike të opinionit publik për objektiva të ardhshëm më të avancuara të planeve italiane, siç na dëshmon edhe ky paragraf: Beograd, 8 prill 1939 I Dërguari me Punë e Italisë në Beograd, Indelli, në emër të Duçes i ka përcjellë një falenderim të veçantë qeverisë së Jugosllavisë për qëndrimin e saj miqësor në çështjen shqiptare. Në të njejtën kohë merret vesh në rrethet e ngushta politike të Beogradit se Duçja i ka dërguar edhe një telegram të veçantë kreut të qeverisë jugosllave, për përmbajtjen e të cilit akoma nuk bëhet i ditur ndonjë detaj. Gjithashtu mësohet për gazetën gjysëmzyrtare Giornale D Italia se ambasadori jugosllav në Romë ka deklaruar se lajmet sipas të cilave qeveria jugosllave ka ndërmarrë masa të veçanta sigurie pas ngjarjeve në Shqipëri, janë të pavërteta dhe se qeveria jugosllave, ashtu sikurse dhe më parë do të vijojë të ketë marrëdhënie shumë të mira. Aty theksohen moscënimi i interesave jugosllave nga qeveria italiane dhe gjithashtu respektimi i paktit italo-jugosllav. (Marrë nga: Volksdeutsche Zeitung, 9 prill 1939, fq.1.) Arabët pas pushtimit: Italia, armiku ynë Nr prill, Cazablanka, Marok Turma vendasish kanë demonstruar kundër Italisë dhe Gjermanisë për pushtimin e Shqipërisë, duke deklaruar se Italia ishte armiku publik Nr. 1 i Islamit. Demonstrata kundër pushtimit të Shqipërisë janë regjistruar edhe në qytetet kryesore të Sirisë e të Libanit, ku numri i tyre kap shifrën e tre mijë protestuesve. (Marrë nga: The independent, UK, 15. prill 1939) La Stampa: Shqipëria u pushtua me 16 prill Kur u konsiderua i përfunduar Pushti- mi? Duke cituar së pari titullin e një artikulli relativsht të gjatë në të përditshmen italiane La Stampa, shkruar nga Giovani Artieri (shih: L Oçupazione dell Albania sara compeltata oggi, La Stampa, 16 prill 1939, fq.5) kupton menjëherë se pushtimi i Shqipërisë nga Italia fashiste u bë fakt i kryer dhe i plotë në terma të mirëfilltë ushtarakë, më datë 16 prill Në fillim të artikullit shkruhej: Me marshimin drejt Burrelit, që nesër do të prekë repartet e bersalierëve dhe të granadierëve të shoqëruar nga një mori mjetesh të motorizuara të mbështetur nga shërbimi aviator, pushtimi i të gjitha qendrave shqiptare me këtë hap konsiderohet i përfunduar.

4 16 E diel, 8 prill 2012 SUPLEMENT FAKTE JAVOR I MUZEUMET Frederik Stamati P ENIGMA Çfarë kanë rrëmuar mes relikteve të harruara të Vatra -s të kthyera në një grumbull vjetërsirash. Frederik Stamati rrëfen sesi u gjet uni- forma e një luftëtari me fotografi të grisur.. Ekspertiza, e pamundur të zbulohet se kujt i përket. o marr përsipër të shkruaj historinë e një uniforme ushtarake të vitit 1920, pa pretenduar se do të jetë e plotë, por duke u munduar ta shoqëroj me të gjitha kuriozitetet e mundshme. Gjithashtu dua të shtoj, se gjetja e saj ishte fryt i punës së katër vetave, ku veç meje morën pjesë edhe Arjola Prifti, shefja e Fondit Etnografik të Qendrës së Studimeve Albanologjike, Vilma Nallbani dhe Violeta Maloku, të dyja punonjëse të këtij fondi. Nga i gjithë ky grup asnjë nuk ishte i parë. * * * Stendali thotë se rasti është gjeneral. Për ne rasti është treguar një fisnik bujar, zemërgjerësia e të cilit ledhatoi si rrallë herë sedrën muzeale të shtetit shqiptar. Ja, rreth dy muaj më parë, tek rrënonim