E VJETER E TIJ NE NJE STUDIM TE SHKRIMTARIT DHE STUDIUESIT RILINDASI. Dy histori arbereshe Abitanto në Hënë dhe rivalët e Maschitos

Transcript

1 allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli ELBASANI DHE KULTURA E VJETER E TIJ NE NJE STUDIM TE SHKRIMTARIT DHE STUDIUESIT Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com Viti iti II - Nr:29 E diel, 22 korrik rilindasi@gmail.com Kryeredaktore: Admirina PEÇI Na ndiqni edhe online DORESHKRIMI I SHUTERIQIT Si u zbulua dokumenti i shekullit XVII për Elbasanin i dje, 9 vjet më parë u nda nga jeta shkrimtari dhe Sstudiuesi i mirnëjohur At Paulin Margjokaj ja kush janë armiqtë e vërtetë të Shqipërisë Si u shkatërrua elita kulturore e qendrave katolike me urdhën të jugosllavëve, prej du- erve të vet shqiptarëve. Mbi librin Kush janë anmiqt e Shqipnisë i Át Paulin Margjokaj, OFM! Pergjigje librit të Xhelal Straveckes! Në foto: (Lart) Dhimitër Shuteriqi (djathtas) një portret i shkrimtarit dhe studiuesit Dhimitër Shuteriqi, i cili la pas një vepër të madhe të botuar e një pasuri të tërë në dorëshkrime që ruhen me fanatizëm në familjen e tij nga bashkëshortja e tij Mynever Shuteriqi. Në këtë përvjetor, si një formë kujtese për humbjen e tij, zonja Mynever na solli këto shënime që Shuteriqi i kishte shkruar për qytetin e tij Elbasanin. Dorëshkrimine zbardhur besnikërisht, ajo e ka pajisur edhe me një shënim shoqërues të cilin po e sjellim si më poshtë. Mynever Shuteriqi: Dhimitri dhe Elbasani Dhimitri lindi në Elbasan, por jetoi shumë pak në qytetin e tij të lindjes. Edhe vitet e fëminisë dhe të rinisë i kaloi më shumë në Korçë dhe shumë pak në Elbasan. Por vendlindja mbeti gjithë jetën dashuria e nostalgjia e tij e përhershme. Sa herë binte fjala për Elbasanin thosh Elbasani im. Pohonte me krenari se Elbasani ishte strehëza e tij, se dashuria për Elbasanin i kishte ushqyer vazhdimisht krijimtarinë. Në një intervistë të vitit 1995 në gazetën Koha Jonë pyetjes së gazetarit: Ç vend zë Elbasani në krijimtarinë tuaj? iu përgjigj: nuk di sa vend zë Elbasani në vjershat e mia, por në tregime më se gjysmën e në studime jo më pak. I kushtoj shumë Elbasanit se i njoha dhe i studiova traditën, qëkur fillon, se u dhashë shumë pas shkrimit të shqipes në Elbasan. Kristoforidhin e kisha dajën e gjyshes. Krahinat e Elbasanit i shëtita me pëllëmbë, sidomos gjatë Luftës. Pastaj nëpër male, në Shpat, njoha shoqen time të jetës, pranë shkozës e rrëzë pishës. Në Shelcan, më kishte... vijon në faqen Mihal Grameno, jeta dhe vepra monumentale në një monografi Zbulohen e dokumentohen kontaktet e drejt- përdrejta të Gramenos me anëtarët e Komi tetit të Fshehtë që vepronte në Stamboll si I. Qemalin, L. Gurakuqin, D. Himën, Hil Mosin, Baki jionokastrën, Hasan Prishtinën etj... Át Vitor Demaj hqipnia, me pozitë Sgjeografike në Europë, me kulturë ilire, me ndikime të ndieshme greko-romake, e në fund krejtsisht kristiane, u shkëput përdhuni prej identitetit dhe vijimsisë së natyrshme, tue ra, për ma shumë se katër shekuj, nën thundrën shkatrrimtare të pushtuesit barbar, Perandorisë Osmane. Nëse ne marrim e analizojmë shkrimet e studimet e intelektualve shqiptarë përgjatë shekujve, e sidomos në tre shekujt e fundit, XVIII, XIX e XX, do të shohim që të gjithë, nji zani, besojnë se Shqipnia e shqiptarët nuk mund të perceptohen ndryshe, por si pjesë e natyrshme e identitetit kulturor europian. E kjo nuk thuhet vetëm për klerin dhe elementin katolik, por edhe për elementin mysliman e ortodoks. Dijetarët ma të njohun e korifejtë ma në za të kulturës shqiptare, me shkrimet e tyne, e orientuen popullin shqiptar drejt kulturës perëndimore, tue e pa si bazë të përlindjes shpirtnore e të zhvillimit kulturor dhe ekonomik. Që me zgjedhjen e alfabetit me shkroja latine, në Kongresin e Monastirit, u përvijuen përkatësia e identiteti perëndimor i Shqipnisë. Në Kongresin e Monastirit mueren pjesë perfaqsuesit e të gjitha krahinavet... faqe Dy histori arbereshe Abitanto në Hënë dhe rivalët e Maschitos Nga Shën Kostandini, një zemër lukane për zbarkimin në Hënë dhe Në Maschito riev- okim historik i Retnes, betejë mes dy zonave të fshatit të themeluara nga etni të ndryshme faqe 22 Ilia S. Karanxha ë prill të këtij viti, Nnë kuadrin e 100- vjetorit të shpalljes të Pavarsisë, u botua studimi monografik Mihal Grameno jeta dhe vepra (500 f.), hartuar prej studjuesit të mirënjohur Prof. Asc. Dr. Thanas L. Gjika, nën kujdesin e shtëpisë botuese DDS Durrës, me redaktor z. Halim Maloku. Nga njëra anë figura e kulluar e një atdhetari si Mihal Grmanoja dhe nga ana tjetër pena e një studiuesi e hulumtuesi të palodhur e të kualifikuar si z. Gjika, që jeton prej vitesh në SHBA, pasuruan shkencën dhe kulturën tonë me një vepër monumetale. Binomi Grameno-Gjika i është prezantuar publikut shqiptar më shumë se 30 vjet më parë fillimsht me një sërë studimesh në revistën Studime filologjike e pastaj me botimin e veprës Mihal Grameno - publicit demokrat (1980, 250 f.). Qysh nga ky momet nisin për autorin tonë hulumtimet e studimet e reja për një monografi të plotë që të pasqyronte gjithë jetën e veprën e këtij mëmëdhetari të rallë e krijuesi shumdimensional, siç ishte Gramenoja. Si rezultat i kësaj pune studimore shkencore në vitin 1984 u përfundua varianti i parë i kësaj monografie, i cili, si na komunikon autori... faqe 18-19

2 16 E diel, 22 korrik 2012 SUPLEMENT HISOTRI JAVOR I DORËSHKRIMI STUDIUESI vijon nga faqja 15..mrekulluar që në fëmini, afresku i Onufrit, që nuk dija se qe një piktor i shquar dhe si quhej, po që Krishtin e vogël ma bënte Perëndi të madhe, nën dritën e qirinjve dhe nën tymin e temjanit. Pastaj Shpati ishte vend trimash, si Bërzeshta, si Vërça, si Çermenika dhe unë kam shkruar shpesh për trimat. Në vitin 1949, Dhimitri si hulumtues i dokumentave të panjohura të shkrimit të gjuhës sonë, zbuloi një dorëshkrim tepër të rëndësishëm të shekullit XVII me alfabet origjinal të shqipes me autor Theodhor Bogomilin që fillimisht e quajti Anonimi i Elbasanit. Të them të drejtën më tha atëherë gjithë gëzim, kjo është një ditë e paharruar për mua edhe sepse ky dorëshkrim shumë i rëndësishëm është i një autori elbasanas. DHIMITER SHUTERIQI: Sekrete historike të Elbasanit të vjetër Elbasani dhe kultura e vjetër e tij në një dorëshkrim të shkrimtarit dhe studiuesit, të cilin po e botojmë me rastin e përvjetorit të 9-të të ndarjes së tij nga jeta Dhimitër S. Shuteriqi Elbasani dhe kultura e vjetër e tij Kështjella e Elbasanit u ndërtua nga turqit në verë të vitit 1466 mbi rrënojat e Skampës antike, të shkatërruar nga barbarët. Emri antik ishte harruar dhe populli i thërriste Qytet i Valmëve, shkurt Valmi, sipas emrit të një popullate të atyshme. Vetë Valmi ishte domen i të famshmit Gjergj Araniti, vjehërr i Skënderbeut. Sipas dokumentave dhe historianëve bashkëkohës sulltani e populloi Elbasanin me banorë të krahinave dhe qyteteve përreth. Banorët ishin të ritit ortodoks. Nuk vërtetohet që Elbasani të ketë pasur ndonjëherë edhe një komunitet katolik, ndonëse ka pasur edhe fshatra të këtij riti. Elbasanasit e parë duhet të kenë qenë kryesisht të zonave në jug të Shkumbinit, ku ushtria turke mundi të depërtonte vetëm më 1466 dhe 67, duke bërë kërdinë në viset e sotme të Librazhdit, në Shpat e më thellë ku zotër ishin Aranitët. Sigurisht duke u bërë qendër administrative të një sanxhaku, Elbasani pati edhe pak banorë turq. Që në shekullin XVI