PËRFAQËSIMI I PËRVOJËS SË SHQIPFOLËSVE NË GJUHË, TE NJËSITË FRAZEOLOGJIKE

Transcript

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE DOKTORATË PËRFAQËSIMI I PËRVOJËS SË SHQIPFOLËSVE NË GJUHË, TE NJËSITË FRAZEOLOGJIKE Disertanti Teuta TOSKA Udhëheqësi Prof.dr. Shezai RROKAJ Tiranë,

2 DISERTACION PËRGATITUR NGA TEUTA TOSKA PËR MARRJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR SPECIALITETI GJUHËSI PËRFAQËSIMI I PËRVOJËS SË SHQIPFOLËSVE NË GJUHË, TE NJËSITË FRAZEOLOGJIKE UDHËHEQËS SHKENCOR: PROF.DR. SHEZAI RROKAJ Mbrohet më,... përpara jurisë 1. (kryetar) 2. (anëtar) 3. (anëtar) 4. (anëtar) 5. (anëtar) 2

3 MIRËNJOHJE Ky punim është fryt i një kërkimi të gjatë, edhe përtej kohës formale e teknike që kërkon sistemi i kualifikimit shkencor te ne. Arsyeja është se punimi përmbledh jo vetëm rezultate kërkimi, por edhe ide të përvijuara për një kohë të gjatë nga leximet, hulumtimet, bisedat me karakter shkencor, kërkimet në terren etj. Merita kryesore për këto qasje i takon udhëheqësit tim, prof.dr. Shezai Rrokaj, i cili e drejtoi këtë punim jo vetëm me idetë e reja që nxiti, por edhe me lirinë që frymëzon për hapjen e vizionit shkencor dhe guximin për të hulumtuar në terrene të reja për gjuhësinë shqiptare. Së dyti, desha t u shpreh mirënjohjen kolegëve të departamentit të gjuhës shqipe në Universitetin A.Xhuvani në Elbasan, veçanërisht dy prej tyre: dr. Albert Riskës, i cili ka qenë udhëheqësi im i parë në kërkimet fillestare në fushë të gjuhësisë. Ai vazhdon të mbetet ende i tillë, një udhëheqës në shkencë dhe një masë vlerësimi. Gjithashtu i jam mirënjohëse edhe prof.dr. Tomor Plangaricës, i cili me gjerësinë e njohjeve dhe të kompetencës profesionale që ka për shumë fusha të gjuhësisë, ka qenë dhe mbetet gjithnjë ai që vendos sinorët përmes të cilëve rishtari entuziast është ruajtur nga subjektivizmi dhe amatorizmi në shkencë. Ky punim është mbështetur përgjithësisht mbi një lëndë të gatshme të shqipes: një punë aq e gjerë dhe thuajse shteruese nga një veprimtari e një jete të tërë e prof.dr. Jani Thomajt. Atij i shpreh mirënjohjen për gjithë veprimtarinë e tij frymëzuese, i pari në fushë të frazeologjisë, si disiplinë e mirëfilltë shkencore, dhe që ka meritën e sistemimit të lëndës frazeologjike në një fjalor të rëndësishëm për shqipen. Gjithashtu, desha t u shpreh mirënjohjen miqve, informatorëve, studentëve të mi (2 emra të të cilëve janë në listën e njësive frazeologjike të përdorura në këtë punim), të cilët e pasuruan lëndën e punimit me prurje interesante dhe sfiduese. Falënderimi i fundit, por jo më pak i rëndësishëm, i takon departamentit të gjuhës shqipe në Fakultetin Histori-Filologji të Universitetit të Tiranës, veçanërisht drejtuesit të tanishëm, prof.dr. Aljula Jubani, hallkë e fortë që po mban të lidhur denjësisht kufirin mes dy periudhave të kërkimeve në fushë të gjuhësisë shqiptare, fushë në të cilën departamenti që ajo drejton mban ende vendin e drejtuesit. 3

4 PËRFAQËSIMI I PËRVOJËS SË SHQIPFOLËSVE NË GJUHË, TE NJËSITË FRAZEOLOGJIKE Pasqyra e lëndës I. Hyrje f.6 II. Kapitulli i parë II.1. Trajtim hyrës teorik f.13 II.2. Tradita dhe arritjet e studimit të dukurisë nga gjuhësia botërore f.23 II.3. Tradita dhe arritjet e studimit të dukurisë nga gjuhësia shqiptare f.44 II. 4. Pse ky këndvështrim është me interes? f.60 III. Kapitulli i dytë III.1. Kriteret e grupimit të njësisë f.64 III.2. Përshkrimi etnografik gjuhësor dhe përfaqësimi f.70 III.3. Përshkrimi i koncepteve të grupimit të njësive sipas figurës f.74 III.4. Përshkrimi sipas motivimit kulturor f.88 IV. Kapitulli i tretë Përvoja popullore në frazeologjinë e shqipes f.92 I. Lindja f.96 II. Vdekja f.98 II.1. Pragvdekja f.100 II.2. Vdekja f.106 II.2.A. Këmbë f.110 II.2.B. Kokë f.113 II.2.C. Jetë f.115 II.2.Ç. Bëj f.116 II.2.D. Sy f.118 II.2.Dh. Frymë, shpirt f.118 II.2.E. Lë f.119 II.2.Ë. Bie f.121 II.2.F. Gojë f.122 II.2.G. Mjete f.123 II.2.Gj. Lëkurë f.124 II.2.H. Këput f.125 II.2.I. Pjesë të tjera të trupit f.126 II.2.J Ik dhe dynja f.128 II.2.K. Elemente të tjera f.128 II.3. Pasvdekja f.131 II.3.A. Bimësia f.132 II.3.B. Shtëpia f.133 II.3.C. Dheu f.134 II.3.Ç. Ceremonia mortore f.135 II.3.D. Të ngrënët f.137 III. Martesa f.137 III.A. Burrë e grua veç, bashkë f.138 4

5 III.B. Trupi i njeriut f.140 III.C. Si institucion shoqëror f.141 V. Përfundime f.143 VI. Bibliografi f.152 5

6 HYRJE Hulumtimi mbi përfaqësimin e përvojës së një bashkësie njerëzore në gjuhën e vet është një hetim mbi shenjimin, mbi mënyrën se si individi-grup ka përzgjedhur një grup shenjuesish për të përcjellë, ruajtur, komunikuar një domethënie, një përmbajtje të caktuar. Lidhja e përftuar (midis shenjuesve dhe domethënies së shenjuar) do të thotë motivim i njësisë gjuhësore, a më mirë i shkakut të parë që e ngjiz një shenjë. Ky shkak terret nga koha dhe nga ligji veprues i arbitraritetit. Nëse shenjuesi nuk do t i këpuste fijet me të shenjuarin, procese jetike në gjuhë do të ishin të pamundura: ekonomizmi, memorizimi, nominacioni madje edhe institucionalizimi i shenjës, përhapja e saj, kapërcimi i mjedisit gjeografik dhe kulturor që e krijoi. Duke folur për arbitraritetin, nuk po përfshijmë në kufijtë e këtij termi konvencionalitetin, pasi ky është nxitësi, kushti absolut, që pasi është ngjizur, e lind shenjën si element i një sistemi dhe lëndë e komunikimit. Kësisoj konvencionaliteti mund të jetë pa arbitraritetin (dhe pse e kundërta s ka gjasa të jetë te shenja). Më fort dhe pa dyshime (kur flasim për gjuhët natyrore) konvencionaliteti e pararend arbitraritetin. Do ta hetojmë motivimin e shenjimit, kësisoj përfaqësimin e përvojës si sinonim dhe rezultante të kulturës, njohjes, psikologjisë kolektive, te shtresa e leksikut që e zbulon lehtë, sipas nesh, motivimin dhe ku individi (grupi) që shenjon, zbulon (shenjon njëherazi) vetveten: njësia frazeologjike. Gjuha natyrore, realiteti më i natyrshëm i njerëzores, përmes të cilit formësohet mendimi ynë, është një fakt kulturor 1. Edhe pse nuk mund të flasim me siguri shkencore nëse kultura e prodhoi, ne mund të argumentojmë se ajo e pasqyron kulturën e një shoqërie. Për rrjedhojë, gjuha është një nga mënyrat me të cilat merr formë të menduarit tonë dhe tërësia e njohjeve tona 2 për arsye se Në gjuhë rrënjoset gjithë kujtesa kolektive, tradita, zakoni, kultura e historia, pra, portretizohet gjithë qenia 1 François Laplantine, La description ethnographique, Armand Colin, 2006, f G.R..Cardona, I sei lati del mondo, Linguaggio ed esperienza, Editori Laterza,