plot emocione për relikte të harruara të Bandës Vatra, gjetëm në një grumbull objektesh, që nuk dihej se çfarë ishin, një uniformë të vjetër ushtarake. Ishte e palosur pa kujdes, gjithë rrudha. Me sa dukej nuk i hynte askujt në punë, madje as që e tërhiqte, as për kuriozitet. Ëhë, as sa për kuriozitet! Mirëpo kurioziteti është kapri«oz, është syth i fshehtësisë, apo lidhet me diçka të rrallë, të cilën e di, e kërkon dhe nuk e gjen dot. E shpalosëm xhaketën. Në të dyja anët e jakës simboli kombëtar, shiriti kuq e zi dhe dy germa të mëdha prej bronzi T dhe V. O Zot! Trupi Vullnetar! Trupi Vullnetar apo Garda Civile, siç u quajt zyrtarisht më vonë, që në fillim të vitit 1920, erdhi në Shqipëri së bashku me Bandën Vatra! Garda Civile, metamorfozë e Regjimentit Shqiptar i ideuar që në vitin 1918 nga Mehmet Bej Konica dhe i ftuar në 1920 nga kryeministri shqiptar i asaj kohe, Sulejman Delvina! Ramë në një nga ngjarjet më mbresëlënëse të historisë së Shqipërisë të atyre viteve! Mirë, mirë, po le ta lëmë historinë për më vonë! Në gjoksin e xhaketës ishte kapur me një gjilpërë me kokë një fotografi e grisur, në madhësinë e kartolinës. Dukej një ushtarak, afër tridhjetë, apo tridhjetë e pesë vje«, me po këtë uniformë. Kush ishte ky? Nuk kishte gjë të shkruar. S ka gjë, e shohim pastaj! Në mëngën e majtë të xhaketës përsëri simboli kombëtar, shiriti kuq e zi, i qepur në formën e germës V. Futëm duart nëpër xhepa: gjetëm një palë doreza të holla, e të bardha prej pambuku, si ato që përdoren nëpër parada ushtarake; në xhepin e majtë kishte një hudhër. Gjetëm edhe kapelën me strehë, e punuar me po të njëjtën copë jeshile. Në ballë qëndron e mbërthyer shqipja e bronztë dykrenore, me shqyt në mes. Shiriti mbi strehë është mbërthyer me dy kopsa të verdha metalike, njëlloj si edhe ato të xhaketës, në të cilat është stampuar shqiponja me krahët e ngritura përpjetë. Nuk duket si shqiponja e jonë, por si ajo e ushtrisë amerikane. E kthyem nga brenda. Ka një shirit prej lëkure të hollë kafe, që është lidhur nga mbrapa me një si fjongo. Në të dallohet një pullë e kuqe e ngjitur, me numrin 678. Në astar ka etiketën e prodhimit. Ja se çfarë shkruan: ARMY AND NAVY HARDING UNIFORMS 22 SCHOOL ST. Misteret e një kostumi të bandës Vatra zbuluar në Tiranë Zbulohen dokumentet historike të rralla që hedhin dritë për Vatrën Në foto: Uniforma ushtarake e Bandës Vatra, e vitit 1920: 1. Shiriti kuq e zi 2 germat prej bronzi, T dhe V, në anët e jakës 2. Gjilpëra me kokë fotografia e grisur në gjoksin e xhaketës 3. Në mëngën e majtë të xhaketës përsëri shiriti kuq e zi, i qepur në formën e germës V. Flamuri Do të dëshironim që ta kishim edhe këtë flamur në inventarin e muzeumeve tona. Por mësuam nga Zoti Kristaq Jorgji se flamuri nuk u dorëzua. Atë e mbante Lipe Konomi nga fshati Katund i Kor«ës. Pastaj e mori Zoti Gurashi, që iku në Austri. Fati i mëtejshëm i tij u mjegullua. BOSTON. Kjo mund të përkthehet kështu: USHTRIJA DHE FLOTA UNIFORMA TË FORTA RR. E SHKOLLËS 22 BOSTON Poshtë xhaketës dhe kapelës ishin dy këmbale të punuara me një pëlhurë shumë të fortë prej pambuku. Janë të gjata dhe përdoreshin me lidhëse. Me sa duket pantallonat, të cilat mungojnë, duhej të dukeshin si kilota. Në fund kanë shiritin prej lëkure dhe tokëzën, që të