Elbasani kishte 3-4 mijë banorë dhe kishte marrë njëfarë rëndësie tregtare, si stacion midis qendrës së vilajetit të Rumelisë, Manasterit dhe portit të Durrësit. Kur në shekullin XV, me persekutimin e çifutëve në Spanjë, shumë prej tyre erdhën edhe në Ballkan, pati që u vendosën në Maqedoni, sidomos në Manastir. Elbasani si stacioni i tregtisë drejt detit, ishte një vend ku ata pushonin në një han i cili ishte deri në vitet 50 të shekullit tonë (XX) përkun- Në foto: Dhimitër Shuteriqi drejt shtëpisë muze të Sejdinëve. Ata aty flinin dhe përdornin një dhomë si faltore: kjo quhej Havra (faltorja) e çifutit. Sipas dokumentave osmane, që ruhen me mijëra për Elbasanin, dhe sipas radhonjëve të esnafëve e të Antiosmanëve Që në mes të shekullit të XVI Elbasani me rrethe, njihet si një trevë e fortë e qëndresës antiosmane shqiptare. Prifti Dhimitër premtonte të ngrinte atëherë mbi 6 mijë vetë me armë kundër pushtuesve dhe kërkonte bashkëpunimin me fuqitë perëndimore... kishave, një pjesë e të cilave ruhen, - dokumentet etj., nisin që nga shekujt XVI exvii, - në Elbasan nuk ka pasur banorë çifutë ndonjëherë. Që në mes të shekullit të XVI Elbasani me rrethe, njihet si një trevë e fortë e qëndresës antiosmane shqiptare. Prifti Dhimitër premtonte të ngrinte atëherë mbi 6 mijë vetë me armë kundër pushtuesve dhe kërkonte bashkëpunimin me fuqitë perëndimore. Në këtë lëvizje do të bënte pjesë pas tij patriku i Ohrit, Athanas Muzhaqi, me origjinë ndofta nga Polisi, i ipeshkve katolik i Arbrit, Nikoll Mjekashi, që selinë e peshkopatës e kishte në Mamël të Krrabës, ka qenë një ndër udhëheqësit kryesorë kryengritës shqiptarë midis shekujve XVI-XVII dhe mund të ishte nga ky rreth. Me myslimanizimin e vendit, Elbasani u bë një nga qendrat ku ndihej veçanërisht ndikimi oriental, ashtu si Berati, Shkodra, Prizreni, Prishtina etj. Në pjesën e dytë të shekulli XVII udhëtari turk Evlia Çelebi, na thotë se kultura orientale në Elbasan kishte përparuar. Në shekullin që pasoi aty do të kalojnë disa vjet të jetës dy nga bejtexhinjtë më të njohur të kohës: Nezim Frakulla dhe Sulejman Naibi. Ndër bejtexhinjtë vendës kujtohet Sulejman Pashë Verlaci që ishte dhe mecen i tyre.

3 SUPLEMENT JAVOR I HISOTRI 17 SH SH..com E diel, 22 korrik Më 1949 midis dokumentave kulturore elbasanase, pata fatin të zbuloj një dorëshkrim të moçëm i cili dhe u lexua për herë të parë e që e quajtëm anonim i Elbasanit vepër e një T eodor Bogomili, mesa kemi gjurmuar Teodor Me rëndësi shumë të madhe për kulpër një kulturë nga më të shquarat arnë foto: Dy turën e vendit është se motit në Eltistike në Ballkanin e kohëve të tyre. portete të basan jetonte si kryeprift një nga pernë pikturën kishtare tonën zenë vend shkrimtarit sonalitetet më të rëndësishme të kulshenjtorët ballkanas, jo grekë, ndërdhe studiuesit turës sonë mesjetare, piktori Onufri, i sa përmbajtja biblike e veprave, me të marrë nga cili punoi në Valësh më 1554 si në Shelpsikologjinë e saj të protestës së arkivi i tij can të Shpatit. Jemi një mot përpara tragjizmit bashkë edhe me disa elepersonal botimit të librit të parë shqip nga Gjon mente vendas flasin për qëndresën anbuzuku në veri. Onufri është në titurke në Shqipëri. I kuqi shqiptar fillimin e një manifestimi siç u quajt së voni kur u të madh të kulturës në Elnjoh në Paris piktura e basan e në Berat. Onufrit, është një materiai u bë i njohur edhe në alizim por dhe simbol arpak bigrafi Kostur e Shkup. I biri, Nitistik e qëndresës së përgpoeti, prozatori, studiuesi dhe kolla, me sa duket ushtroi jakur shqiptare fill pas publicisti Dhimitër S. Shuteriqi gjer larg, në fshatin shskënderbeut. lindi në Elbasan më 26 korrik 1915, në një familje të njohur qiptar Arbanas të BullgarMë 1949 midis dokumenarsimtarësh patriotë. Studimet e isë. Pasardhësit e tyre të tave kulturore elbasanase, para i kreu në Liceun francez të talentuar do ti gjejmë në pata fatin të zbuloj një Korçës dhe ato të larta për Shqipërinë e mesme e të dorëshkrim të moçëm i cili filozofi dhe drejtësi në Grenobël jugut por edhe në malin e dhe u lexua për herë të dhe Lion të Francës. Shenjtë të Greqisë ku u parë e që e quajtëm Ka nisur të botojë që prej dallua mbi tërë piktorët e anonim i Elbasanit vepër fillimeve të viteve 30, duke u fillimeve të shekullit XVIe një Teodor Bogomili, bërë i njohur në shtypin e kohës II, David Selenica ynë. mesa kemi gjurmuar. Me si poet dhe publicist. Për një Është koha kur në Shdy alfabete origjinale të periudhë gati 60-vjeçare e cila qipëri bëhet i njohur Koshqipes që janë dëshmi e shtrihet deri në ditët e fundit të standin Shpataraku, i cili ndërgjegjshme se shqipja, jetës iu kushtua intensivisht në veprat kryesore të tij si gjuhë më vete, duhet të letërsisë dhe veprimtarisë ka një portret të kryezotit kishte dhe një alfabet më studimore letrare, albanologjike, të Arbrit të shekullit XVI, vete. Kjo ide jetoi deri tek historike dhe folklorike. Karl Topia. Për varrin Rilindja shqiptare, kur monumental të këtij në Naum Harxhi e Hasan Manastirin e Shijon Tahsini u përpoqën për të Vladimirit, pranë Elbasanit, ka pununëntën apo të dhjetën herë, që të ar skulptori vendas Dhimitër Shpati shpikin një alfabet origjinal për gjuqë, kam zbuluar. hën tonë. Ideja është e pakta tre Veprat e Onufrit e të Davidit flasin shekuj e vjetër në viset e Elbasanit. Dorëshkrimi për të cilin fola ka shqipen që dëgjohet midis Shpatit e Vërçës, zonë kalimtare midis të dy dialekteve tona. Nga fundi i shekullit XVIII, nxënësi i të diturit të Voskopojës, Grigori, Dhaskal Todhri, edhe ai me një alfabet të vetin origjinal ripërktheu të dy librat bazë të kishës bashkë me shërbesa të tjera fetare duke shqipëruar edhe tekste p.sh. të Ezopit për mësimin në shkollë. E tronditur posaçërisht edhe nga përpjekja për një shtypshkronjë shqipe, kisha e Fanarit e vrau Todhrin të cilin mund ta quajmë me të drejtë dëshmori i parë i gjuhës shqipe. Por ai kishte formuar një togë dishepujsh në Elbasan e në Shijon. Që më 1795 d.m.th. më se 200 vjet më parë nisim e i njohim këta, me një vëlla të Todhrit, Jakov Haxhiun, me një Jakov Popa etj. Todhri e forcoi kishën shqip dhe përdorimin e gjuhës amtare në shkollën greqishte. Me interes të veçantë qe përpjekja e tij për zëvendësimin e termave fetare greqishte me të tilla shqipe. Kështu ky pasardhës i Theodhor Bogomilit, u bë paraardhës i Kristo- foridhit, elbasanasit të madh, që dha shembullin e parë të rëndësishëm gjatë Rilindjes Kombëtare për pastrimin dhe pasurimin e shqipes duke i prirë Naimit, Pasko Vasës me shokë shumë. Dimë se, që përpara Rilindjes, në Elbasan mbahej shqip edhe letërkëmbimi. Elbasani ka ndikuar edhe mbi Beratin e Kavajën sipas albanologut Georg Hahn. Elbasani u bë një e tillë vatër kulturore e shqipes sa aty Rilindasit tanë më 1909, një vit pas Kongresit të Manastirit, me Luigj Gurakuqin, Xhuvanin me shokë hapën Normalen, të parën shkollë të mesme në Shqipëri që përgatiti mësuesit e parë në të katër anët e vendit por edhe në Kosovë e Çamëri. Patriotët e mëdhenj elbasanas si Aqif Pasha, ishin në ballë të këtyre përpjekjeve rilindëse, miq të Kristoforidhit e pasardhës të Aranitit. Elbasani dallohej për bashkimin e popullit pa dallime krahinore apo fetare si dhe për lëvizjen demokratik aq sa aty mundi të krijohej një e tillë parti demokratike e viteve 20 që u quajt As e pashës as e beut por për këtë do të duhet të shkruaj një herë tjetër se është me interes të veçantë.