7 njerëzore. Gjuha është mbartësi më i mirë i arketipit shoqëror të një bashkësie dhe mjeti më i mirë për rindërtimin e tij. 3 Njësitë frazeologjike, si elemente të leksikut, kanë lidhje me elemente të botës mendore, shpirtërore dhe kulturore të një bashkësie të caktuar gjuhëfolëse. Veshja gjuhësore, përzgjedhja e elementeve gjuhësore të shenjuara për shfaqjet e jetës shpirtërore, mendore e kulturore përmbajnë një sasi informacioni e njohurie, e cila përfaqëson dhe kushtëzon njëherësh të kuptuarit e pjesëtarëve të kësaj bashkësie. Kërkimi për të arritur, matur, vlerësuar, analizuar përfaqësimin e përvojës njerëzore në njësinë frazeologjike. është një kërkim për shkakun e emërtimit dhe kërkimi për shkakun e ekzistencës së njësisë frazeologjike. Pse lind nevoja për një njësi të tillë në sistem? Pse lind nevoja për një njësi që për nga ndërtimi, shprehja, i takon një nënsistemi tjetër dhe për nga vlera një nënsistemi tjetër? Kërkimi i shkakut të ekzistencës së njësisë thërret në lojë, më së pari, çështjen e funksionit të tyre, si pjesë e diskutimit për funksionin në përgjithësi të gjuhës; por edhe funksione të veçanta, ata që nuk lidhen me sistemin si njësi virtuale dhe abstrakte hetimi, por ligjërimin në akt, gjuha pra në realizim, komunikimi si veprim. Vigocki 4 mendon se jo vetëm sjellja njerëzore bazohet në përvojën shoqërore dhe historike, por edhe se ajo është një përvojë e dyfishuar shprehet ai, pra ajo shfaqet si ndërtim modelesh, përpara se të realizohet si veprim. Kjo aftësi modelimi e botës në një mënyrë gjithnjë të ndryshme e të re (që përtërihet, shënimi im T.T), që ne e kemi quajtur gjuhë (të folur, shënimi im T.T.) është e kushtëzuar historikisht dhe shoqërisht dhe e dallon sjelljen njerëzore nga ajo e kafshëve 5. Njësitë frazeologjike ne i shohim si fryt i kësaj energjie që gjuha ka për të përtërirë sistemin e saj leksikor. Te kjo njësi ne dallojmë jo vetëm tensionin psikologjik-gjuhësor për të shenjuar një send të ri që shfaqet në përvojën e një grupi shoqëror, por edhe tensionin për të riformuluar sendin, për ta riemërtuar, për ta rizbuluar dhe për ta shenjuar veten te sendi, përmes vlerësimeve, qëndrimeve, natyrës së njohjes etj. 3 Shezai Rrokaj, Çështje të gjuhës shqipe I, Dy çështje për mësimdhënien e gjuhës shqipe në shkollë, Albatros, Tiranë, 2007, f Augustio Ponzio, Linguistica generale, scrittura letteraria e traduzione, Guerra Edizioni, botimi i dytë, Perugia, 2007f.62, Linguaggio e processi cognitivi, Attualitá di Vygotskij, f.63 5 Po ai, po aty. 7

8 Ky kërkim nuk është drejtuar nga ideja e natyralizmit, por nga pikëpamja se Nuk ka lidhje natyrore mes botës dhe gjuhës, shenjuesit dhe të shenjuarit, por përpunime kulturore.... Ose të paktën, sistemi i gjuhës në pjesën më të madhe të tij, në pjesën e tij më të qenësishme, në inventar dhe në përdorim, nuk shfaq lidhje natyrore mes vetes dhe botës që e shenjon. Këto përpunime gjuhësore lidhen me shumë aspekte. Në çdo sistem gjuhësor janë ngulitur kuptime deskriptive-preskriptive, që kanë të bëjnë me lidhje ndërsubjektive, janë të sedimentuara interpretime, klasifikime dhe norma që kanë të bëjnë me të jetuarit shoqëror 6. Këtu jemi përpjekur ta përqendrojmë kërkimin tonë. Akti i shenjimit është në vetvete një akt krijimi: një element i ri vjen në ekzistencë në gjuhë, duke bërë gjithaq të perceptueshme gjësendin që përfaqëson. Si çdo krijim, ai buron prej një shkaku të parë. Shenja përfaqëson një realitet dhe në rastin tonë njësia frazeologjike përfaqëson një përvojë. Mendojmë se procesi i shenjimit, përkatësisht i krijimit, nuk është një proces kaotik dhe i ndryshueshëm. Ky proces shkon sipas rregullsive të caktuara dhe që strukturojnë kështu tërësinë e njohurive prej realitetit, të nevojshme për procesin e shenjimit. Hulumtimi i këtyre rregullsive në krijimin e njësive frazeologjike është njëherësh hulumtimi për mënyrën se si përfaqësohet një përmbajtje e caktuar përmes një forme të caktuar. Dy pyetje të ligjshme ngrihen në këtë pikë: Cilat ndër njësitë frazeologjike? Pse njësitë frazeologjike? Këto dy pyetje përmbledhin lëndën e hulumtuar (njësitë frazeologjike) në një sistem dhe përjashtojnë shtresën tjetër të leksikut (fjalë jo të thjeshta, të cilat e zbulojnë një motiv shenjimi); përmbledhin njësitë frazeologjike të formimit popullor (njësi frazeologjike të thjeshtligjërimit, regjistrit të ulët, familjar, shoqëror në kundërvënie me njësi frazeologjike të ligjërimit libror) dhe përjashtojnë njësi frazeologjike të përkthyera, të kalkuara prej komunikimit të shkruar ose ndikime të kulturave e gjuhëve të tjera. Mendojmë se njësitë frazeologjike të ligjërimit libror dallohen prej karakterit joorigjinar të tyre (në pjesën më të madhe të tyre ato janë krijime mbi gjedhet funksionalegramatikore të frazeogramave popullore dhe një pjesë më e pakët janë krijime mbi gjedhe të huazuara a më mirë kalke). Në këtë kërkim jemi përqendruar veçanërisht në njësi 6 Po ai, f