kapeshin poshtë këmbës. Nga brenda dallohet numri 15. Çfarë tregon ky? Tani, si përshkruam uniformën që gjetëm dhe që i përket një luftëtari të Trupit Vullnetar, po i kthehemi historisë mbresëlënëse të kësaj trupe ushtarake, që e krijoi nuanca e kuqe e patriotizmit shqiptar. Atë e ka treguar mjaft mirë Refat Xh. Gurrazezi tek Historia e Federatës Vatra, botuar në vitin Po e kopjojmë ashtu siç është shkruar: Me 18 maj 1918 Komisioni i Vatrës bisedoi lidhur mbi një letër që i kishte dërguar nga Londra Mehmet Konica, që propozonte organizimin e një regjimenti shqiptar nënë komandën e Kolonelit Aubrey Herbert, që të luftonte në Shqipëri bashkë me aleatët. Komisioni u dërgoi degëve të Vatrës një qarkore për të parë se sa vullnetarë mund të regjistroheshin. Qarkore e Komisionit të Vatrës. Të dashur pleq, Delegati ynë Mehmed Be Konitza ka patur gjithënjë idenë që e vetema mënyrë për të shiguruar independencën t onë është të kemi një fuqi shqipëtare t armatisur, e cila të leftojë bashkë me Aleatët në Shqipëri, dhe e cila të mundë të mbajë vëndin dhe të mbrojë kufiret e vëndit t onë, posa të zbrazet Shqipëria prej ushtërive të huaja. U-përpoq pra me anën e guvernës Inglize të jipet leje prej Aliatëve për një regjiment (allaj, sintagma) shqipëtar, i cili të organizohet, të stërvitet dhe të armatiset në Amerikë, dhe i cili të vij në Shqipëri me FLAMURIN E SHQIPËRISË nënë kumandën e shqipëtarëfolësit të njohur Kolonelit dhe deputetit inglis Aubrey Herbert. Ja «na shkruan mi këtë pikë Mehmed Beu me 8 të Dhjetorit të shkuër: Pllani im, i pëlqyer dhe prej Kolonelit Aubrey Herbert, ka qenë ky: Koloneli Herbert do të marrë kumandën e regjimentit shqipëtar, i cili do të luftojë bashkë me Aliatët, në Shqipëri, po nën flamurin Shqipëtar. Si oficerë do të meren të gjithë Shqipëtarët oficerë që munt të gjënden, dhe në mos arrifshin këta, të mbushën viset e zbrazura me oficerë aliatë. Miku ynë (Z. Aurbey Herbert) nisi të kujdeset për mënyrën më të cilën regjimenti ynë do të vishet, do të armatiset, do të stërvitet, do të ushqehet, edhe do të shpiret në Shqipëri. Më 14 të muajit, muarmë nga Mehmed Beu këtë telegram: Shikoni letrën t ime të 8 Dhjetorit. Regjimenti shqipëtar ësht i mirëpritur. Telegrafonemi sa shqipëtarë do të shkruhen në këtë regjiment që t ia shtronj zyrtarisht Guvernës Inglize. Nga ky telegram meret vesh që Guverna Inglize e mirëpriti pllanin e Regjimentit Shqipëtar dhe vendosi të dërgojë këtë Qarkëtore Degëve, me anën e së cilës ju lutemi të bëni mbledhje, a të shkoni konak më konak për të rregjistruar të gjithë shqipëtarët në vërsë ushtëriake që më 20 gjër më 40 vjetsh, të na telegrafoni brënda në tri a katër ditë sa veta u-shkruan në kolloninë tuaj, dhe kështu të mundim të lajmërojmë delegatin Z. Konitza për numërin e përgjithëshmë. U lutemi atdhetarëve t u thoni kështu: Me këtë regjiment do të bëhemi shokë të Inglisë, të Amerikës dhe të Aliatëve të tjerë, dhe do t i kemi mprojtës të patundur të Shqipërisë Independente me kufirë ethnografikë në Kongresin e Paqës. Ndryshe do të mbetemi pa krahë dhe do mos kemi ku të pështetim kokën. Shkoni nër mënd sa simpathi do të fitojmë këtu në Amerikë vetëm me këtë Regjiment. O burrani, duhet të bëhemi të paktën 5000, në mos më shumë. E vetëma gjë kërkojmë është