vazhduese dhe ato të qëndrueshme, ka një kuptim të dyfishte, në bazë të një parimi të njohur në doktrinë si parimi i ndarjes të zotësisë për të

Transcript

1 PARATHËNIE Pyetje të vazhdueshme dhe përgjigje të ndryshme janë dhënë mbi ndërlidhjen strukturore mes elementit kohë dhe veprës penale dhe mbi dallimin e kohës në dimensionin e saj si pjesë e figurës së veprës penale konkrete të kryer dhe asaj të figurës së parashikuar nga pjesa e posaçme. Kështu që, me të drejtë lind vend për një studim mbi kohën në të drejtën penale, mbështetur në dy kuptime, si një çast dhe si një kohëzgjatje. Të dyja këto kuptime udhëzohen nga një parim i rëndësishëm për të cilin, në momentin që elementi kohë përfshihet si element i figurës së veprës penale të parashikuar nga ligjvënësi, edhe figura konkrete e saj duhet të përmbajë ato. Ky punim ndahet në dy pjesë pasi në një anë do të shihet se si vepron vepra penale në kohë (që përbën pjesën e parë të punimit) dhe në anën tjetër se si ndikon koha në veprën penale (që përbën dhe pjesën e dytë). Në kapitullin e parë të pjesës së parë, do të trajtojmë kohën e kryerjes së veprës penale, në kuptimin e kohës si një çast apo moment të vetëm, në të cilin është kryer veprimi apo mosveprimi i kundërligjshëm: pra, a do të jemi para mundësisë për të caktuar apo jo eikuvailentin e ndërmarrjes së veprimit dhe atë të cënimit të marrëdhënies juridike të mbrojtur me ligj. Pas ngritjes së analizës në këtë mënyrë, nuk do të lëmë pa trajtuar edhe disa dispozita të Kodit Penal si neni 55 i tij, që parashikon në mënyrë indirekte rregullin bazë të kohës së veprës penale duke i njohur paragrafit të parë vullnetin me karakter të përgjithshëm të ligjvënësit, për të konsideruar çastin e kryerjes së veprës penale, në momentin në të cilën shfaqet në botën e jashtme një sjellje e njeriut, e cila përkon me elemente që përbëjnë një vepër penale. Në trajtimin e mësipërm do të analizohet edhe neni 24 paragrafi i fundit i Kodit Penal, në heqjen dorë nga kryerja e veprës penale i cili i referohet veprimeve të gjeratëhershme. Mbas përcaktimit të çastit të kryerjes së veprës penale i hapet rruga një analize tjetër që ka të bëjë me atë që ndodh pas kryerjes së veprës penale, me fazën e konsumimit. Kjo fazë paraqet një sërë tiparesh dhe veçorish të trajtuar nga praktika gjyqësore dhe shumë pak nga teoria e së drejtës penale shqiptare, të cilat do të përcillen në këtë punim përmes doktrinës më të mirë të huaj dhe praktikës së gjykatës së larte, dhe veçanërisht në një vendim Unifikues së Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë, duke arritur në përfundime domethënëse. Koha e kryerje se veprës penale ka një lidhje të veçantë me një sërë institutesh të së drejtës penale siç janë: përgjegjshmëria, fajësia, kryerja e veprës penale në gjendje të dehur (action libera in causa) dhe moshën e subjektit, si element i veprës penale. Në lidhje me papërgjegjshmërinë Kodi Penal në nenin 17 të tij parashtron kushtin që papërgjegjshmëria duhet të ekzistojë në kohën e kryerjes së veprës penale (si një nga elementet për të përjashtuar nga përgjegjësia penale apo kur mbahet parasysh si rrethanë nga gjykata në caktimin e masës dhe llojit të dënimit). Por do të shohim që kuptimi i këtij instituti në lidhje më një kategori të caktuar veprash penale si ato 1