4 18 E diel, 22 korrik 2012 SUPLEMENT BOTIMI JAVOR I FAKTE DOKUMENTE Ilia S. Karanxha N ë prill të këtij viti, në kuadrin e 100-vjetorit të shpalljes të Pavarsisë, u botua studimi monografik Mihal Grameno jeta dhe vepra (500 f.), hartuar prej studjuesit të mirënjohur Prof. Asc. Dr. Thanas L. Gjika, nën kujdesin e shtëpisë botuese DDS Durrës, me redaktor z. Halim Maloku. Nga njëra anë figura e kulluar e një atdhetari si Mihal Grmanoja dhe nga ana tjetër pena e një studiuesi e hulumtuesi të palodhur e të kualifikuar si z. Gjika, që jeton prej vitesh në SHBA, pasuruan shkencën dhe kulturën tonë me një vepër monumetale. Binomi Grameno-Gjika i është prezantuar publikut shqiptar më shumë se 30 vjet më parë fillimsht me një sërë studimesh në revistën Studime filologjike e pastaj me botimin e veprës Mihal Grameno - publicit demokrat (1980, 250 f.). Qysh nga ky momet nisin për autorin tonë hulumtimet e studimet e reja për një monografi të plotë që të pasqyronte gjithë jetën e veprën e këtij mëmëdhetari të rallë e krijuesi shumdimensional, siç ishte Gramenoja. Si rezultat i kësaj pune studimore shkencore në vitin 1984 u përfundua varianti i parë i kësaj monografie, i cili, si na komunikon autori, nuk mundi të shikonte dritën e botimit. U duk se gjithçka do të humbiste, por ndryshimet rënjësore në strukturat politike, sociale e kulturale të vëndit, si dhe të vetë studjuesit, krijuan mundësi që ky, jo vetëm të thellohej e të zgjeronte më tej shkallën e njohjes mbi Mihal Gramenon me dokumenta, shkrime e studime të reja, por njëkohësisht të rishikonte gjithë punën e bërë më parë duke e ndriçuar tashmë figurën e atdhetarit dhe shkrimtarit korçar nën një këndvështrim të ri, më objektiv dhe jashtë kufizimeve apo paragjykimeve ideore të imponuara e të diktuara nga regjimi totalitar. Vepra është shkruar me një gjuhë të rrjedhshme, të pastër e të pasur. Jetëshkrimi i familjes Grameno harmonizohet me një kompetencë të plotë brenda kontekstit historik e social-ekonomik qysh kur të parët e kësaj familje me stërgjyshin Papa Nasto, u larguan prej fshatit Plasë dhe u vendosën në qytetin e Korçës rreth vitit Nëpërmjet ndërtimit të jetës së heroit, kemi kënaqësinë të ndjekim rritjen e përpjekjeve të popullit shqiptar, në trevat jug-lindore dhe nëpër kolonitë, për çlirim nga zgjedha osmane. Banorët e qytetit dhe të krahinës së Korçës, sidomos emigrantët e saj në Rumani, fillojnë të luajnë rol parësor, i cili dalngadale nis të ndikojë e rezatojë mbarë lëvizjen kombëtre shqiptare. Në këto ambjente atdhetare rritet dhe formohet Mihali ynë, i cili aktivizohet që herët në shoqatat atdhetare Drita e Shpresa dhe mbasi mbush të tridhjetat fillon të botojë krijimet MIHAL GRAMENO Jeta dhe vepra monumentale në një monografi Në foto: Mihal Grameno e veta në fushën e letrave, poezi, prozë, komedi e tragjedi në vargje, hymne luftarake, të cilat ishin të frymëzuara kryekëput nga lufra e popullit shqiptar për një ringjallje kombëtare. Është kjo krijimtari letrare dhe publicistike tepër e angazhuar me rrjedhat historike të kohës që e vendos Mihal Gramenon mes figurave më të shquara të kolonisë shqiptare të Bukureshtit e të mbarë letërsisë e të gazetarisë shqiptare të viteve Studjuesi Gjika ia ka dalë ta analizojë këtë krijimtari me një përkujdesje të veçantë në kapitujt II-III (fq ), duke i Zbulohen e dokumentohen kontaktet e drejtpërdrejta të Gramenos me anëtarët e Komitetit të Fshehtë që vepronte në Stamboll si I. Qemalin, L. Gurakuqin, D. Himën, Hil Mosin, Baki Gjionokastrën, Hasan Prishtinën etj... dhënë asaj me kompetencë vendin që meriton, brenda konteksit të letërsisë shqiptare të periudhës së Rilindjes e mbas saj deri në dhjetorin e vitit Shumë i goditur është vlerësimi i Gramenos si një nga shkrimtarët e rëndësishëm të letresise shqiptare te çerekut të parë të shek. XX-të me arsyetimin: Po t i kishin munguar vepra e shumllojshme letrare e publicistike dhe jeta plot aktivitet e Mihal Gramenos, letërsia jonë dhe historia jonë kombëtare do të ndjeheshin më të varfra. Letërsia do të ndjehej më e varfër, sepse asaj do t i mungonin tragjedia e parë his- torike Vdekja e Pirros, një nga komeditë e para Mallkim i gjuhës shqipe, novelat e para Oxhaku, Varr i pagëzimit dhe E Puthura, himnet kryengritëse Për Mëmëdhenë, Uratë për liri, Lamtumirë, etj, kënga dashurore Muaj i Majit, do t i mungonin skicat realiste me të cilat ai u bëri autopsinë e përbërjes shoqërore të qeverive të para shqiptare, do të mungonte vepra memuaristike Kryengritja Shqiptare me bëmat e çetës së Çerçiz Topullit. Gazetaria shqiptare do të ndjehej më e varfër sepse do t i mungonte sasia e madhe e artikujve, fejtoneve, pamfleteve dhe portreteve të pashoqe, me të cilat u vlerësuan drejt ngjarjet, klasat dhe veprimtarë të viteve Historia jonë kombëtare dhe ajo demokratike do të ndjeheshin më të varfra, sepse do t u mungonte luftëtari i maleve, veprimtari ilegal i lëvizjes së armatosur dhe agjitatori demokrat. Shoqërisë shqiptare do t i mungonte shëmbulli i njeriut të ndershëm, të ekuilibruar, i cili kritikoi me fakte dhe nuk feu e nuk shau askënd, njeriu që i priti me gjakftohtësi kritikat dhe u përgjigj me argumenta (f.434). Mihal Gramenoja është shëmbulli më i spikatur i poetit luftëtar shqiptar që shkëlqen midis grupit të rilindësve tanë si L. Gurakuqi, H. Mosi, R. Siliqi etj, të cilët ndoqën shembullin e poetëve ballkanas si Kristo Botevi i bullgarëve, Mihal Eminesku i rumunëve, etj, të cilët luftuan me pushkë e penë për lirinë e atdheut. Për gati 15 muaj (maj korrik 1908) çeta e Çerçiz Topullit dhe Mihal Grameons shkelën dhjetra e dhjetra fshatra, ku krahas agjitacionit nuk nguruan të ndesheshin me armë edhe kundra forcave policore e ushtarake osmane, si në Mashkullorë, Libofshë e në Vodicë të Kolonjës. Fakte tërheqëse, të cilat vetë Gramenoja, i riprodhoi me detaje në veprën Kryngritja Shqiptare, të cilën ai mundi ta botonte më 1927 në Vlorë. Kjo faqe e lavdishme e luftës së popullit shqiptar gjatë Rilindjes zë vendin përkatës në veprën e Th. Gjikës, ku burimet për trajtimin e saj nuk kufizohen vetëm në memorialistikën e kohës por edhe në burime arkivore e studime monografike, të cilat venë në dukje efektet e shqetësimet e autoriteteve osmane, si dhe ato të huaja, duke theksuar se lëvizja e popullit shqiptar për liri e pavarsi zhvillohej jashtë diktateve e interesave të të huajve. Vitet , ashtu si vitet , përbëjnë vitet më intensive në luftën për zgjimin kombëtar dhe në luftën për liri dhe pavarësi të popullit tonë. Për herë të parë brënda në atdhe në mënyrë legale u krijuan shoqata e klube atdhetare, filluan të botoheshin gazeta në gjuhën amtare, u çelën e riçelën shkolla shqipe dhe mbi të gjitha u bë frymëzuese psikologjia e luftës për liri. Numëri i veprimtarëve të çështjes kombëtare në qytete e fashatra të ndryshme u qindrafishua.studjuesi sqaron përmes një materiali të bollshëm se kjo luftë tashmë vazhdohet si në planin legal dhe në atë ilegal, ku Mihal Gramenoja luante një rol parësor si kryetar i Komitetit të Fshehtë të