ushtarë. Kumandari do të kujdeset për rastat (të tjërat). Rroftë Regjimenti Shqipëtar. Bërë në Boston, Mass, më 18 maj 1918, dhe nënshkruar nga zyrtarët e Vatrës: F. S. Noli, Loni Kristo, Goni Katundi, Hasan M. Bitincka, Stathi Suli dhe Shefki Aliko. Shqipëtarët e Amerikës, ose më mirë munt të thomi Vatranët, u-përgjigjnë menjëherë në thirrjen e Vatrës duke organizuar trupa vullnetarësh në këto kolloni: Boston, Mass.; Manchester, N. H.; Southbridge, Mass.; Lonsdale. R. I.; Leviston, Me., North Grosvenordale, Conn.; Biddeford, Me.; Neë Bedford, Mass. Mbeti gjer këtu sulmi i organizimit të vullnetarëve se zjarri i luftës po shuhej, dhe s ish më nevojë për regjimentin shqipëtar. Po ata trupa vullnetarësh që u-organizuan, fytyrat e të cilëve në grupe të ndryshme janë botuar në Kalendarin e Vatrës 1918, i vazhduan stërvitjet e tyre ushtarake, dhe shumë prej tyre shkuan në Shqipëri në fillim të vitit 1920, nënë kumandën e Kolonel Aqif Përmetit Tani e kam të lehtë të kopjoj disa rreshta që i kam botuar në suplementin Milosao të Gazetës Shqiptare të datës 27 prill 2008 Shqipëria kërkonte përkrahje dhe moral. Askush nuk mund ta bënte këtë më mirë nga vetë shqiptarët. Dihet që entuziazmi është në gjendje të kryej atë punë që nuk e bën dot as ushtria dhe as thesaret. Në fund të fundit është shpirti ai që bën mrekullira. Këtë faktor kapi me zgjuarsi kryeministri i asaj kohe Sulejman Delvina. Ai shfrytëzoi psikologjinë e impresionit. Ai i kërkoi Faik Konicës që të organizohej në Amerikë, e të vinte në Shqipëri, një trupë ushtarake vullnetare prej njëqind e gjashtëdhjetë vetash me në krye një bandë. Kështu Sulejman Delvina u tregua psikolog, veprimi i tij ishte mjeshtëror. Vatra iu përgjigj menjëherë thirrjes nga Tirana. Federata i dërgoi një qarkore të gjithë shqiptarëve të regjistruar si vullnetarë. Kjo thirrje ka më tepër se kuriozitet për t u lexuar. Ja përmbajtja e saj: FEDERATA PANSHQIPTARE VATRA Zyra e Gardës Civile Boston, Mass Shkurt 20, 1920 Anëtarit të Gardës Civile Z

5 SUPLEMENT JAVOR I FAKTE E diel, 8 prill Në foto: Kapela me shqipen e bronztë dykrenore Në foto: Dorezat e bardha të uniformës së bandës Vatra Në foto: Dy kambalet e punuara me pëlhurë me shiritat dhe tokëzat Në foto: Etiketa-Ushtria dhe Flota uniforma Boston I dashur Zotni: Vij t ju bëj të njohur se Këshilla e Vatrës vendosi që anëtarët e Gardës Civile, të cilët kanë harxhet e udhëtimit, të ikin për në Shqipëri, posa të arrijë përgjigja nga Delegacja Shqiptare në Paris. Përgjigja që pritej erdhi sot. Kryetari i Qeverisë Shqiptare, Shkëlqesia e tij Sulejman Delvina i bën të njohur Vatrës që vullnetarët të nisen menjëherë. Përgatitjet për të shkuar duhet të bëhen shumë shpejt. Si një anëtar i Gardës Civile që patë nderin të shkruheni duke mbushur aplikatën, jeni i lutur të përgatiti për të shkuar, dhe për këtë, menjëherë të mbushni aplikatën që do të gjeni brenda dhe të vini në veprim pikat që shënohen më poshtë: 1)Të dërgoni menjëherë në zyrën e Vatrës, 6 piktura të vogla (fotografi) për pasaportën tuaj. Nga këto piktura do të përdoren 3 për pasaportën tuaj, një për koleksionin që do t i lëmë Vatrës, një për zyrën e Trupit të Gardës dhe një për koleksionin që do t i dorëzohet Qeverisë Shqiptare në Durrës. Pikturat të jenë gjysmë dhe kryejashtë. 