9 frazeologjike të ligjërimit popullor, ku gjenia shenjuese shpreh pavarësi, individualitet dhe bëhet pasqyrë e njohjes dhe e kulturës vetjake të kësaj bashkësie njerëzore. Njësitë frazeologjike, më së pari, japin një realitet ku motivimi i shenjimit është i vëzhgueshëm dhe në disa raste edhe historik. Njësia frazeologjike është karakteristike e ligjërimit të folur të gjuhës dhe kësisoj është e markuar me emocionalitet, subjektivitet, variacionalitet etj. Jo vetëm kaq, por krijimet më tipike janë karakteristikë dalluese e thjeshtligjërimit dhe e ligjërimit bisedor. Bisedat në familje, shoqëri janë përplot me njësi të tilla. Suksesi shoqëror lidhet me zotërimin, frekuencën, krijimin (apo zbërthimin strukturor e semantik si rivlerësim dhe përftesë stilistikore) e këtyre njësive. Edhe pse një pjesë e njësive frazeologjike mund të mos jenë aktive në ligjërimin e tashëm të folur, hetimi i tyre zbulon një gjendje jo vetëm gjuhësore, por dhe shoqërore, kulturore, të njohjes, të mendësisë kolektive etj. Njësitë frazeologjike janë shprehje gjuhësore të gatshme dhe të ngulitura (shpesh edhe të ngurosura) që kanë lindur prej një imazhi, një metafore, një zhvendosjeje kuptimore dhe që marrin në përdorimin shoqëror të gjuhës një gjallëri të përveçme. Kryesisht është individi me ndikim shoqëror, një model shoqëror në një grup, që është krijuesi ose përhapësi i njësive frazeologjike dhe idiomës: dje ky individ ishte pjesë e një grupi shoqëror të vogël e më pas grupi ia përcillte krijimin gjuhësor një grupi tjetër e kështu më gjerë; sot është ky individ që krijon, por më fort dhe individi mediatik në realitetin e ri të medieve në Shqipëri, realitet që po sjell dhe realitete të reja gjuhësore. Lënda e hulumtimit përbëhet kryesisht nga njësitë frazeologjike të gjuhës shqipe të sistemuara në Fjalorin frazeologjik të gjuhës shqipe 7, duke e mbajtur këtë vepër si paraqitjen më të mirë dhe më të plotë të sistemit të frazeologjisë në gjuhën shqipe, në rrafshin teorik e praktik, me një lëndë të tejmjaftueshme për interesin tonë dhe jo vetëm. Gjithashtu lënda është pasuruar edhe me gjetje të terrenit dhe nga prurje të informatorëve të ndryshëm. Punimi përbëhet nga tre kapituj. Kapitulli i parë parashtron pikëpamjet teorike, premisat dhe qëndrimet mbi të cilat është mbështetur kërkimi ynë dhe interpretimi i lëndës 7 Jani Thomai, Fjalori frazeologjik i gjuhës shqipe, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Shkenca, Tiranë,

10 gjuhësore. Fillimisht në Trajtimin hyrës kemi bërë një paraqitje të këtyre pikëpamjeve teorike dhe premisave. Pastaj, në një ndarje tjetër kemi paraqitur traditën gjuhësore botërore dhe më pas atë shqiptare nga të cilat burojnë pikëpamjet teorike të punimit tonë. Gjithashtu, kronologjia e kërkimit në gjuhësinë botërore dhe atë shqiptare është e nevojshme për ta vendosur në një kontekst historik dhe shkencor këtë punim. Në këtë kronologji ka dy hulli: kemi paraqitur kontributet në lidhje me studimin e raportit gjuhëshoqëri e gjuhë-kulturë, një paraqitje e traditës së studimeve të marrëdhënieve mes gjuhës dhe realitetit që gjuha përshkruan apo e përfaqëson; dhe në lidhje me studimin e njësive frazeologjike, edhe nga ky këndvështrim. Historia e mendimit gjuhësor në lidhje me pjesën e sistemit që na intereson (njësive frazeologjike) mundëson lidhjen me gjendjen e sotme të studimeve gjuhësore në këtë fushë dhe spikatjen e përqafimin e qëndrimeve të reja. Ky kapitull mbyllet me arsyet pse ky këndvështrim i studimit të raportit gjuhëkulturë dhe te njësia frazeologjike ka interes për ne dhe ka interes për gjuhësinë shqiptare. Kapitulli i dytë do të shtjellojë, më së pari, çështje të metodologjisë së kërkimit dhe të analizës së fakteve gjuhësore. Përshkruhen kriteret e klasifikimit të fakteve, analizohen konceptet teorike themelore të këtij kërkimi, si motivim, shndërrim i figurshëm, figurshmëri. Do të argumentojmë pikëpamjen pse realiteti i motivimit është i shumëllojtë te shenja gjuhësore. Kjo qasje do të kërkojë, për këtë arsye, edhe një metodologji përshkrimi dhe hetimi jo vetëm gjuhësore: në rastin tonë do të përdorim edhe mënyrën e përshkrimit etnografik. Në vend të metodës tradicionale gjuhësore në etnografi, do të përqafohet një metodë etnografike në gjuhësi, që është në koherencë me prirjet e sotme shkencore për të shfuqizuar dallimin tradicional në seksione të ndara të veprimtarive të ndryshme të njerëzores. Gjithashtu do të përshkruhen edhe konceptet e krijimit të mikrosistemeve të caktuara. Për këtë piramida e koncepteve do të jetë: klasë, grup, nëngrup, ekzemplar. Në këtë kapitull ne do të ndalemi më tej në një tip motivimi, ai që, për ne, është i ri, i ndryshëm dhe mjet interpretimi: Njësia frazeologjike lind prej një lloj zhvendosjeje të kuptimit (figure) dhe lënda gjuhësore do të hetohet duke kërkuar llojin e zhvendosjes kuptimore (metaforë a metonimi) që e ka ngjizur pjesën më të madhe të tyre. Në kapitullin e tretë, Përvoja popullore në frazeologjinë e shqipes, do të bëhet kërkimi dhe zbulimi i përvojës në nënsistemet e frazeologjisë, të grupuara tematikisht, pra një 10

11 hetim konkret në lëndën frazeologjike sipas këndvështrimit tonë, posaçërisht e grupuar sipas një tematike të caktuar. Është një përshkrim dhe analizë e njësive frazeologjike sipas qëndrimeve teorike të ndryshme dhe bëhet përpjekje për të sintetizuar karakteristika, rregullsi në mënyrën se si shqiptarët shenjojnë veten dhe mjedisin e tyre gjeografi dhe kulturor në gjuhë. Kështu kemi analizuar dhe interpretuar perceptimin e figurshëm të realitetit, por edhe perceptimin kulturor, shoqëror, kemi analizuar veçori të këtij perceptimi te njësitë frazeologjike të grupuara sipas binomit jetë vdekje, duke kërkuar të kuptojmë tërësinë e njohurive që shqiptarët kanë për këto dukuri të caktuar. Kështu do të shohim konkretisht se si, duke u nisur prej përftesave të shenjimit, njësia frazeologjike motivohet dhe ky motivim është i natyrave të ndryshme, në varësi të aspektit të shenjimit që na intereson. Analiza e mëtejshme e grupeve të krijuara ka çuar në grupimin e njësive frazeologjike sipas fjalëve-vatër apo fjalëve-bosh, të cilat funksionojnë si mikrosisteme që mund të ndriçojnë, për shkak të lidhjeve të tërësisë, vlerat e çdo ekzemplari dhe interpretimin e tij. Të dhënat numerike na ndihmojnë për të krijuar një ide mbi frekuencën që karakterizon dominantet psikologjike në vetëdijen, jo vetëm gjuhësore, të një populli. Numri i njësive frazeologjike të krijuara prej një fjale është tregues i rëndësisë që gjësendi ka në jetën shoqërore të bashkësisë. Këto të dhëna për numrin e njësive të krijuara prej një fjale do të mundësojnë edhe nxitje për punë të tjera kërkimore në të ardhmen. Jo vetëm kaq, por tërësia e kuptimeve që fjala realizon në familjen (fushën) e njësive frazeologjike përbën tërësinë e njohurive, të qëndrimeve, emocioneve që përbëjnë dhe veçantinë e bashkësisë gjuhësore. Kështu tërësia e kuptimeve me të cilat shfaqet një fjalë-vatër leksikore në një njësi frazeologjike përbën një fushë semantike të veçantë, që mund të quhet fusha frazeologjike e fjalës. Lënda e hulumtuar dhe e grupuar prej nesh sipas tematikës, që do të përdoret për hetimet më analitike, do të jetë listuar në Fjalorthin tematik të njësive të analizuara, në fund të këtij punimi. Gjithashtu, në fund të kapitullit të tretë është një shtojcë me njësi të grupuara sipas tematikave të tjera, të cilat na kanë ardhur në ndihmë gjatë analizës së njësive që shenjojnë jetën e vdekjen, por që edhe do të bëhen prej nesh pjesë e kërkimeve të ardhshme. Ky grupim përmban njësi frazeologjike që shenjojnë ose shenjohen me fjalë për njeriun: trupi, shpirti, fryma, njësi që shenjojnë (ose përmbajnë) dukuri 11