Stambollit për zonën e Korcës. Jepet e plotë lëvizja kulturale-arsimore dhe ajo e armatosur në zonën e Korçës ku u zhvillua një luftë shumë e ashpër kundër pushtuesit, si dhe shovenizmit të huaj dhe kishës greke, e cila prej vitesh i ishte kundërvënë lëvizjez kombëtare shqiptare. Duke lënë mënjanë premtimet boshe të xhonturqve për barazi e përparim mes popujve të Perandorisë, atdhetarët më të shquar shqiptarë iu përveshën punës për organizimin e luftës së armatosur. Zbulohen e dokumentohen kontaktet e drejtpërdrejta të Gramenos me anëtarët e Komitetit të Fshehtë që vepronte në Stamboll, ku ai takohet e diskuton me I. Qemalin, L. Gurakuqin, D. Himën, Hil Mosin, Baki Gjionokastrën, Hasan Prishtinën e shumë të tjerë. Madhështia e figurës të Grameons në dobi të çështjes kombëtere është lidhur pazgjithshmërisht dhe me veprimtarinë e tij publicistike. Ai drejtoi personalisht gazetat Lidhja Orthodhokse ( ) dhe Koha ( ), të cilat me punën dhe talentin e tij kanë zënë një vend nderi në historinë e gazetarisë shqiptare të Rilindjes dhe të Pavarsisë. Vlerat e shquara të kësaj veprimtarie letrare e publiçistike Gjika i sjell para

5 SUPLEMENT JAVOR I POETI E diel, 22 korrik LAMTUMIRA VARGJET lexuesit përmes analizash shkencore që shquhen për zbulimin e vlerave ideo-artistike të para me sy kritik. Ai nuk iu ndahet për asnjë momet rrugëve të ndjekura prej Gramenos në skakierën e mpleksur shqiptrae të shkaktuar nga armiqtë e shumtë që iu vërsulën trojeve arbërore pas shpalljes të Pavarsisë të Shqipërisë më E gjejmë Gramenon të lëvizë në trekëndëshin Korçë-Vlorë-Durrës, të hidhet në Shkodër e Pogradec, të kapërxejë Adriatikun e të veprojë në Itali e më pas të shkojë përtej Oqeanit Atllantik për tu vendosur në ShBA, ku vijoi botimin e gazetës së tij Koha ( ) e të kthehet në atdhe më Qartë dhe me argumente jepet jeta dhe karakteri i këtij veprimtari, i cili për asnjë moment nuk u përkul nga vështirësitë ekonomike, nga rreziqet për jetën dhe as nga joshjet e majme për t u shërbyer të huajve. Janë sqaruar me fakte të panumurta se si edhe në situatat më të turbullta që kalone vëndi, Mihal Gramenoja nuk e humbi orientimin, duke ruajtur gjithmonë identitetin dhe personalitein e tij si mëmëdhetar. Vepra në tërësinë e saj trasmeton jo vetëm vlera të mëdhaja njohëse dhe edukative, por në këtë vit të veçantë jubilar të 100- vjetorit të Pavarsisë është një dëshmi e gjallë, një dokumet i pakundërshtueshëm i përpjekjeve titanike të popullit tonë për çlirim nga zgjedha osmane, për liri e përparim shoqëror, ku Gramenoja gjithë jetën u reshtua në ballë të këtyre përpjekjeve. Puna këmbëngulse e studiuesit Thanas Gjika me veprën monografike Mihal Grameo jeta dhe vepra ka dhënë frutet e dëshiruara jo vetëm për intelektualin e shkolluar shqiptar të të gjitha niveleve, por edhe për njerëzit e thjeshtë atdhedashës. Vepra është e paisiur me një përmbledhje konkluzive në anglisht, me një tregues të emrave, me mjaft fotografi ilustruese të heroit e të kohës dhe me një bibliograf të pasur. Personalitete të shquara e të mirënjohura të shkencës shqiptare si Prof. Dr. Jorgo Bulo (Tiranë) dhe Prof. Dr. Agim Vinca (Prishtinë), të cilët u njohën me këtë vepër para botimit, kanë dhënë gjykime shumë pozitive mbi vlerat dhe rëndësinë e saj, vlerësisme që publikonen në kapakun e prapmë të veprës dhe të përkthyera anglisht në f Jeta dhe veprimtarija e studiuesit Thanas Gjika për gati gjysmë shekulli qysh kur ka lënë bankat e shkollës i është kushtuar kryekëput shkencës albanollogjike. Veç punimeve të sipëcituara mbi Mihal Gramenon janë të shumta artikujt, referatet, kumtesat nëpër sesione shkencore të realizuar nga ky studiues. Ndër veprat monografike me vlerë të veçantë njohëse deri në nivel botëror paraqet punimi Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re (2008, 504 f.) ndërsa analizat mbi shoqërinë e djeshme dhe të sotme shqiptare zunë vënd në veprën Evolimi ynë kërkon njohje dhe dënimin e fajit (2011, 304 f.). Emigracioni dhe vështirësitë e jetës në dhe të huaj nuk e kanë thyer studiuesin Thanas Gjika ashtu siç nuk u thyen Rilindasit tanë të cilët ai i studion me dashuri e me një pasion të admirueshëm. Firenze 10. VII Në foto: Ali Podrimja ALI PODRIMJA: Të buzëqesh mortja ime M inistria e Jashtme e Kosovës u njoftua nga autoritetet franceze se është gjetur trupi i pajetë i poetit të njohur nga Kosova, Ali Podrimja. Poeti, Ali Podrimja, kishte humbur kontaktet me kolegët dhe miqtë e familjarët e tij nga data 18 korrik, në kohën kur po qëndronte në Francë në kuadër të festivalit të poezisë Voix de la Méditerranée, në qytetin e Lodève. Ministria e jashtme e Kosovës, tha nëpërmjet një komunikate, se autoritetet franceze po punojnë në zbardhjen e plotë të rrethanave të humbjes së jetës së poetit Ali Podrimja. Përfaqësues institucionesh e partish politike po u shprehin ngushëllime familjes dhe komunitetit letrar e artistik për humbjen e poetit Podrimja. Ali Podrimja u lind më 28 gusht 1942 në Gjakovë. Shkollën fillore dhe gjimnazin i kreu në vendlindje, ndërsa studimet për Gjuhë dhe Letërsi Shqipe, në Universitetin e Prishtinës. Në vitin 1966 zë punë në gazetën e përditshme Rilindja, në rubrikën e kulturës. Më 1976 kalon në Edicionin e Botimeve Rilindja, ku drejton bibliotekat: Poezia shqipe, Letërsia botërore dhe letërsitë e ish-bashkësisë jugosllave. Anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës dhe i PEN-it shqiptar, ai në vitin 1996 u zgjodh anëtar me korrespondencë i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, ndërsa në vitin 2000 zgjidhet anëtar i rregullt i saj. Me shkrime filloi PËRFLAKJA E TRUPAVE Ne ishim krejtësisht të verbër kur buzë e trupa na u përflakën Me prekjet tona vizatonim ëndrrën Në mes udhës pëshpërit ajo Minuti pakëz një jetë Të mos hapej kurrë ashensori. Por lumturia tepër e shkurtër Në mbarim të udhëtimit kur drita na kishte zbuluar Ne ishim krejtësisht të huaj Buzë e trupa na kishin mbetur diku Mars, 1999 ZOTI NUK ËSHTË MACE Zoti nuk është mace të na grithë rreth qafe Na hedh nganjëherë edhe Tej Lumit të Verdhë ku Shndërrohemi në pluhur E një stërkeqe na shpërndan dherave të shpopulluara Zoti nuk është mace As dashuria të plaket të merret që në shkollën e mesme. Poezinë e parë e kishte botuar në revistën Jeta e re në vitin Autor i shumë librave me poezi, ai çmohej si përfaqësuesi më tipik i poezisë së BREGU JA ERRET Përfytyrova gjymtyrët e derdhura të atdheut të Atit të Nënës të Shenjtit Varreza mure çati të nxira Çerdhe lejleku në oxhaqe të kacavarura në ajër Burrërisë së tij iu përula dhe për trimërinë e fyer më pikoi loti Shava zot e shtet e kod se ndëshkueka edhe liria, ja erret Bregu ku pres fundin tim me një karafil në buzë Ulpianë, 2005 TË BUZËQESH MORTJA IME Më rri në distancë në mbarim të lojës fshihesh Heshtja ime e tmerrshme se zjarri yt i akullt Në distancë më rri të buzëqesh mortja ime Ulpianë, 2005 sotme shqiptare. Përveç poezisë, ai njihej edhe për shkrimin e eseve dhe tregimeve që e kishin bërë fitues të shumë shpërblimeve të ndryshme letrare.