2). Natyrisht që këtë qarkore e ka marrë edhe vullnetari ynë. Dhe në bazë të kërkesës ka bërë edhe fotografitë, ndonjëra prej të cilave duhet të ruhet diku dhe kjo është shumë e rëndësishme. A jeni kuriozë të mësoni se si vepruan vullnetarët? Mirë, për ta afruar këtë shkrim sa më pranë të vërtetave të atyre kohërave, po kopjoj diçka nga ditari i intendentit të trupës, Llambi Vaskë Jorgjit: Të dy ortakët e mi, Pali Rrapi, Niko Culja dhe unë vendosëm ta shesim shtëpinë prej dy katesh, me katër dhoma, që kishim blerë së bashku mbasi na duheshin të holla se do të niseshim për në atdhe si vullnetarë dhe me shpenzimet tona. ª është kështu? Në çfarë lartësie qiellore u ngrit shpirti i këtyre njerëzve? A ka ndonjë monument për ta? Monument! Historiografia zyrtare nuk e ka trajtuar ndonjëherë këtë temë, madje Fjalori Enciklopedik Shqiptar as që i përmend fare, sikur të ishte një turmë e çakërdisur e Haxhi Qamilit! A mundet vallë që ndonjë institut që studion shoqërinë civile të bëjë një sondazh nderi për këta njerëz dhe të na thotë se sa shqiptarë do ta bënin sot, në ditët e sotme, një veprim kaq suprem? Të gjithë ata u grumbulluan në Neë York. Udhëtuan me vaporin Canada. Ndërsa i afroheshin Italisë, u lindi shqetësimi se çfarë do të mund të ndodhte me këta luftëtarë që shkonin në një vend të pushtuar nga italianët. Një natë u mblodh fshehurazi në fund të vaporit Komisioni i Trupit Vullnetar. Ata menduan sesi duhej të silleshin vullnetarët. Arritën në Brindisi. Nisja e tyre drejt Shqipërisë po vonohej. Më në fund u nisën natën me vaporin Baron-Brück. Darkën e 3 prillit arritën në Durrës. E gjithë historia e mëvonshme ishte një ekstazë, një përzierje e lotëve të mallëngjimit me lulet e mirënjohjes, e luleve dhe flamurit kombëtar, e marshimeve rraskapitëse, të ndjekura me uljen e flamurit italian në zonat akoma të pushtuara dhe e ngritjes së flamurit shqiptar, e pritjeve, takimeve Ky vullnetar i ka parë dhe i ka ndjerë të gjitha Veprimi i fundit i Trupit Vullnetar, apo i Gardës Civile ishte detyra e përpalljes në kufirin shqiptaro-grek, me pretendimet territoriale greke ndaj Korçës. Garda Civile Në foto: Shënimet pas fotografisë së luftëtarit të "Gardës Civile", qëndroi atje deri në fillim të gushtit. Me datën 1 erdhi urdhri nga Komanda Ushtarake e Kor«ës për zëvendësimin e ushtarëve të gardës me ushtarë të rregullt. Me datën 4 ata u liruan. Misioni i saj u shua ashtu siç shuhet një zjarr hareje, ngadalë dhe gjithë mbresa të pashlyeshme. Ngjarje të tilla mbyllen me gjeste simbolike, po aq mbresëlënëse sa edhe jeta e tyre. Trupi Vullnetar vendosi që flamurin e tij, flamurin që e kishte shoqëruar në të gjithë marshimin kombëtar, t ia dhuronte Primarjes së Kurveleshit, pra bashkisë, për nder të atyre që luftuan trimërisht kundër italianëve në Vlorë. Kundër këtij vendimi u shpreh Aqif Përmeti: po të ishte për të, ai flamurin do t i a kishte dorëzuar Shoqatës Vatra, që u krijua në Kor«ë. Meqë sapo përmendëm flamurin dhe meqenëse këto kohë po merremi me flamujt historikë të Shqipërisë, do të dëshironim që ta kishim edhe këtë flamur në inventarin e muzeumeve tona. Por mësuam nga Zoti Kristaq Jorgji se flamuri nuk u dorëzua. Atë e mbante Lipe Konomi nga fshati Katund i Kor«ës. Pastaj e mori Zoti Gurashi, që