2 vazhduese dhe ato të qëndrueshme, ka një kuptim të dyfishte, në bazë të një parimi të njohur në doktrinë si parimi i ndarjes të zotësisë për të kuptuar dhe dëshiruar. Do të shpjegojmë pse parimi që përmbahet në nenin 17 paragrafi i dytë të Kodit Penal nuk aplikohet apo përjashtohet në rastet e nenit 18 paragrafi i tretë të po këtij kodi, të kryerjes së veprës penale në gjendje të dehur apo siç njihet në doktrinë me action libera in causa me paramendim (veprimi i lirë në vendim e jo në kryerje). Në këtë rast ligjvënësi ka paraqitur një mospërputhje kohore midis veprimit dhe përgjegjshmërisë duke spostuar mbrapa në kohë momentin për të cilën duhet të ekzistojë përgjegjshmëria në raport me momentin që kryhet e vepra penale duke thyer rregullin e përputhjes së nevojshme kohore të përgjegjshmërisë dhe kryerjes se veprimit apo mosveprimit për një sërë arsyesh. Tek mosha e subjektit të veprës penale, elementi kohë shfaqet edhe në në një kuptim tjetër: domethënë si masë. Do të shohim nëse Kodi Penal shqiptar dhe Kodi i Procedurës Penale përmban ndonjë dispozitë për llogaritjen e kohës së moshës apo kohës së dënimeve siç ndodh në kodet penale të vendeve të tjera. Koha e kryerjes së veprës penale ka një lidhje mjaft të ngushtë dhe me një element të domosdoshëm të anës objektive, me lidhjen shkakësore pasi shkaku dhe pasoja janë gjithmonë një primus dhe një posterius, në ritmin e kohës. Sigurisht që lidhja shkakësore zhvillohet edhe ne kohë dhe sipas rregullit të përgjithshëm që ka një shkak e një pasojë, mund të ndodhe që kjo pasojë të vijë në një kohë të largët nga veprimi apo mosveprimi dhe në zinxhirin e lidhjes shkakësore mund të ndërfutën edhe një sërë shkaqesh të tjera të cilat mund ta ndërpresin atë. Do të shohim rolin e elementit kohe në rrjedhën e konkurrimit të shkaqeve nëse përcakton shkakun e domosdoshëm dhe të drejtpërdrejte, duke iu referuar gjithmonë atij që ka ardhur i pari apo i fundit. Një trajtim të veçantë do të ketë koha dhe lidhja shkakësore, në veprat penale të kryera me mosveprim. Në kapitullin e dytë të kësaj pjese do të trajtojmë veprimin në kohë të ligjit penal. Ky thellim në këtë institut të së drejtës penale që ka lidhje ekzistenciale me kohën e kryerjes së veprës penale dhe jo vetëm, shërben për të parë se si fuqia parapvepruese favorizuese e ligjit penal ndikon në përcaktimin e elementëve të domosdoshëm ose jo të veprës penale. Neni 29 i Kushtetutës dhe neni 3 paragrafi i dyte dhe i tretë i Kodit Penal përbëjnë edhe bazën e këtij kapitulli. Doktrina dhe praktika gjyqësore është përqendruar mbi të gjitha mbi dy kritere të dallueshme dhe të ndryshme mes tyre, të shprehura nga lloji i favorizimit të nenit 3 të Kodit Penal: nga një anë shfuqizimi tërësor i veprës penale abolitio criminis, që përmbys edhe vendimin e formës së prerë dhe çdo efekt penal te ekzekutimit të dënimit, dhe nga ana tjetër trajtimi i dispozitave më të favorshme që prek aplikimin nga një kufizim i vendosur me vendim Unifikues, për mosaplikimin e nenit 3 paragraf 3 kur është dhënë vendimi i formës së prerë. Kushtetuta parashikon në mënyrë të shprehur duke lejuar fuqinë prapavepruese të ligjit penal me karakter favorizues. Interpretim ky që është dhe në përputhje dhe me të drejtën ndërkombëtare dhe të drejtën e Bashkimit Evropian. Gjatë trajtimit të punimit do të analizohet që edhe në këtë rang të drejtash ekziston parimi i fuqisë prapavepruese i një rangu dhe force të njëjtë me atë të legjislacionit shqiptar. 2