12 etnografike dhe sociokulturore. Së fundi kemi grupuar njësi të traditës fetare, që shenjojnë ose kanë gjurmë të kësaj tradite fetare ndër shqiptarë. Te përfundimet kemi përmbledhur pikëpamjet dhe qëndrimet teorike më të rëndësishme, që janë argumentuar me lëndën frazeologjike. Gjithashtu është bërë një paraqitje e shkurtër e disa përgjithësimeve në lidhje me proceset e shenjimit dhe të përftesave të figurës, si edhe të zbulimeve të veçanësisë së mënyrës se si shqiptarët e kanë shenjuar veten në gjuhë. Përpara Fjalorthit është bibliografia dhe literatura, së cilës i është shfrytëzuar lënda gjuhësore e këtij punimi. Në strukturën e këtij punimi është edhe kjo hyrje. Në mbyllje, duke vështruar te nj.f. gjurmë të një ligjërimi poetik të munguar, të një energjie gjuhësore poetike që prodhon formulat e ngurosura me fuqi emocionale e më gjerë, mund të themi me R.Laxeronin, i cili, pasi ka analizuar gjuhën poetike të vedave, shprehet: Ajo që quajmë gjuhë poetike i.e. është, më tepër, një repertor tiparesh ideologjike të shenjuara nga formula që i quajmë poetike vetëm sepse poezia i ka përqafuar dhe nga krahasimi i këtyre formulave ne nuk do të ndërtojmë format e humbura dhe të papërsëritshme të poezisë, por një sistem idesh, një vizion të botës, që një rastësi e historisë i ka vendosur në tekste poetike. 8 8 R.Lazzeroni, La cultura indoeuropea, Biblioteca di Cultura Moderna Laterza, 1998, f

13 II. KAPITULLI I PARË II.1. TRAJTIM HYRËS TEORIK Njësitë frazeologjike janë pasuri e çdo gjuhe natyrore dhe përbëjnë atë pjesë të leksikut e të sistemit gjuhësor që pasqyron e përfaqëson, në përgjithësi, identitetin e saj. Çdo gjuhë përmban grupe sintaksore të ngulitura që shfaqen në ndërtime, si fjalët e urta, përgjigjet e shpejta të bisedave të shenjuara me emocionalitet, shprehje krahasuese, lokucione të ngurosura etj., frazema që përcjellin brez pas brezi e në rrjedhë të kohës një mençuri popullore të përveçme dhe universale. Kjo njohuri që përcillet brez pas brezi nëpërmjet gjuhës është një element kyç në kulturën e një shoqërie dhe përbën hapin më të rëndësishëm kulturor të një individi që mëton të jetë pjesë e një grupi shoqëror të caktuar. Kështu pohimi se gjuha natyrore, realiteti më i natyrshëm i njerëzores, përmes të cilit formësohet mendimi ynë, është një fakt kulturor 9 mund të thuhet se është një parim, një postulat, që do të qëndrojë në themel të këndvështrimit tonë. Që gjuha ta formësojë mendimin dhe, më gjerë, tërësinë e njohjeve tona mbi botën, ashtu si Xh.R.Kardona (G.R.Cardona) shprehet në I sei lati del mondo: linguaggio ed esperienza 10, ajo duhet ta pasqyrojë këtë entitet të ndërlikuar, që lidhet me mendimin, njohjet, këndvështrimet, qëndrimet, mendësitë etj. Përvoja, përfaqësimi psikik i realitetit fizik, duhet të shfaqet në njësi gjuhësore, të cilat sigurojnë trashëgueshmërinë nga brezi në brez të kësaj përvoje, duke kryer kështu vijimin shpirtëror në kohë të një bashkësie shoqërore. Duhet që, ashtu si A.Martinet shprehet te Elemente të gjuhësisë së përgjithshme në formulimin e njohur të tij për gjuhën, përvoja njerëzore të analizohet, në mënyra të ndryshme në çdo bashkësi, në njësi 11 gjuhësore me një formë e një përmbajtje. Në asnjë nënsistem tjetër të gjuhës nuk shfaqet më qartë kjo lidhje, mes përvojës së një bashkësie dhe gjuhës së saj, sesa në nënsistemin e njësive frazeologjike. Njësitë frazeologjike (që tani e tutje nj.f.), ndryshe nga pjesë të tjera të sistemit leksikor, janë në 9 F.Laplantine, La description ethnographique, vepër e cituar, f G.R.Cardona, I sei lati del mondo, vepër e cituar, ai shprehet: Gjuha është një nga mënyrat me të cilat merr formë të menduarit tonë dhe tërësia e njohjeve tona. 11 Andre Martinet, Elements de linguistique generale, Armand Colin, Paris, 1980, f

14 pjesën më të madhe të motivueshme dhe lidhja që ekziston mes formës së saj, përmbajtjes së njësive që i përbëjnë tërësinë dhe realitetit që shënojnë është e kuptueshme, e prekshme, që mund të merret me mend, duke pasur parasysh elemente të qenësishme të kontekstit gjuhësor e shoqëror. Kërkimi për motivimin e nj.f. dhe zbulimin e shkakut të shenjimit kështu nuk mund të lidhet vetëm me atë që është e brendshme për sistemin gjuhësor, por edhe me atë që quhet me konvencion si e jashtme : ndikimi i kontekstit shoqëror, i asaj që në mënyrë të përgjithshme emërtohet si kulturë. Raporti gjuhë-shoqëri dhe gjuhë-kulturë është një nga çështjet më të paqeta në gjuhësi: në historinë e mendimit gjuhësor herë është pohuar me siguri dogmatike ndikimi i ndërsjellë dhe leximi i shoqërisë te gjuha dhe herë është përjashtuar interesi për ta hetuar këtë raport, që, madje, i rrezikuaka statusin shkencor gjuhësisë. Sot në gjuhësi nuk mund të kundërshtohet ndikimi i njërës te tjetra, por, nga ana tjetër, janë të pakta kërkimet gjuhësore të cilat e mbështesin këtë hipotezë. E formuluar në mënyra të ndryshme në kohë të ndryshme, hetimi i këtij raporti parakupton se Në çdo sistem gjuhësor janë të ngulitura kuptime deskriptive-preskriptive, që kanë të bëjnë me lidhje ndërsubjektive, janë të sedimentuara interpretime, klasifikime dhe norma që kanë të bëjnë me të jetuarit shoqëror 12. Gjuhët, në rrjedhë të kohës dhe në trysninë e nevojës për të shenjuar realitete të reja brenda e jashtë njeriut, ngulitin në përmbajtjen e njësive gjuhësore përvoja kolektive, por edhe individuale të kodifikuara dhe të institucionalizuara në një bashkësi të dhënë. Qëndrimi dhe pikëpamja e një individi mund të pranohet nga grupi shoqëror dhe të përqafohet prej tij. Më tej gjuha fillimisht në vlerën semantike sociale të njësisë, e më tej deri në kuptimin gjuhësor, e bën të qëndrueshëm dhe e institucionalizon këtë pikëpamje [individuale në zanafillë]. Ky është realiteti që shfaq shpesh nj.f. Tek ajo ne mund të hetojmë në çdo kohë, thuajse si në një proces historik, por edhe që ndodh çdo ditë në sytë tanë, gjuhësimin e përvojës njerëzore qoftë individuale, qoftë kolektive; mund të hetojmë shenjëzimin e përfaqësimit të realitetit dhe prerjen e përvojës së një bashkësie të caktuar shoqërore, në rastin tonë të shqiptarëve. 12 Augustio Ponzio, Linguistica generale, vepër e cituar, f