iku në Austri. Fati i mëtejshëm i tij u mjegullua. Megjithatë ne po kërkojmë. Se si, është disi e komplikuar, por po kërkojmë. Nganjëherë Dhe tani, mbas kësaj ndërprerjeje të nxitur nga miklimi, po rikthehemi tek shtjellimi i historisë. Akoma nuk dihet mirë numri i ushtarëve të Gardës Civile, që erdhën në Dokumenti Po kopjoj diçka nga ditari i intendentit të trupës, Llambi Vaskë Jorgjit: Të dy ortakët e mi, Pali Rrapi, Niko Culja dhe unë vendosëm ta shesim shtëpinë prej dy katesh, me katër dhoma, që kishim blerë së bashku mbasi na duheshin të holla se do të niseshim për në atdhe si vullnetarë dhe me shpenzimet tona. ª është kështu? Në çfarë lartësie qiellore u ngrit shpirti i këtyre njerëzve? A ka ndonjë monument për ta? Monument! Shqipëri. Thuhet se ishin njëqind e gjashtëdhjetë ndoshta dyqind, a më tepër. Që atëherë kanë kaluar nëntëdhjetë e dy vjet Kristaq Jorgji, i biri i intendentit, ruan me kujdes thesari kartelat e luftëtarëve, ashtu siç u plotësuan atëherë në Amerikë. Ai është duke përgatitur një botim të rrallë. E deri atëherë, të gjithë ata që do të dëshironin të dinë hollësitë mbresëlënëse të udhëtimit odisean të Gardës Civile, mund të lexojnë botimin e Ethim Dodonës dhe Llazar Morckës Historiku i Bandës Kombëtare Vatra, botuar në gazetën Rilindja, të datës 24, 25 dhe 26 gusht 1995, apo Shënime të një ditari të Llambi Jorgjit, botuar në vitin 1964 në Studime Historike. Kush është vullnetari në fotografi? Nuk duket aq i ri. Por nuk ka as spaleta në supe. Me sa duket ka qenë një luftëtar i thjeshtë. Kush e ka dorëzuar kostumin dhe fotografinë e tij? Nga mbrapa fotografia ka disa shkrime të studios. Janë në anglisht: POST CARD (KARTË POSTARE) CORRESPONDENCE HERE (KËTU KORESPONDENCA) NAME AND ADRESS HERE (KËTU EMRI DHE ADRESA) PLACE STAMP HERE (VENDOSE KËTU PULLËN) Dhe më e rëndësishmja për ne në këtë kërkim: WALPER STUDIO 832 WASHINGTON ST. BOSTON Pra kjo fotografi është bërë në Studion Ëalper të Bostonit. Po pse, pse nuk e kanë shkruar emrin? Hapëm kalendarin e Vatrës të vitit U përqendruam në fotografinë që paraqet vullnetarët nga Bostoni. I vëzhguam me shumë kujdes, i zmadhuam. Ka nja dy ngjasime, ndoshta të rastit. As edhe laboratori i kriminalistikës nuk arriti të realizojë identifikimin e pritur me padurim. Ngulmuam më shumë, duke krahasuar fotografi të tjera Ngjason në një fare mase me Aqif Përmetin Mirëpo nuk mund të thuhet me siguri. Vallë, a do të mundemi ta identifikojmë këtë luftëtar që ka hyrë në botën e muzeut, në botën e përjetësisë. Kush është ky luftëtar? Kush e njeh? Kush e ka në kujtimet familjare, për të cilat i a vlen të krenohet? Këtu ose në SHBA në arkivat e Vatrës? Ndoshta do të jetë një simbol. Emri dhe fotografia e tij i përkasin historisë po aq sa Trupi Vullnetar, apo Garda Civile. Ne nuk e gjetëm dot. Na e tregoni ju, në se keni mundësi! I shkruani gazetës ose Qendrës së Studimeve Albanologjike në Tiranë, ku ruhet ekzemplari i vetëm i uniformës së «muar. Kjo uniformë ushtarake duhet të ketë qenë dorëzuar dikur në Muzeun Kombëtar, nga ku kaloi në vitin 1946 në Institutin e Shkencave, pa u shoqëruar me të dhënat përkatëse. Nuk ka numër inventari, as të ri dhe as të vjetër, kështu që kërkimi ynë do t i përngjasojë erës. Uniforma, dikur jeshile, sot është e zbardhur. Ka