6 20 LIBRI E diel, 22 korrik 2012 SUPLEMENT JAVOR I POLEMIKA HISTORIA At Paulin Margjokaj S hqipnia, me pozitë gjeografike në Eu ropë, me kulturë ilire, me ndikime të ndieshme greko-romake, e në fund krejtsisht kristiane, u shkëput përdhuni prej identitetit dhe vijimsisë së natyrshme, tue ra, për ma shumë se katër shekuj, nën thundrën shkatrrimtare të pushtuesit barbar, Perandorisë Osmane. Nëse ne marrim e analizojmë shkrimet e studimet e intelektualve shqiptarë përgjatë shekujve, e sidomos në tre shekujt e fundit, XVIII, XIX e XX, do të shohim që të gjithë, nji zani, besojnë se Shqipnia e shqiptarët nuk mund të perceptohen ndryshe, por si pjesë e natyrshme e identitetit kulturor europian. E kjo nuk thuhet vetëm për klerin dhe elementin katolik, por edhe për elementin mysliman e ortodoks. Dijetarët ma të njohun e korifejtë ma në za të kulturës shqiptare, me shkrimet e tyne, e orientuen popullin shqiptar drejt kulturës perëndimore, tue e pa si bazë të përlindjes shpirtnore e të zhvillimit kulturor dhe ekonomik. Që me zgjedhjen e alfabetit me shkroja latine, në Kongresin e Monastirit, u përvijuen përkatësia e identiteti perëndimor i Shqipnisë. Në Kongresin e Monastirit mueren pjesë perfaqsuesit e të gjitha krahinavet të Shqipnisë. Shkruen Zef Pali se në ketë Kongres gjuha shqipe shkoi nga Perendimi. As shkronja greqishte as turqishte nuk u pranuem n abecè. Me doren e fundit që i dha Mjeda i paharrueshem, shkronjat mueren fluturimin andej nga frynte era e kulturës, e qytetnimit, e pavarësisë, e lirisë. (Shih. Át Paulin Margjokaj, Kush janë anmiqt e Shqipnisë, Botime françeskane, Shkodër, 2012, f. 20). Mbas këtij citimi, pohimi i Át Paulinit: Në kuvendin e Monastirit e diftuen Shqiptarët krejt kjartë se ata nuk dojshin me dijtë gja as për shkrola greke as arabe as sllave. Shqiptarët e kishin rrajosë kthellë në vetëdije se shpetimin nuk kishin nga e pritshin, veçse nga Prendimi (po aty, f. 20). Ndersa, Mons. Preng Doçi Kuvendin e Monastirit e quen akt historik per të gjithë shqiptarët, e Át Gjergj Fishten pjesë kryesore të kësaj ngjarje të madhe në historinë kombëtare. Historikisht në Shqipni pararojë e kulturës perëndimore e zadhanës i vleravet të kësaj kulture, ka kenë gjithnji Kleri katolik. E dishmojnë botimet, përkthimet në gjuhën shqipe, veprat origjinale, që nisin prej shekullit XIV, për të ruejtë gjuhën, e nëpërmjet saj, identitetin shqiptar. Në ruejtjen e këtij identiteti Kleri Katolik xen vendin e parë. Në se duem ta studiojmë ketë identitet, do të ndeshemi kudo me Veladonin e Priftit e Zhgunin e Fratit. Do t i ndeshim kur studiojmë Traditat e Zakonet tona, kur interesohemi për Visarin kombëtar, kur duem me njohë Ligjet kanunore, Fjalët e urta, Historinë arbnore, kangën e Lahutës zamadhe. Veladon e Zhgun takohen që prej fjalëve të para shqipe, te Kongresi i Monastirit, te Vlona e 1912-s, te gjyqet e popullit, te çinarët e selvijat e moçme të Rrmajit, te flijimi për Fe e Atdhe, në perpjekjen për formimin dhe progresin e popullit shqiptar. Në mars të këtij vjeti u botue në Tiranë libri me kujtime i Xhelal Straveckës, me titull Perpara gjyqit të Historisë, prej shpisë botuese Naimi. Nuk na çudit aspak botimi i nji libri të ri. Çka na çudit, madje na len pa mend, asht propaganda e zhurma e madhe në shtypin e përditshëm prej doktorave e profesorave, që venë vulën në kulturen e sotme shqiptare. Me komentet, që i banë librit Përpara gjyqit të historisë na kujtuen, pa dashtë, shprehjet famkëqija gjyqi i popullit, në emën të popullit, plumb ballit, vdekje klerit... Libri AT PAULIN MARGJOKAJ Ja kush janë armiqtë e vërtetë të Shqipërisë Si u shkatërrua elita kulturore e qendrave katolike me urdhën të jugosllavëve, prej duerve të vet shqiptarëve. Mbi librin Kush janë anmiqt e Shqipnisë i Át Paulin Margjokaj, OFM! Pergjigje librit të Xhelal Straveckes! Në foto: Një moment nga ekzekutimet e kohës së komunizmit u paraqit në Akademinë e Shkencavet, e ne na u duk si rikthim në ato mote të gjata e të trishta, kur shi në ato mjedise, shokët e Staraveckës dënojshin e dëbojshin shkrimtarë e poetë; e kryesisht asgjasojshin krijimtarinë e letërsisë veriore, në veçanti, krijimtarinë e Klerit Katolik. Gjatë promovimit të librit, sikurse njoftonte shtypi i përditshem, kujtimet e Xhelalit na u paraqiten si burimologji per historinë shqiptare, përplot me informacione të vlefshme historike, të vonueme per analet e historisë sonë (të mjerë), së cilës na i paskëshin munguar ndjeshëm. Nuk mund, as duem ta besojmë se historisë sonë i paskan Që me zgjedhjen e alfabetit me shkroja latine, në Kongresin e Monastirit, u përvijuen për- katësia e identiteti perëndimor i Shqipnisë pasë mungue rrenat e shpifjet, shkrue me nji urrejtje patologjike, kryesisht kundër Klerit e katolikëve shqiptarë e kundër atyne, që e duen Shqipninë përkrah shteteve të tjera europiane. Promovuesit e librit duhet ta dinë mirë se me landë kësisoji vijon të jetë plot historia shqiptare e shekullit të kaluem. Ashtu si besojmë se e dinë fare mirë që Staravecka, farë e sigurimit të kuq në gji të mërgatës shqiptare, kje komunist e diq si komunist, i përlyem me krime, krye sidomos në disa krahina të Shqipnisë së jugut e, posaçe, me gjakun që derdhi në vrasjen e shemtueme të ushtarëve rob italianë, në vjetin Autori, me kulturë gjysmake, përdor nji fjalor shumë të ulët, kur flet për pesonalitete, emnat e të cilëve ia vrasin veshin; për Át Gjergj Fishtën, për shembull, e edhe për Át Anton Harapin, Ernest Koliqin, Tajar Zavalanin... Mjafton ky fjalor, për të kuptue cektësinë e mendes së autorit e mungesen e plotë të kulturës. Botuesi, a s di se kush, ka vu në fund të librit nji shtojcë polemike, që Xhelali e kishte fillue mbas botimit të Historisë së Shqipnisë të Tajar Zavalanit. Mbasi muer librin historik të Zavalanit, Xhelali na asht idhnue sepse Zavalani u ka caktue vendin e duhun që kanë në historinë e Shqipnisë Perandoria Osmane, Ali Pashë Tepelena e shumë mehmurë, të cilët e dojshin Shqipninë pjesë të Turqisë. Sidomos e ka kapë keqas marazi Xhelalin, kur Zavalani ka gabue randë tue levdue kulturen perëndimore e krishtenimin. Xhelali çohet, merr mereqepin kishte me thanë Át Fishta - e vehet e zhgarravit do letra, kund nja 16 faqe, tue pohue se Shqipnia ka si anmiq vdekjeprurës: Vatikanin, Italinë, Jugosllavinë e Greqinë dhe se populli ma i qytetnuem po na ishte ai i Perandorisë Osmane, pse i ka sjellë zhvillim të madh Shqipnisë. Letren, Xhelali me shokë e shperndanë nëpër shqiptarët e mergimit, ndërmjet të cilëve kishte teprue ende ndonji Veladon a Zhgun, i aftë me mprehë penden e me i pergjegjë historianit të madh, të sapo zbuluem. Ndërmjet tyne, Át Paulini, profesor Margjokaj. Historiani i njohun françeskan i përgjigjet Xhelalit e shokëvet të tij, tue botue në Vjenë, në vjetin 1960, librin Kush janë anmiqt e Shqipnisë. Sapo e shfleton veprën Kush janë anmiqt e Shqipnisë të bjen menjiherë në sy kultura e dija e madhe e autorit në fushën e historisë, të letërsisë, filozofisë e teologjisë. Libri bazohet mbi dishmi e kujtime personale të Át Paulinit, e mbi burime bibliografike shumë interesante. Në të trajtohen çashtjet ma delikate të historisë së vendit tonë në periudhën mbas 1912-ës e deri në vjetin 1944, sidomos, marrëdhaniet politike të Klerit me Zogun dhe konflikti ndërmjet dergatës shkodrane, të kryesueme prej Át Anton Harapit, e autoriteteve fashiste në Tiranë. Nji vemendje e posaçme i kushtohet edhe vendosjes së komunizmit në Shqipni e masakrimit makabër të Klerit katolik, me urdhën të