15 Në këtë linjë hulumtimi, ndërsa shkojmë më tej për të pyetur veten se çfarë gjuhësohet apo shenjëzohet në gjuhë, mund të mendojmë (më së pari) intuitivisht se bashkësia shqipfolëse shpreh e gjuhëson njohje, qëndrime, vlerësime etj. të veçanta, por edhe të njëjta me çdo bashkësi tjetër gjuhësore. Kështu, mund të hamendësojmë që, ndërsa hetojmë përvojën e gjuhësuar në një sistem të caktuar të gjuhës, siç është frazeologjia, do të presim të gjejmë në të stereotipa, universale perceptive dhe konjitive, por dhe veçori të shpirtërores së shqiptarëve, ato që quhen dominante psikologjike. Këto dy fjalë, universale e veçori janë dy skaje që përmbajnë edhe ngërthesa të tipit: dukuri universale të shfaqura në mënyrë të veçantë te shqiptarët, apo dukuri të veçanta të shfaqura me tipare universale etj. Këto universale e veçori, më tej, nuk janë objekte të interesit vetëm të gjuhësisë, por ato bëjnë pjesë në një terren kërkimesh ku përkojnë këndvështrimet antropologjike, psikologjike, sociologjike, psikologjike etj., apo më thellë, edhe me një vështrim që përmbledh të gjitha kërkimet që hedhin dritë mbi njerëzoren apo shpirtëroren : realitet përndryshe i errët dhe i paanalizueshëm, sipas nesh, përveçse me gjuhë dhe përmes saj. Edhe kjo është një hipotezë që do të na drejtojë në kërkimin tonë: të kërkojmë te gjuha përkthimin e stereotipit social, të njohjes, të shpirtërores, por edhe anasjella e saj: të gjejmë, në mënyrë induktive, cilat janë stereotipat e njohjes, të shoqërores, të shpirtërores që gjuha e një bashkësie shfaq. Të bindur se gjuha (çdo gjuhë) e garanton këtë tip leximi të njerëzores, ne do ta trajtojmë gjuhën si një pikënisje për të arritur te tipi i perceptimit njerëzor (shoqëror, të një grupi të caktuar) të realitetit, të përfaqësimit të këtij realiteti në përvojën e grupit. Gjuha kështu, tej funksionit themelor të saj, të komunikuarit, bëhet kështu edhe një mjet për të analizuar atë që e përdor, që shenjon vetveten te gjuha, por edhe, siç e thamë në fillim të kësaj ndarjeje, e formëson mendimin e përdoruesit. Kështu Gjuha e një bashkësie nuk është vetëm një mjet i thjeshtë komunikimi, një rregullator i marrëdhënieve të gjithanshme shoqërore, ajo është edhe një mjet që jep mundësinë për formimin e botëkuptimit të individit si pjesëtar i bashkësisë, si dhe shpreh gjithë zbërthimin e qenies shpirtërore të tij. Veçanësia e një gjuhë në raport me një tjetër, krahas dallimeve të njohura, qëndron edhe në faktin se çdo gjuhë përfaqëson në mënyrë shumë origjinale mënyrën se si pjesëtarët e bashkësisë folëse perceptojnë marrëdhëniet e 15

16 gjithanshme, nga ato ekzistenciale deri në ato etnokulturore. Vetëm në gjuhën e tyre vlerat shpirtërore të një populli gjejnë mënyrën më të mirë të shprehjes, sepse ato nuk janë të krijuara jashtë kësaj gjuhe. 13 Formulimi i mësipërm përmban pohime në dukje të guximshme, por që janë po aq edhe të gjithëpranuara në gjuhësi. Historia e gjuhësisë dëshmon se kërkimi për mbështetjen e këtyre hipotezave shpesh ka qenë një terren ku kërkuesi ka rrëshqitur në introspeksion, subjektivizëm dhe diletantizëm. Sot, kur shkencat shoqërore kanë përparuar në forcimin e metodologjive të kërkimit, të këndvështrimeve shkencore dhe kanë përvijuar qasje objektive në kërkimet e tyre, guxojmë të themi se është më e përshtatshme të kërkosh te gjuha se si ajo shpreh gjithë zbërthimin e qenies shpirtërore të individit si pjesëtar i bashkësisë, të kërkosh se si gjuha zbulon perceptimin e marrëdhënieve njerëzore, që nga ato ekzistenciale deri në ato etnokulturore, drejtuar nga premisa se vlerat shpirtërore të një bashkësie gjuhësore nuk janë të krijuara jashtë kësaj gjuhe që ajo përdor. Këto tri ide do të drejtojnë e lëvizin kërkimin tonë në një pjesë të sistemit gjuhësor. Duke qenë se gjuha shenjëzon marrëdhënie që nga ekzistencialet deri tek etnokulturoret, ajo mbart edhe historinë e bashkësisë shoqërore. Më se një herë gjuhëtarë të shkollave të ndryshme e kanë shprehur këtë mendim: se gjuha është realiteti më i mirë për të gjetur dëshminë e një bashkësie dhe jetës së saj kur mungon historia e saj e shkruar. Në çdo pjesë të sistemit gjuhësor, por në nënsistemin e frazeologjisë më fort, mund të sprovohej (apo të spekulohej) një kronologji, si të thuash, kulturore (shpirtërore, njerëzore) e bashkësisë shqipfolëse. Sigurisht kjo kronologji do të ishte fryt veçse i një kërkimi të gjerë, që do të rrokë përfundime nga analiza të aspekteve të veçanta të shfaqura në anë të ndryshme të këtij nënsistemi. Kjo kronologji, ndoshta jo aq historike, mund të ishte përvijimi i elementeve themelore që përbëjnë piramidën e qenies së shqiptarit. Sipas Xhorxho Raimondo Kardonas historia e gjuhësisë e këtyre 100 vjetëve, e ndërthurur nga kaq shumë propozime shkencore të ndryshme, përshkohet nga një fill i hollë i një hipoteze që quhet, ndër të tjera, me emrin e Eduart Sepirit ( ) dhe Benxhamin L.Uorfit ( ), që ka të bëjë me raportet që ekzistojnë me gjuhës dhe kulturës. Duke u përpjekur ta formulojë këtë hipotezë, ai shtron një pyetje që e ka 13 Shezai Rrokaj, Çështje të gjuhës shqipe I, Dy çështje për mësimdhënien e gjuhës shqipe në shkollë, f