ndodhur nga drita e diellit, që ka rënë në të gjatë ekspozimit të parë. Vendi ku ka qenë kapur me gjilpërë fotografia dhe i ka shpëtuar diellit vazhdon të mbetet jeshil, veçse në të dallohen disa njolla të lehta ndryshku. Pse jemi kështu? Restaurimi do ta përmirësojë gjendjen, por nuk do të mundet kurrë të rikthejë atë që do të dëshironim ta shikonim. Epilog për vullnetarët Gazeta Koha e datës 14 gusht 1920 shkruante në numrin gjashtë të saj se dragonjtë e rinj që përçanë oqeanin për të derdhur pikën e gjakut u liruan por duhet të marrim shembull se këta dragonj ngjallën Kombin nga vdekja ata derdhë qeset e tyre vetëm e vetëm për shpëtimin e Shqipërisë! Mbas lirimit nga detyra, ata morën dëshminë e pjesëmarrjes dhe rekomandimin për përkrahje. Disa nga ata u kthyen në Amerikë, të tjerët u punësuan këtu. Ndërsa komandanti i Gardës, ushtaraku që e drejtoi, u pushkatua si kolaboracionist dhe armik në vitin 1945, ai dhe disa të tjerë i kërkuan Komandës gjermane që të armatosnin dhjetë mijë shqiptarë për të luftuar kundër partizanëve që të shpëtonin Shqipërinë nga komunizmi.

6 18 E diel, 8 prill 2012 SUPLEMENT KENGETARJA JAVOR I PËR ËRVJETORI I 73-TË 73- Vargje Vaçe Zelës, binjakes së pushtimit Dje u shënua 73-vjetori i këngëtares me zërin magjik Vaçe Zela. Për ta kujtuar dhe për t i uru ar jetë të gjatë, bilbilit të Myzeqesë, sot po bot ojmë disa vargje të zgjedhura kushtuar asaj dhe një fragment shkrimi të Eugjen Merlikës shkruar në vitin 2009, me rastin e 70-vjetorit të lindjes së këngëtares. Fragment nga shkrimi i Merlikës, Binjakja e pushtimit 7 prilli 1939, me zbarkimin e trupave italiane në portet shqiptare, ishte fillimi i një epoke pushtimesh të huaja që zgjati pak, por që solli si pasojë një tirani vëndase, nga kthetrat e shumëllojta të së cilës nuk po mund të shkëputemi plotësisht ende sot. Por ajo datë ishte dhe një ditë e zakonshme, në të cilën njerzit punonin, bisedonin, dashuroheshin, studjonin, ëndërronin një t ardhme, lindnin fëmijë... Ishte jeta e zakonshme e njerëzve të thjeshtë, t atyre që ngjarjet historike i përceptojnë me vonesë, kur ato ndikojnë materialisht mbi to. Atë ditë, mes shumë fëmijëve të lindur në trevat shqipfolëse, në Lushnjen myzeqare në buzë të kënetës së Tërbufit, në një familje të njohur, lindi një vajzë. Vajza u quajt Vaçe dhe pati një fëmini të patrazuar nga baticat e zbaticat e jetës politike të Vendit të saj. Që e vogël shquhej për karakterin gazmor e për dëshirën e madhe për të kënduar e për të kërcyer. Në qytetin e vogël ku lindi u bë shpejt e njohur për prirjet e saj dhe u dërgua për të studjuar në Liceun artistik Jordan Misja. Me që nuk kishte probleme biografie ajo vajzë e talentuar u rrjeshtua në grupin e artistëve të rinj që do të përfaqësonin Shqipërinë në festivalin ndërkombëtar të rinisë në Moskë, më Ishte ballafaqimi i parë i myzeqares 17-vjeçare me botën e huaj, një farë shkëputje e përkohëshme nga rregullat e ngurta që zotëronin në mjediset kulturore të Vendit të saj, një ballafaqim që la gjurmë në nënëvetëdijen e artistes së re e i dha një shtysë rrugës së saj të mëtejshme. Pak nga pak Vaçja e re u bë e njohur në nivel kombëtar si pasojë e pjesëmarrjes në estradën e qytetit dhe shfaqjeve të saj anembanë Shqipërisë. Kështu në vitin 1961 ajo u