jugosllavëve. Frati historian na analizon edhe shkaqet e ardhjes në pushtet të diktaturës komuniste, flet per krimet e Hoxhës e të Shehut e arsyet që çuen në shfarosjen me dhunë të intelektualvet shqiptarë. Në libër trajtohet korrupsioni e mbrapambetja ekonomike në vitet e edhe pasivitieti i qytetarëve perballë grabitçarëve të pasunisë së tyne. Vehet theksi te roli i pamohueshem, që luejtën Bektashinjtë shqiptarë në shpalljen e pavarësisë e Shqipnisë, tue fillue qysh prej gjysës së shekullit XVIII. Shkruen Át Paulini se prej Bektashinjvet dolën personalitete të mëdha, si katër vëllaznit Frashëri, Ismail Qemali, Aqif Permeti, etj. Sqarohen shumë padina të padrejta kundër klerit shqiptar, për shembull, emnimi i Fishtës si akademik i Akademisë së Shkencave e Arteve italiane. Libri historik i Át Paulinit merr pamjen e nji enciklopedie kulturore, në sa proza e Fratit, mund të krahasohet, me të drejtë, me prozën fishtiane, si në frazeologji, forma tipike shprehjesh dhe aftësi në përdorimin e fjalës. Kush janë anmiqt e Shqipnisë sjell fakte, dokumente, dishmi, kujtime, tue nda në njenen anë Xhelalin, Enver Hoxhën e Mehmet Shehun me shokë, të djeshëm e të sotem, si anmiq të Shqipnisë, e, në anën tjeter, patriotët, të krishtenë e muhamedanë, të gjithë bashkë, si idealista, që nuk e tradhtuen as nuk e shiten kurrë Shqipninë, sikurse vepruen komunistat: Xhelali me shokë, të djeshëm e të sotem. Fatmirësisht Shqipnia sot asht vend demokratik e gjithkush mundet me shkrue e me folë lirisht. Por lirisht nuk don me thanë simbas qefit, nuk don me thanë me rrejtë, me mashtrue, me hedhë baltë mbi punen e palodhshme e kontributin e madh që Kleri katolik, si vendas, si misionar, i solli këtij vendi. Nëse duem me shkrue nji histori të Shqipnisë, vendin e nderit e mban Kleri katolik. Nëse duem me shkrue historinë e letërsisë, apor të gjuhësisë, nuk mundemi kurrsesi mos me ia fillue prej Ipeshkvit Pal Engjulli, Buzukut, Budit, Bardhit, Bogdanit, për të ardhë të Fishta, Harapi, Margjokaj, Zef Pllumi... Puna e vepra e Klerit Katolik ka kenë mjet bashkimi për krejt popullin shqiptar, jo sikurse banë komunistat, që e urryen çdo fe e, kryesisht, katoliçizmin shqiptar. Po lexove veprën e Fishtës, shikon se të gjithë personazhet e tij janë Katolikë, Myslimanë e Ortodoksë, që punojnë

7 SUPLEMENT JAVOR I LIBRI E diel, 22 korrik Per lexuesin po perzgjedhim nji pjesë prej librit Kush janë anmiqt e Shqipnisë, ku paraqitet vrasja e shemtueme e shfarosja e elites intelektuale shqiptare, e Klerit e tanë atyne që kjenë kunder regjmit komunist. Historianët zyrtar të kohës së diktaturës ende sot vijojnë me shkrue për kolaboracionistë, kuislingë, etj., por asnjeni prej tyne nuk merr mundin me shkrue se çka i ndodhi Klerit dhe qendrave katolike e pse u derdh gjithë ai gjak, pse u shkatrruen kuvendet, shkollat e Kishat bash prej atyne që deri dje kto historianë u sherbyen intrigave dhe tiranisë së tyne! At Paulin Margjokaj D PJESE NGA LIBRI Si e shfarosi Enver Hoxha elitën intelektuale shqiptare eshtem me i kujtue beg Staraveskes se peshkopi ortodoks Fan Noli, mik i perzemert i Luigj Gurakuqit, punote krejt mbas të njajtit program sikurse Kleri katolik. E Fan Nol e Luigj Gurakuq e Mustafa Krujë e Luigj Bumç me tanë Klerin katolik dhe të gjith patriott e nji mendtë u gjeten në të njajtin front; ky front pershite të tanë ata qi dojshin nji Shqipni shqiptare; në frontin perkundra ishin ata qi nga Shqipnija dojshin me ba nji Turki të dytë ase kush e din se shka edhe ma të zezë, si din Zoti edhe sot po dihasin Xhelal Staraveska e shokët» «Sigurisht në Shqipni tashma e dijnë natyrisht Kuminstat e orës së parë as nuk duen me e dijtë! se Serbt e Belgradit kjenë ata qi dhanë urdhnin Komunistavet shqiptarë qi të shfarosej pa fe meshiret Elita patriotike shqiptare. Çuditemi jashtzakonisht si nuk e kanë kuptue ket gja Straravecka e shokë. Teper e madhe asht mnija qi ushqejnë kundra krisjanvet qi mos me e pa ket gja, tash mbas 15 vjetësh. Por Straveckat e Shuteriæat e shokë të tyne as nuk duen ta shofin ket gja. Qysh me luften ballkanike, e edhe perpara që me kongresin e Berlinit, nacjonalistat shqiptarë ishin në luften ma mizore sidomos kundra nacjonalizmit serb. Me fitoren qi paten aleatt ballkanikë (Serbi, Greqi, Bullgari e Mal i Zi) kundra Turkisë në vj. 1912/13, edhe Shqipnija, si pjesë e Turkisë, kje shenjue të mbarote. Rusija ishte per coptimin e tokës shqiptare mes ballkanasvet. Serbët, miqt e mdhaj të Rusvet atëherë sikurse edhe tash (edhe në vj. 1959, megjithëse rrinë tue u sha pada njeni me tjetrin), do të delshin n Adriatik per t u a ba ket vend gati Rusvet. Kje Austro- Ugerija ajo qi u a hoq doret Shqipninë Serbvet (e Rusvet), qi ishin kenë kapë deri ne Durrës. Dhe dihet qi, për t i pshtue Shkodrën Shqipnisë, Austro Ungerija kje kah i a nisë luftës. Shqipnija u ba si u ba: e kreskueme gjymtyrësh në të tana anët. Shkodra e kangvet serbe u duel Serbvet (e Rusvet) doret per sherr t Austrisë. Kjo si mprojtse e vjeter e Katolikëvet shqiptarë (qysh me pagjen e Karloëtzit 1699), nuk mujtte me i lanë Katolikët shqiptarë nder duer të Serbvet (të Rusvet). Katolikët vetë, si e pamë sypri dy herësh, (shif fq. 29 e 34), dojshin ma mirë me ndejë në nji Shqipni me shumicë musulmane se sa me kalue nder duer të Serbvet (të Rusvet). Kta e dijnë mirë se Kleri Katolik kje pengimi ma i madhi kundra shtymjes se tyne në bregdetin shqiptar. Dhe pa dyshim, të gjithë patriott e njimendtë shqiptarë, si Musulman si Ortodokës, ishin krejt nji mendje e nji zemre me Katolikët kundra Serbvet. E dijnë se si u suell fati i Shqipnisë ma vonë. I pamë vshtirësitë e mdhaja qi pat për të kapercye Shqipnija nder vjetët mbas luftës së parë botnore. Mjaft paten kenë mundue Serbt nder vjetët 1919/21 të shtijnë në dorë nemos Shqipninë e veriut deri ne Dri ase në Mat, por nuk u duel. Së mbrami u erdh dita Serbvet në vj Mbas dishirit të Rusvet Shqipnija u ba kashata e Belgradit. A tash a kurr do të merreshin gjaqet e vjetra! Njeket kalanë e fortë të patriotizmit katolik të Shkodres e kishin tash Serbt në dorë e ata tash po dijnë se si me e shkallmue që në themel! Kurr e per ket jetë s do të lejojshin Serbt qi të formohet edhe njiherë tjetër kjo elitë patriotësh qi duel nga institutet katolike të Shkodrës. Të gjithë Tiranast, por edhe shumë të tjerë jashtë Tirane, i dijnë ato Në foto: At Paulin Margjokaj fjalët qi i pat thanë Enver Hoxhës përfaqsuesi i Beogradit shi dy dit mbasi kje mbytë Anton Harapi në Tiranë. Në ket ditë të zymtë të Frorit 1946 po duket perfaqësuesi i Titos te Enver Hoxha: Ky tanë shend e verë i lavdohet përfaqsuesit të Titos dhe i thotë: E mbyta Pater Anton Harapin. Xavendsi i Titos po i a kthen mejherë Enverit: Kjo s asht kurrgja; kam urdhnin prej qeverisë sime qi të likvidoni krejtisht qandrren e Klerit Katolik të Shkodres, pse aty ka edhe të tjerë Pater Antona. Aty ke p. sh. Pater Gjon Shllakun, i cili i vien dhetë Pater Antona. Kto fjalët e ambasadorit jugosllav, i cili pa dyshim pat shtue edhe fjalë tjera qi na i njofim, pse i kemi ndie shpesh herë tue i përseritë si te Komunistat, si dhe tash te e vona te Staravescka e shokë të tij. Nder kater vjetët qi e paten Serbët Shqipninë në dorë, e dijmë se si u krye vepra dermuese me furinë ma të madhen qi mund të mendohet. Shkollat, teatrat, bibliotekat, shtypshkrojat dhe gjithëshka tjeter kishin vu mbë kambë Katolikët me nji punë 100 vjeçare u dermuen mbrenda pak kohet. Dhe Elita ma e shqueme e katolicizmit u shfaros krejt. Nder kater ipezhkvijtë