17 qendrore në librin e tij sintezë të një mendimi shkencor të guximshëm në një fushë hetimi me kufij e themele hipotetike: Gjuha që flasim a e ndikon vizionin tonë të botës, mënyrën tonë të të perceptuarit të asaj që na rrethon, a na bën të dallojmë gjëra të ndryshme nga gjërat që dallon dikush që flet një gjuhë tjetër 14? Sipas Kardonës, kjo hipotezë, që iu besua ndonjë vëzhgimi episodik dhe pak artikujve, më fort se ndonjë traktati solid (e themelvënës), gjeti ndonjë mbështetës, por mbi të gjitha një numër të madh kritikësh tërë mllef 15. Sipas tij, pozicioni i Sepirit dhe Uorfit nuk ishte idealist: në të vërtetë për ata ishte gjuha, pra një sistem tashmë i njohur, që ndikonte vizionin e botës dhe jo anasjelltas. Do të ishte e natyrshme kësisoj që të besohet se gjuha i formëson mendimet e njohjet tona (sepse një sistem i njohur na ndihmon të kuptojmë një sistem të panjohur sistemi i njohjes për botën) dhe, ndërsa zbulojmë te gjuha mënyrat se si janë formësuar njohjet tona, ne mund të hamendësojmë se si do të përgatiten gjuhësisht për të ardhmen anëtarët e një bashkësie gjuhësore, si shqiptarët p.sh. Pra, tej përfaqësimit të përvojës së shqipfolësve në gjuhë, mund të shkohet gjithaq te formësimi i përvojës së shqipfolësve me anë të gjuhës. Në vëllimin e tij për kulturën indoevropiane Romano Laxeroni (Lazzeroni) heton në materialet e lashta vedike dhe hulumton jo vetëm me rrugë etimologjike, por edhe filologjike, etnokulturore, psikologjike në lëndën e pasur gjuhësore të Vedave. Ai niset nga parimi se Ndryshimi gjuhësor është më i ngadaltë se ndryshimi kulturor, prandaj gjuha ruan gjurmët e kulturave të humbura: emrat mbeten më gjatë se gjërat 16 në kujtesën e një populli. Kështu me siguri gjuha mund të ofrojë një mjet të përshtatshëm për të rindërtuar kulturat e humbura, për të hulumtuar në të kaluarën e ndërgjegjes së bashkësive gjuhësore që gjallojnë ose jo, por gjuha mund të ofrojë dhe një mjet për të përvijuar përbërjen [konstitucionin] shpirtëror të shenjuar në gjuhë, të tashmen e ndërgjegjes së bashkësisë gjuhësore, kulturat ekzistuese që shenjohen në gjuhë. Në kultura të tilla të pasura me dokumente të hershme, që kanë regjistruar dhe ruajtur një letërsi edhe më të hershme, kësisoj një gjendje edhe më të hershme shpirtërore dhe gjuhësore, është e mundshme të hulumtosh faza të mendësive njerëzore që vijnë nga kohë 14 G.R.Cardona, I sei lati del mondo, vepër e cituar, f Po ai, po aty. 16 R.Lazzeroni, La cultura indoeuropea, vepër e cituar, f.3. 17

18 të errëta për çdo fushë kërkimi njerëzore. Këto dokumente, sipas Laxeronit (Lazzeroni), janë po aq të rëndësishme për të kuptuar, me anë të krahasimit të jashtëm, gjendje të hershme të mendësisë dhe konstitucionit shpirtëror të popujve të së njëjtës familje (gjuhësore dhe antropologjike), të popujve fqinjë, por edhe të popujve në përgjithësi, duke u nisur nga aksioma e së tashmes se popujt, pavarësisht nga ndryshimet e spikatura në kulturat e tyre, shfaqin tipare universale në kulturat e tyre. Kështu mund të gjenden në kulturën vedike tipare të përbashkëta kulturore për popuj të tjerë të së njëjtës familje (gjuhësore), dhe jo vetëm për latinët e grekët (ku mund të dëshmohen këto tipare nga letërsia e tyre e hershme e dokumentuar), por edhe për parashqiptarët. Në mungesë të letërsisë së hershme, ku mund të gjenden këto tipare të përbashkëta kulturore? Duke besuar se është gjuha ajo që ruan gjurmët e kulturave të humbura, janë shtresat më të vjetra të leksikut ato që ruajnë këto gjurmë. Në këtë kuptim, janë shtresa të leksikut ku është i mundshëm motivimi relativ, ose aty ku etimologjia mund ta thotë me siguri fjalën e vet në bashkëpunim me elemente të kontekstit jashtëgjuhësor, si mjedisi gjeografik, shoqëror, historik, kulturor, etnik etj.: sipas nesh, njësia frazeologjike është një mjet i përshtatshëm për të zbuluar tipare kulturore, për shkak se është në thelb e motivueshme, ngjizet prej tiparit kulturor dhe ka më tepër gjasa se çdo njësi gjuhësore të gjallojë e motivueshme për një kohë më të gjatë se njësitë e tjera leksikore (si fjalët jo të thjeshta), të cilat për shkak të ndryshimeve fonetike, rregullave të ekonomisë gjuhësore dhe parimit rrafshues të arbitraritetit gjuhësor do ta humbin motivimin e tyre. Kështu nj.f., në mungesë të dokumenteve të hershme të kulturës së shqipes, do të vlerësohet prej nesh si një letërsi e hershme, duke u formësuar në nivelin e formës së shprehjes (sipas termit të përdorur nga L.Hjelmslev) pothuajse nga po ato përftesa që e karakterizojnë letërsinë popullore: elemente që karakterizojnë mbizotërimin e funksionit poetik (sipas gjuhëtarëve të Rrethit Linguistik të Pragës). Ajo do të karakterizohet nga përpunimi në nivelin fonetik, morfologjik, leksikor etj., nga një shkallë e theksuar emocionaliteti, nga një institucionalizim, përsëritshmëri etj. E konceptuar prej nesh kështu, ajo do të zërë një vend të ndërmjetëm midis gjuhës dhe letërsisë gojore, duke u bërë kështu edhe më e ngarkuar me elemente jashtëgjuhësore, që e markojnë atë dhe i mundësojnë motivimin. 18

19 Këto hetime nëpër struktura shpirtërore të një bashkësie njerëzore (gjuha, letërsia gojore, feja) vijnë sot si një përpjekje e mendimit filozofik modern për të kuptuar fuqinë e gjuhës në formësimin e strukturave të tjera shpirtërore. Në veprën e tij të njohur Gjuha dhe miti Ernst Kasireri (Cassirer) analizon raportin filozofik mes gjuhës dhe fjalëve që nga mendimi primitiv, i mishëruar ky në mënyrën e vet më të lartë në mitet që krijon një kulturë e caktuar. Miti, në thelb, është pushteti që ushtron gjuha te mendimi dhe në çdo sferë të veprimtarisë shpirtërore. Miti është një krijim që buron nga interpretimi i shenjës gjuhësore, një aludim për të vërtetën duke u nisur nga ajo që një kulturë lexon te shenja që emërton gjësendin në thelb të mitit. Interesi për mitin, si forma më e lartë e krijimit shpirtëror të një kombi, nxitet nga mendimi ynë se edhe nj.f., si formë simbolike e pasqyrimit të realitetit, ka ngjashmëri qoftë edhe të pakta me mitin, si forma më e lartë jo vetëm e pasqyrimit, por edhe e interpretimit të realitetit. Të dyja këto forma janë pjesë e qenësishme e shpirtërores, ngase Njeriu... prodhon simbole nga vetë natyra e tij dhe nëpërmjet veprimtarisë simbolike ndërton tërësinë e ndjesisë, duke formuar kështu vetveten dhe botën që e rrethon 17. Sipas nesh, nj.f. janë njëra nga veprimtaritë simbolike fillestare 18, pasi, sipas Kasirerit, veprimtaria simbolike përfshin çdo veprimtari të njerëzores dhe është fillestare, sepse lidhet me shenjimin subjektiv të realitetit. Sipas Kasirerit, gjuha, në procesin e saj të shenjimit të realieve nuk mund të pasqyrojë thjesht thelbin e mirëfilltë të objekteve, por duhet ta përkapë këtë thelb në koncepte : dhe çfarë janë konceptet veçse shëmbëlltyra dhe krijime të mendimit, të cilat, pikërisht se janë të tilla, në vend të formës së pastër të objektit më fort përmbajnë në vetvete forma të të menduarit 19. Ky koncept për përmbajtjen e gjuhës (për atë çfarë shpreh ajo nga realiteti) i vë në pikëpyetje thelbet e sendeve që ajo pasqyron, garancia e vetme për të shfaqur (a shprehur përmes gjuhës) të vërtetën. Dyshimi për të vërtetën që mund ta shprehë apo jo gjuha në lidhje me realitetin është një nga parimet më të rëndësishme të mendimit filozofik postmodern në lidhje me gjuhën në këtë periudhë të fundit dhe të fillimit të shekullit të ri, pikëpamje që ka depërtuar si parim shkencor në sektorët e rinj të 17 Shezai Rrokaj, Filozofi e gjuhës: prej Antikitetit deri në kohën e sotme, Arbëria, Tiranë, 2010, f.165, kapitulli Cassirer-i: filozofia e formave simbolike. 18 Po ai, f Ernst Cassirer, Linguaggio e mito, I Garzanti, 1975, f.13 19