tërhoq nga Estrada e ushtarit, prej nga filloi kariera artistike në kryeqytet që e çoi në pak vite, në majën e Olimpit të muzikës së lehtë shqiptare për një kohë të gjatë. Më duket e tepërt të flas për sukseset e saj n atë fushë, për çmimet e fituara, për popullaritetin e saj të padiskutueshëm, për ndihmesën e saj të jashtzakonshme në interpretimin e këngës shqiptare të lehtë e popullore, për nivelin e lartë teknik e ngrohtësinë e një zëri që, për çdo idhtar të muzikës s atyre viteve, ishte il non plus ultra e mjeshtërisë vokale... (Eugjen Merlika, Prill 2009) Nga Ekrem Kryeziu Jetë na dhurove Flatrat mbi krahë, shqipet në ballë i patën Ishin zogj të diellit, por e puthën natën Ku u lindën, jetuan pa fluturuar Prandaj jeta u shkoi pa e shijuar Ndonëse në pranga, kënga prapë jehonte Se shpirti e lypte, që dikush të këndonte O robit për liri t ja ngallte mallin Me kënge zemre t ja qante hallin Na fale shpirtin e njomë, këngën na fale Nga skena jehonte aj zá në fush e male O Vaçe Zela k saj toke të plaguar Jetë i dhurove, e mbajte të zgjuar Ndonëse moj motër ty të lindi nata Zërin nuk ta ndali stuhia dhe dallga Në kafaz e mbyllur na këndove Dhe shpresën ndër ne e gjallërove Kënga jote në çdo anë jehoi Të bukurën tek ne ajo e shpëtoi O të duan në Kosovë si ujt e Drinit O ushëtimë malesh, valë e Shkumbinit. U kënduar nga Naim Krasniqi në Festivalin e 36-të të RTSH, 1999 Në foto: Vaçe Zela Nga Agim Pepa Kitara e Vaçe Zelës Diçka kërkon të më thuash kitar e Vaçe Zelës, e vetmja gjë që rritesh e nuk humbet në jetë. Amorf, ku treten legjenda e mithe, këmbana psherëtimash; histori e blertë... Nuk jetova burgjesh, e as e pashë atë vend, ku vuanin aq dhumë edhe për një dritëz hëne. Sonte, të kam ty në duar, një sinfoni lumë; pa puthje gruaje, as përkëdheli nëne. Dhimbjen e një burri, ku çirrej kitara e netët rrëzoheshin, shumë e më shumë. Qaje hijshëm ti dru, pa britma të marra, katakomb qelive, shpresa dritash, humb Vaçja i dhuroi kitarën e saj të vetme një të burgosuri politik dhe si për paradoks, paralelizëm sinjifikativ mes vuajtjeve dhe brengave të pafund, ajo kitarë u end për 22 vjet me rradhë burgjeve dhe kampeve të përqëndrimit, dorë më dorë ndër të burgosurit, duke mbledhur e shpërndarë rreth e përqark tinguj me nota të trishta. Lirikë për Vaçe Zelën NgaVehbi Skënderi I fshive akujt e i shkrive Tek shtrinin brirët por si hej. Ti, mjelmë e bardhë e Perëndive Shkel nëpër zall e nëpër qiej! Sa ndjenin zërin tënd nga larg Troftat e flakërinin Drinin. Sikur të ishte Lumi Varg Ku mijëra diej rrëzëllinin. E kënga turret link drejt Qiellit Sikur ka lidhur Pakt me Të. Të gjitha ngjyrat e Ylberit Duken e zhduken në Atë Zë. Shkreptinin fare verëtimë Sa na breronin sytë lotë. Ti na sjell pranë Dashurinë E Dashurinë mbjell në Botë. E sido të tërbohen hejtë Zbut dhe shkëmbijtë Kënga e Saj. Ti Ditën na e shndërron në Festë Dhe çelin shelgjet, si në Maj! Vaçes Nga Nexhat Agolli U ngrite lart nga toka, era të mori në krahë e të çoi në eterin qiellor. Me dritën e yjeve u vesove, kënga (dielli) t u bë olimp! E nga kup e qiellit na vështroje; buzëqeshja jote kishte veç miradi. U lidhe me ne me tingujt e brishtë, kumbues të këngëve tuaja. Nga shpirti yt i madh, burim (i pashterrshëm) i thellë, na dhurove vetëm... vetëm zë!