katolikë qi ishin aso kohe, tre mbaruen nder torturat ma satanike. Të katërtin e lanë gjallë, pse tue kenë teper plak, e dijshin se do desë vedit sa ma shpejt. Shtatë shkrimtarët ma të mdhajt qi pat katoliçizmi shqiptar, u mbyten pa dhimë. Të gjitha kto mizori e tjera sa uji në tjerë meshtarë e njerz t elitës shqiptare u kryen të tana nder vjetët qi Belgradi sundote në Shqipni. Gjithëshkfja asht krye ktu si mbas nji pjani të bamë prej Serbvet në Belgrad e nuk ka ndodhë asgja per caso. Të shatë shkrimtarët do të zhduken, pse Belgradi don doemos me e zhdukë eliten e popullit shqiptar. Kta ma të mirët shkrimtar ase poetë të katoloçizmit shqiptar kjenë: frati Vinçenc Prendushi, (Arqipeshkev i Durrësit e i Tiranës), prifti Ndré Zadej, frati Bernardin Palaj, prifti Nikollë Gazulli, frati Anton Harapi, prifti Lazer Shantoja dhe frati Gjon Shllaku. Të gjith kta, plot shtatë vetë, u torturohen me metodat ma fundi-ferrjane (ç njerëzore). Posë ktyne shtatve, tjerë shkrimtar u burgosen: Jezuitt Mark Harapi e Gjon Karma, prifti 80 vjeçar Ndoc Nikaj, fretent Donat Kurti (mbledhsi e ma puntori i folklorit shqiptar) e Viktor Volaj (botues e komentues i zellshem i disa vepravet të Fishtës). Bashkë me kta të Klerit kjenë tjerë shkrimtarë nga të gjitha krahinat e besimet e shqipnisë qi Serbt kishin interesen ma te madhen me i zhdukë. Ky ishte kenë pa dyshim nder sy të Serbvet pengimi ma i fort kundra imperializmit serb n Adriatik, prandej do t u shfaroste pa meshirë sistematikisht dhe të tana institutet e tyne do t u shkatrrojshin, qi mos të mujtte ma kurr me u formue prap nji e tillë elitë shqiptare. Vjen e natyrshme qi ata (Serbët) të zhdukin nacjonalistat shqiptarë; vjen vetit qi ata do të shfarosin Katolicizmin e Gegninë. Por nuk asht aspak e natyrshme, perkundra asht monstruoziteti ma i çuditshmi dhe tragji-komedija ma e tmerrshmja qi asht vertetue ndonjiherë ndër kavaljetet mjaft të zorshme të historisë shqiptare, qi gjithshkafja u krye me duer shqiptare. Ndresa xhelatat shqiptarë kryejshin xhelatitë ma stanike mbi vllazen shqiptarë, Serbet ferkojshin duert plot gzim, pse për here mund të thojshin se ata s kanë ba kurrnji mizori kundra shqiptarëvet. Serbët e persrisin edhe tash e thonë se kurr nuk ka dalë në shesh ma fort shpirti gjaksuer i racës shqiptare se nen ket regjmin Hoxha-Shehu. Vetëm kanibalt e kohës s Ali Pashës, me ket Perbindësh ne krye të tyne, ndoshta munden disi me u ndejë afer Kanibalvet të kohës Hoxha-Shehu. (Át Paulin Margjokaj, Kush janë anmiqt e Shqipnisë, bot. 2, Botime Françeskane, Shkodër, 2012, fq ). Na deshtem vetem t çekim xhelatitë e Shqiptarvet kundra Shqiptarvet edhe sidomos deshtem t u a kujtojmë Xhelalit e shokvet se me Xhelatitë qi njerzt e Hoxhës e të Shehut që përderen kundra Shqiptarvet, I banë sherbimin ma të madhin Belgradit, i cili i pau të zhdukun të tanë anmiqt e vet ma të fuqishem shi me duert e vetë Shqiptarvet. Kur nuk asht paraqitë nji rasë kaq bukur per Serb qi me e zhdukë eliten shqiptare me duer të vetë Shqiptarvet. Nder vjetët 1944/48 u persrit n eliten shqiptare ata shka Rust paten ba me eliten polake në Katyn. Ktu u shfaros nga Rust krej çeta intelektuale e Polonisë. Në Shqipni u shfaros çeta intelektuale me urdhen të Belgradit, por me duerët e vetë Shqiptarvet komunista. Komunistat serbë nuk harruen se janë Serbë, e punuen per interesen kombtare të tyne. Mjesa Komunistat shqiptarë punuen vetëm per interesat kombtare serbe, per Shqipni nuk dojshin me dijtë gja. Tashma poi dajmë krejt çiltas dy frontet: në njanin front po jemi na Katolikët me Vatikanin mbas nesh si pshetja ma e sigurta e popullit shqiptar, dhe me ne të gjith patriott ma të shquem nga Musulmanizmi dhe nga Ortodoksija shqiptare; n anen e perkundert kemi Xhelal Staravesken me shokë të mergatës, Kuminstat e Hoxhës e të Shehut si anmiq ma mizor të kombit shqiptar». (Át Paulin Margjokaj, Kush janë anmiqt e Shqipnisë, bot. 2 të, Botime Françeskane, Shkodër, 2012, fq. 79). «Na e dijmë se shi kta dy popujt serb e grek u diftuen anmiqt ma të mdhajt të kombit shqiptar. Dhe ishte vetë gjendja katastrofale e kombit shqiptar, qi u a bate miqvet tanë krejt të lehtë luften dermuese kundra Shqiptarvet. Sepse, në ket kohë kishte po nji komb shqiptar me gjak e me gjuhë, por me ndiesi e me zemer e mendesi kush ishte aso kohe shqiptar? Tri të katërta të Shqiptarvet kishin religjonin e Turqvet okupuesa: ishin prandej Turq me ndiesi e me krejt jeten e mendesinë e tyne, prandej as kurrkund nuk u shkote mendja me u mbajtë për shqiptar. E katërta tjeter qi kishte qindrue besnike e religjionit qi zotnoi në Shqipni për nemose 1600 vjet rresht, nuk mujtte mos ta ndjehë per Turki nji vend të zaptuem nga Turqit. Ky mos-perkim ase kjo perçarje ndiesish në zemren e Shqiptarvet nuk do t ishte formue në nji komb, po ta kishte ruejt besimin qi e pat per zemer per ma se 1600 vjet» (Át Paulin Margjokaj, Kush janë anmiqt e Shqipnisë, bot. 2, Botime Françeskane, Shkodër, 2012, fq ). sëbashku, për me diftue se Shqipnia asht e të gjithëve, e jo e Xhelalit me shokët e djeshëm e të sotem. Shkruen Át Paulini për Fishtën: Poeti-profetë parashtronte më ketë mëndyrë programin e jetës, jo vetëm për mbarë Klerin katolik shqiptar, por për mbarë Kristianizmin shqiptar: bashkë me vllazen musulman shqiptarë me ndertue nji Shqipni të lirë e të madhe (Po aty, f. 19). Xhelali me shokë, të djeshem e të sotem, nji herë ia dorëzuen Shqipninë jugosllavëve, tue i lanë me ba çka deshen; mbas vjetit 1948 e drejtuen kah Bosfori, për të cilin vijon me u kja zemra! Shqipnia po vuen edhe sot pasojat e kësaj mendësie të sëmundë, të kalbtë, shterpë, të ndryshkun e garravaçe, që po vijon të sundojë mbi mendjet e disa njerëzve të letrave e, çka asht ma keq, edhe të politikës shqiptare. Libri historik i Át Paulinit me të drejtë mund të lexohet si analizë e hollësishme mbi Shqipninë e viteve 30 të shekullit të kaluem, si pasqyrim objektiv realist i shkaqeve të fitores së komunizimit ndër shqiptarë e i krimeve të komunistave kundër Shqipnisë. Mjafton të kujtojmë se po bahen përpjekje për ta tjetërsue historinë e se deri më sot askush nuk ka lypë ndjesë për krimet e komunizmit kundër shqiptarëve e kryesisht, kundër Klerit Katolik; për asgjasimin e tij të plotë, që nisi me vrasjen e Ipeshkvijve; për zhdukjen masive të priftënve, fretënve e shekullarëve; për torturat e burgimet çnjerëzore; për grabitjen e pasunisë intelektuale e materiale, shkatërrimin e Shkollave, Liceut klasik, Revistave, Kishave etj. etj. Historianët nuk pritojnë me shkrue për kolaboracionistë e kuislingë, ndërsa heshtin përballë tragjedisë së Klerit e Katoliçizmit në Shqipni. Por na prap se prap vijojmë ecjen në rrugën e përtrimjes shpirtnore e kulturore të popullit shqiptar, tue e gëzue të gjithë së bashku Shqipninë e Vëllazëve Frashëri, të Fishtës, Harapit, Prendushit, Palajt, Zadejës, Gazullit, Kurtit, Shantojës, Nolit, Poradecit, Kutelit, Konicës, Bajram Currit, Gurakuqit, Koliqit, Camajt, Mustafa Krujës, Margjokës, Gjeçajt, Malajt, Zef Pllumit e shumë personaliteteve të tjerë, bij të zgjedhun të Flamurit kuq e zi. Nuk duem me u marrë me Xhelal Stravecken, pse ai ka dekë, por vijojmë të çuditemi sesi krijimtaria e tij, nëse mund të quhet krijimtari, po shpallet tue u ra lodrave nëpër gazeta e në Akademi. E ç asht ma zi, po na paraqitet edhe si kontribut për 100-vjetorin e Pamvarësisë së Shqipnisë. Kur trajtohet nji çashtje, siç e lyp arsyeja e shëndoshtë, asht mirë me i ndëgjue të gjitha palët, e sidomos palët që janë të thirruna në gjygj. Qe pra pse po e ribotojmë librin Kush janë anmiqt e Shqipnisë. Përmes tij i japim pergjigje të gjithë atyne, që duen me luejtë përsëri me historinë e Shqipnisë, simbas qejfit, me qellime dredharake, e jo si e lyp e drejta dhe e verteta historike. Vëllimi Kush janë anmiqt e Shqipnisë, u paraprin dy vëllimeve të tjera të Át Paulinit, me karakter historik e kulturogjik, që do të botohen në Kolanën e Shkrimtarëve Françeskanë. Át Vitor Demaj Shkoder,, Korrik 2012