20 shkencës së gjuhësisë këto kohë. Kështu Nuk duhet besuar, nga ana tjetër, që dy thënës shkëmbejnë brenda së njëjtës gjuhë të njëjtat paraqitje. Gjuha është kryekëput e dykuptimtë (ambigue) 20, pikërisht sepse dy përdorues të ndryshëm shkëmbejnë shëmbëllime dhe krijime të ndryshme mendore të realies. Kriza e mendimit modern do të zgjidhej sipas Kasirerit me ndryshimin e këndit të vështrimit, të asaj që Kanti (sipas citimit të Kasirerit) e quante si revolucioni kopernikan. Në vend që të matim përmbajtjen, kuptimin, të vërtetën e formave shpirtërore ose të diçkaje tjetër, që pasqyrohej te to në mënyrë të tërthortë, ne duhet të zbulojmë në vetë këto forma natyrën dhe kriterin e të vërtetave të tyre, të kuptimit të tyre të brendshëm. Në vend që t i vlerësojmë këto si kopje të thjeshta [të realies, shënimi im, T.T.], ne duhet të kërkojmë në secilën prej tyre një rregull të vetin spontan të prodhimit Duke marrë këtë qëndrim për hetimin e së vërtetës, miti, arti dhe më tej gjuha dhe vetë njohja njerëzore bëhen simbole, në kuptimin që secila prej këtyre formave krijon dhe spikat vetë një mënyrë të vetën të shenjimit. Në to shfaqet vetëshpalosja e shpirtit Duke u kapur pas kësaj kthese për kërkimin e së vërtetës, ne do ta përqendrojmë vëmendjen tonë te nj.f., si formë e shenjimit subjektiv të realies. Ajo vetë, si njësi, paraqet forma të të menduarit, duke mos u nisur nga ajo që shënohet nga realiteti në të, por nga ajo që shënon ajo për realitetin. Kështu do të jetë ajo udhërrëfyesi që do të shenjojë realitetin përmes mënyrave se si ajo shfaq këtë realitet dhe aspekteve të tij. Marrëdhëniet që ekzistojnë mes gjuhës dhe realitetit - apo dhe faktorëve të tjerë jashtëgjuhësorë, që në një farë mënyre ndikojnë në gjuhë - janë një çështje që e kanë ngucur gjithnjë mendimin njerëzor. Duke filluar që me mendimin antik grek për gjuhën dhe debatin mes natyralistëve dhe konvencionalistëve, edhe sot e kësaj dite, siç edhe po e shohim, kjo fushë është një terren i volitshëm studimesh jo vetëm për gjuhësinë, por dhe për disiplina të tjera që interesohen për gjuhën sipas këndvështrimit të tyre. 20 Remzi Përnaska, Ligjërata mbi formalizmin në gjuhësi, cikël leksionesh mbajtur në Universitetin e Elbasanit, Ernst Cassirer, vepër e cituar, f Po ai, po aty. 20

21 Të hetosh në këtë hulli të kërkosh gjurmët e përvojës njerëzore në gjuhë, të shenjimit subjektiv të realies do të thotë të përpiqesh të motivosh formimin e shenjës, të gjesh burimin, arsyen, mjedisin e rrethanën e formimit dhe në rastin e njësisë frazeologjike dhe të përdorimit. Ndryshe prej fjalës, e cila mund të japë një informacion të mjegullt për mjedisin dhe rrethanat e përdorimit, njësia frazeologjike mund të japë informacion të qartë për mjedisin e saj të përdorimit, situatën, rrethanat dhe faktorë të tjerë jashtëgjuhësorë të lidhur ngushtë me aktin e thëniezimit. Kërkimi për motivimin, siç edhe e kemi përmendur, do të bëhet në një nënsistem të caktuar të leksikut, te njësitë frazeologjike, dhe brenda këtij nënsistemi do të kërkohet në një pjesë të caktuar të tij të grupuar jo nga ana e formës, por nga tematika që i bashkon, për nga pjesa e realies që shenjojnë, për nga elementet e formës së përmbajtjes. Klasifikimi i njësive në hulumtim në klasa e nënklasa do të zbulojë vetiu tipare kulturore, aspekte të motivimit, elemente të substancës së përmbajtjes që e karakterizojnë njësinë në fjalë. Dhe me të vërtetë, të gjurmosh dhe të hetosh të dhënat fillestare dhe t'i identifikosh ato do të thotë të shpallësh a të gjesh marrëdhëniet midis këtyre të dhënave që futen secila në një rrjet marrëdhëniesh, të cilin e përcaktojnë bashkërisht: një fakt nuk ekziston veçse kur vendoset në një rrjet faktesh. 23 Ose Vlera e çdo termi përcaktohet nga ajo që e rrethon 24. Vendosja e termit, njësisë në rastin tonë, në një rrjet marrëdhëniesh e faktesh, do ta sjellë vetiu përcaktimin e tij dhe ai do të shpërfaqë ato elemente të motivimit dhe të shenjimit të cilat, i/e veçuar në fjalor apo në një përdorim të caktuar, nuk do t i përshfaqte. Hetimi për forma të të menduarit, duke përdorur termin e Kasirerit, është më tej interesi ynë parësor: si shfaqen këto forma të të menduarit universal, e më tej të veçantë, në këtë grup njësish gjuhësore? Kërkimi për forma të të menduarit universal që shenjohen në njësi frazeologjike na ka sjellë në dy koncepte qendrore për këtë punim: metafora dhe metonimia, të vështruara jo si figura gjuhësore, por si mënyrë e njohjes, pikëmbërritje e proceseve të të menduarit në kërkim për njohjen. Në rrjedhë kronologjike, që nga një punim i Jakobsonit për dy tipa të afazive, e gjerësisht në mendimin filozofik e 23 Remzi Përnaska, dokument i cituar. 24 F.de Saussure, Kurs i gjuhësisë së përgjithshme, Dituria, 2002, f

22 antropologjik të botës, metafora, kryesisht, por edhe metonimia do të jenë cilësuar si procese të njohjes, përkatësisht dy procese shenjimi në gjuhë. A. Poncio (Ponzio), në kapitullin Gjuha dhe metafora, të manualit të tij për gjuhësinë e përgjithshme 25 citon Marcel Danesi-n, kërkues në fushën e semiotikës dhe të antropologjisë gjuhësore, i cili, nga ana e vet, flet për kompetencën konceptore, që ka të bëjë me aftësinë për të kthyer skemat e të menduarit që vijnë nga fusha të ndryshme konceptore në struktura gjuhësore e komunikative. Është kompetenca konceptore që lejon krijimin e mesazheve që janë të përshtatshme nga ana konceptuale dhe të qenësishme nga ana kulturore. Kjo kompetencë, siç e tregon Danesi, ka të bëjë me tri nënkompetenca: a) kompetenca metaforike, pra, aftësia për të metaforizuar një koncept në mënyrë të përshtatshme; b) kompetenca vetvetore (riflessive), domethënë aftësia për të përzgjedhur strukturat dhe kategoritë gjuhësore që pasqyrojnë ashtu si duhet fushat konceptuale që lidhen me mesazhin; c) kompetenca kulturore, domethënë të dish të lundrosh përmes fushave të ndryshme të ligjërimeve dhe fushave konceptuale që përdor mesazhi 26. A.Poncio përputhet plotësisht me mendimin e Danesit që e shikon metaforën dhe kompetencën metaforike jo si një element i thjeshtë e ligjërimit gjuhësor, as edhe si zbukurim poetik të ligjërimeve të ndryshme, gojor apo të letërsisë së kultivuar. Paraprakisht, duke hedhur një vështrim të shpejtë në rrjedhë të historisë së hulumtimit të raportit mes subjektivitetit dhe gjuhës njerëzore, njohjes njerëzore dhe gjuhës, ai arrin në përfundimin se Pika më e fortë e kontaktit mes konceptimit të Vikos dhe kërkimeve të këtyre tridhjetë viteve të fundit në drejtimin e gjuhësisë kognitive jepet nga interesi i përbashkët për metaforën si mekanizëm qendror në funksionimin e gjuhës dhe të ligjërimit njerëzor 27. Analiza e kujdesshme te nj.f. të shqipes do të zbulojë këto forma të të menduarit dhe do të shihet se metafora (në kuptimin përgjithësues do të përfshijë edhe metoniminë, si proces i shenjimit të një realiteti të panjohur përmes një realiteti të njohur) është vërtet mekanizëm qendror në ngjizjen e njësive të reja, të cilat vijnë si rrjedhojë e nevojave që një grup i caktuar shoqëror ka për gjuhësimin e aspekteve të realitetit. 25 Augustio Ponzio, Linguistica generale..., vepër e cituar. 26 Po ai, f Po ai, f

23 II.2. TRADITA DHE ARRITJET E STUDIMIT TË DUKURISË NGA GJUHËSIA BOTËRORE 1. Me një kontribut krejtësisht të përveçëm e të veçuar në historinë e gjuhësisë botërore, Vilhelm von Humboldi nuk i dha më historisë ose aspektit historik një status të privilegjuar në studimin gjuhësor. Ai shënoi një kthesë në historinë e gjuhësisë dhe njëherësh konsolidoi një fushë studimi. Duke studiuar gjuhën, Humboldi mëtoi, para së gjithash, zbulimin e shpirtit dhe të gjenisë njerëzore që gjenden të përfaqësuara aty. Qëndrimet e tij për gjuhën dhe studimin gjuhësor ende janë pikë reference për kërkime në fushë të gjuhësisë së përgjithshme, antropologjisë gjuhësore, etnolinguistikës etj. Ai vuri themelet e antropologjisë gjuhësore dhe linjat e programit të tij shkencor janë ende sot sinorët e kësaj disipline të gjallëruar në vitet e fundit. Duke iu qasur gjuhëve, ne nuk duhet të harrojmë të shohim atje një pjesë të historisë së gjinisë njerëzore dhe mënyrën më të rëndësishme në ekonominë e natyrës intelektuale 28. Sipas Humboldit mes gjuhës e kulturës ka një lidhje kushtëzimi të ndërsjellë. Ai shprehet: Gjuha e një populli është shpirti i tij dhe shpirti i tij është gjuha 29. Por pikëpamja qendrore - aksiomatike, edhe pse hipotezë - që drejton thuajse të gjitha kërkimet në këtë fushë është formulimi i njohur i raportit mes elementeve kulturë gjuhë: ajo që njihet si hipoteza e Sepir-Uorf-it. Për ta përmbledhur citohet shpesh një frazë e Uorfit që shpreh një determinizëm gjuhësor të skajshëm. Ne e shqyrtojmë me imtësi natyrën sipas linjave të hequra përpara nga gjuhët tona amtare 30. Sipas kësaj hipoteze, strukturat gjuhësore përcaktojnë strukturat e të menduarit, me fjalë të tjera universi i të menduarit përcaktohet nga strukturat e gjuhës, të cilat veprojnë mbi një prerje arbitrare të përvojës së bashkësisë 31. Qëndrimet kundërshtuese e pohuese në lidhje me këtë hipotezë kanë qenë të ndryshme e të skajshme, por në mënyrë të përgjithshme mund të pohohet se Çdo bashkësi i jep gjallesës së vet jo vetëm trashëgiminë gjenetike, por edhe atë kulturore, që në thelb 28 Letër drejtuar Gëtes më , cituar në Marie-Anne Paveau, Georges-Elia Sarfati. Les grandes théories de la linguistique. Armand Colin, 2003, f Po aty. 30 B.L.Worf, Language, thought and reality, Nju-Jork, 1959, f Shezai Rrokaj, Strukturalizmi klasik në gjuhësi, SHBLU, Tiranë, 2002, f

24 shpreh mënyrën se si ajo ka ndërtuar nga brezi në brez tërë përbërjen e saj shpirtërore 32. Gjithashtu, kjo hipotezë në rrjedhë të kohës, në fusha të veçanta të interesit gjuhësor, në disiplina të tjera që lindën si rrjedhojë e heqjes së kufijve në hulumtim, përqafohet dhe përshtatet me një qëndrim edhe të ndërmjetëm: Si përfundim, sociolinguistika mund të kënaqet me një formulë mjaft të përgjithshme: gjuha pasqyron në një farë mënyre kulturën dhe organizimin shoqëror dhe se midis tyre ekziston një ekuacion i tillë: variabilitetet gjuhësore mund të kushtëzojnë ose, së paku, të ndikojnë mbi faktet shoqërore dhe se, më tepër e më gjerësisht, variabilitetet shoqërore kushtëzojnë ose së paku ndikojnë mbi faktet gjuhësore 33. Ekzistenca e këtyre raporteve të ndërsjella (gjuhë-shoqëri, gjuhë-kulturë, gjuhë-shpirti i popullit) është e pamohueshme. Këtë mund ta vërejë çdokush që mëson një gjuhë të huaj. Gjuha, si të thuash, është një përcaktues i perceptimit dhe i organizimit konjitiv në tërësinë e vet. Përfundime të tilla dhe si ato të mësipërmet do të ishin thjesht spekulime filozofike nëse nuk do të kërkohej në nivele të ndryshme të sistemit gjuhësor (si në rastin tonë, në nënsistemin e nj.f.) lidhja e ngushtë mes gjuhës dhe botës sonë mendore. Për gjuhësinë amerikane të fillimshekullit XX, studimet e traditës të së cilës ishin në lëmin e antropologjisë gjuhësore (pikëpamjen më të rëndësishme të saj i paraqitëm më lart me hipotezën e Sepir-Uorf-it), gjuha shfaqte një interes të dyfishtë: ajo ishte një objekt hetimi në vetvete, sepse ishte një nga shfaqjet më të rëndësishme të jetës mendore, por, njëkohësisht, gjuha ishte një rrugë e privilegjuar për të hyrë në njohjen e organizimeve konjitive. Vetë gjuha ishte njëra nga fushat më pjellore të hulumtimit për atë që don të zbulojë si formohen idetë themelore të një shoqërie. Boasi shprehet se i gjithë ligjërimi është një klasifikim konceptual. Koha dhe vendi janë kategori tërësisht të pandërgjegjshme, por gjuhësisht të lidhura me procese psikike 34. Sepiri në artikullin Le language 35 thotë se gjuha, përveç karakteristikave formale të përgjithshme, ka dhe disa cilësi psikologjike që i japin asaj një rëndësi të veçantë në sytë e atij që studion shkencat shoqërore. Kështu p.sh. shfaqja e tipareve ose e raporteve 32 Po ai, f Gj.Shkurtaj, Sociolinguistika, ShBLU, Toena, Tiranë, 1999, f Cituar në: C.Bachman, J.Lindenfeld, J.Simonin, Langage et communications socials, LAL, Les Editions Didier, Paris, 1991, f Edward Sapir, Linguistique, Collection Folio, Les Edition des Minuit, 1968, f