8 22 E diel, 22 korrik 2012 SUPLEMENT SPECIALE JAVOR I TRADIT RADITA VLERA Nga Shën Kostandini një zemër lukane për zbarkimin në Hënë ë gjithë ne, të rinj apo jo, kemi në mend Tje pamjet e famshme të zbarkimit në Hënë të vitit Dhe është nxitëse të mendosh se ai udhëtim i famshëm u bë i mundur edhe falë punës së Peter Abitanto, një inxhinier amerikan që aktualisht jeton në Neë Jersey. E çfarë lidhje ka kjo me Bazilikatën? Ka dhe shumë, biles, sepse ai ka ADN lukane, ose më mirë, arbëreshe: gjyshërit e tij emigruan në Shtetet e Bashkuara në gjysmën e parë të vitit 1900 nga Shën Kostandini Shqiptar, fshat në të cilin Peter edhe është kthyer për të përforcuar lidhjet e gjakut dhe të miqësisë. Ai është lukani i tretë në renditje kohore që ka kontribuuar në zbarkimin në Hënë të vitit Pas Petrone e Tufaro, tani Abitanto, që në fillim quhej Abitante, para se mbiemri i tij të shkruhej gabim pas zbarkimit në Amerikë. Jam kthyer në Shën Kostandin për të parë fshatin nga vinin gjyshërit e mi - ka treguar - dhe zbulova se kam ende kushërinj ekzistencën e të cilëve as që e dija. Kam ruajtur kontaktet me ta, kanë ardhur të më takojnë në Neë Jersey dhe me atë rast më ftuan të rikthehesha këtu. Peter tregon me kënaqësi eksperiencën e jashtëzakonshme të pjesëmarrjes në zbarkimin në Hënë. Pasi u diplomova në universitet në vitin 1965 fillova të punoj në një kompani aerospaciale dhe punuam në projekte të ndryshme për NASA-n, për Departamentin e Mbrojtjes dhe kur ishim pranë zbarkimit në Hënë kishim një projekt special të zhvilluar në moment të fundit: të ndërtonim një telekamer që duhej vendosur mbi makinën që përdorej në Hënë. Kishim shumë pak kohë për të projektuar telekamerën në mënyrë të tillë që të DY HISTORI ARBERESHE Abitanto në Hënë dhe rivalët e Maschitos lejonte të shihej sipërfaqja e Hënës dhe për të fotografuar nisjen kur astronautët ritktheheshin në orbitë. Ishte një nder për mua që punova në atë projekt. Abitanto ka marrë pjesë edhe në studimet për të vizituar Marsin, projekti i quajtur Viking nga NASA. Por - shpjegon me sinqeritet - pas studimeve të kryera mbërrita në përfundimin se tani është më mirë të përqëndrohesh në objektiva të tjerë. Mariapaola Vergallito Shënim Profesor Pietro Abitante, kujdeset për përkthimin e teksteve të kësaj rubrike, nga gjuha e folur arbëreshe në gjuhën italiane, tekste të cilat ne i sjellim në shqip për lexuesit tanë. Saktësojmë se në numrit të kaluar, autori i shkrimit Kostumet e Shën Palit shqiptar ishte po ashtu Profesor Pietro Abitante Ka Sh Kostantini një zëmër e Lukanisë për të kalaresh tek hënëza jithë na, kush i ri e kush jo, e kemi më Gkrye atë moment, ljimunore, kur njeriu u kalar mbi hënëzës në E është shumë bukur të pënxoshë se për atë vjaxh shërbeu edhe Peter Abitanto, një nxhinjer merikan që sod rri tek Niu Xhersi. Po çë ka çë të ndanj ky me Bazilikatën? Ka çë të ndanj shumë sepse ka DNAn i Lukanisë (Bazilikatës) e sidomos është aljbëresh: tatëmirët e tij kishin emigrartur tek Merka Voçër, e para gjimës e 1900 ka Sh Kostantini, katundi ku Pjetri u pruar për të ljidhur gjakun e miqsinë. Është i treti lukan që shërbeu për zbarkun tek hënëza në 1969,pas Petrone e Tufaro. Abitanto është mbiëmri i strëmber i Abitante që ia shkruaqin merikanënt kur arrivoi atje. U prora Sh Kostantin për shoh katundin ka u nistin tatëmiri im e mëmira ime- na rrëfieqi- e gjeta kushrinj e gjiri që s njihnja. U ljidhitim: ata erdhtin e më gjen tek Niu Xhersi e pësta- Në foto: Peter Abitanto jna më dishtin këtu. Peteri rrëfien adhe me zëmër eksperjenxën e rallë që e pa kur muar pjesë në zbarkun tek Hënëza. Pas që u laurearta tek Kollëzhi në 1965 zura fil e shërbeva në një Kompanji aereospacjale e me proxhete të ndryshe për Nasa per il Dipartimento della Difesa e në momentin afër zbarkut kishim bërë nj atër proxhet në minutin e fundit: të ngrëim një telekamerë për ta kllisim tek aparati që uzarim mbi hënëzës. Kishim pak mon për te proxhetarim telekamerën në një manerë që mënd shihei trolli hënëzës e dekolli astoronautet që prirshin in orbita. Klje n jë nder shumë i madhë për mua të kem marrur pjesë në këtë proxhet. Abitanto ka kljënë i ndërkartur edhe në studhet për,marte, proxheti Viking i Nazës. Po - e thotë të drejtën- se, pas studhet që bëri, është më mirë të mirret me objetive të ndrishe. Në Maschito rievokim historik i Retnes, betejë mes dy zonave të fshatit të themeluara nga etni të ndryshme etnes, nga manifestimet maskitane është Rme siguri më antikja dhe interesantja, i përket me siguri viteve të para të lindjes së qytezës arbëreshe (pranverë 1517) dhe përkujtonte themelimin e saj me një karuzelë stradiotësh (ushtarësh). Ndër shekuj manifestimi është modifikuar shumë në domethënien e saj historike, fetare e antropologjike duke lënë vend për interpretime fantazioze dhe të çuditshme. Shumë thjeshtë, retnes do të thotë në gjuhën arbëreshe maskitane xhiro, ose më saktë xhiro me kalë të veshur, pra karuzelë kavalereske; ajo zhvillohet duke kryer tre xhiro përreth sheshit Madonna del Caroseno (për ngjyrat e saj nxitëse dhe emocionet që ngjall, mbetet festa më dashur nga maskitanët pas festës së Shën Elias). Pas kërkimeve të reja historike mbi të kalurën e paraardhësve tanë - thotë Michelangelo Volpe, zv. kryebashkiak dhe përgjegjës për Kulturën në Bashkinë e Maschito-s - është organizuar, me shumë kujdes për detajet, si në realizimin e kostumeve, ashtu edhe në armët tipike e detaje të tjera historike, një rievokim historik i retnes. Kujdes i veçantë është përdorur për të organizuar figurantët në në dy grupe që përfaqësojnë dy etnitë kryesore që themeluan qytezën tonë: grekët-koronë dhe shqiptarët-shkodranë, të parët Majsor dhe të dytët Cndrgnan, gjithmonë rivalë për motive të ndryshme. Evenimenti organizohet nga Shoqata Kulturore Arbëreshe Compagnia d arme Cap. Lazzaro Mathes. Rievokimi historik me kostume antike do të zhvillohet me datë 4,5 dhe 6 gusht Maskit: priret zakoni i retnesës: katundi i ndar në dy pjesë, sipas etnitë që e fundartin dër manifestacjonet e NMaskitit, retnesa është ajo më e ljashta e interesante. Ajo behet që kur ljeu katundi (paravera 1517) me një xhostër Stradjotëve. Me motin që shkoi ajo u largua ka vljerën historike, rrelixhoze e antropologjike e saj e parë,tue ljëshuar interpretacjona pa rrënjë e pa vljerë. Retnesa sod sinjifikar, në aljbërishtin maskitan, vetëm xhir, do me thënë, tre xhire kaljuar kueljt rrorro sheshit i Madonna del Caroseno (është, me gjithë atë, festa me e bukura pas asaj e Shënt Elisë. Si na rrëfien Michelangelo Volpe, viçesindek e asesor i kulturës së komunit Maskit, ajo u organizua me hollësi në armet, në kostumet edhe në aspektet historike. U vu shumë re për tu organizuar figurantet në dy piesë të kundërta që janë dy stirpet që e ngrëqin katundin: Koronet kundër Shkodranët, të parët maljsor e të dytët Këndërnjan. Këta kljenë ngamot armiq për shumë gjëra. Këtë manifestacjonë e organixar soçiazjona culturale arbëreshe Compagnia d armi cap. Lazzaro Mathes e festa me kostume bëhet në ditat 4,5,6 gushtit.