3 Kjo është pika e parë që do të trajtoj në këtë kapitull: Përcaktimi i një mbulimi ligjor ndërkombëtar dhe një mbulimi ligjor evropian i parimit në fjalë. Mbulimi ndërkombëtar i referohet Paktin ndërkombëtar për të drejtat civile dhe politike (1966) në nenin 15, parimit të ligjshmërisë sanksionuar në nenin 7 të Konventës Evropiane të të Drejtave të Njeriut të 1950, dhe interpretimi i saj nga Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut. Sigurisht rëndësi ka edhe trajtimi i veprimit në kohë të ligjit penal në një vështrim historik për të parë nëse mbrojtja juridike e të drejtave gjente një garanci ligjore të shprehur në kohë nga Statuti Themeltar i Republikës së Shqipërisë të vitit 1925 deri tek Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë e vitit 1976 dhe Kodi Penal i vitit Ndërsa, veprimi ne kohe i ligjit penal sipas Kodit Penal të vitit 1995 duke marrë për bazë thelbësore kohën e kryerjes së veprës penale, parashikon tre mundësi të veprimit në kohë të ligjit penal, ku përmes një sërë vendimesh të Gjykatës Kushtetuese, (e cila analizon fuqia prapavepruese e ligjit penal favorizues) do të shpjegohet se cilat janë ato dhe qëndrimi që ka mbajtur kjo gjykatë në këtë këndvështrim. Fuqia prapavepruese favorizuese spostohet në ato raste ku ndeshemi përballë ligjeve kalimtare dhe të jashtëzakonshme. Vendimi Unifikues nr. 4 date shprehet mbi to dhe lidhjen me parimet e nenit 3 të Kodit Penal edhe pse ky ndalim nuk parashikohet shprehimisht nga Kodit Penal. Në kuptimin e këtij vendimi, për ligjet kalimtare apo dispozitat kalimtare nuk aplikohet neni 3 i Kodit Penal. Kuptimi i një ligji të jashtëzakonshëm i referohet përmbajtjes së tij i cili rregullon një situatë të rastit të tipit të jashtëzakonshëm dhe ligjet kalimtare përmbajnë periudhën kohorë për të cilën do të jetë ne fuqi. Si ligjet kalimtare ashtu dhe ato të jashtëzakonshme do të shohim që nuk shfuqizojnë parimin e ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal, dhe nuk mund të aplikohen për vepra të kryera pas shfyqëzimit të tyre, pasi ato aplikohen domosdoshmërisht, për vepra të kryera gjatë qënies së tyre ne fuqi, por dhe vetëm dhe vetëm të kryera nën fuqinë e tyre. Në dallim nga e drejta penale materiale, ku zbatohet parimi se ligji i ri nuk ka fuqi prapavepruese, me përjashtim të rasteve kur ai është në favor të të pandehurit, në të drejtën procedurale penale vepron parimi sipas të cilit, ligji i ri ka fuqi edhe ndaj marrëdhënieve procedurale të lindura para hyrjes së tij në fuqi, për çështje që gjenden në hetim apo gjykim, me përjashtim të rasteve e për një kohë kur vetë ligji shprehimisht ka vendosur. Do të trajtojmë se cilat janë parimet që aplikimi i ligjit proçedural në duhet të ndjekë përmes praktikës së Gjykatës Kushtetuese dhe Gjykatës së Lartë. Në kapitullin e tretë, po të pjesës së parë, pasi kemi përcaktuar çastin e kryerjes së veprës penale i hapet rruga një studimi tjetër që ka të bëjë me elementet e veprës penale, për një kategori apo tipologji të saj, e cila duke iu referuar edhe definicioneve përkatëse ka një lidhje të ngushte me elementin kohë. Kjo kohë që shkrihet në tiparet e veprimit apo mosveprimit duhet matur edhe kohën e veprës penale si një kohëzgjatje të elementëve të një figure të veprës penale duke u shkrirë në dy lloj veprash penale: vepra penale vazhduese dhe vepra penale e qëndrueshme. Kështu do të analizojmë lidhjen midis veprimit/mosveprimit dhe objektit juridik, (në kuptimin që është veprimi ai i cili zgjedh mënyrën e cënimit të objektit juridik) dhe në 3

4 veçanti ndikimin e kohëzgjatjes të veprimit dhe pasojës në tipologjinë e cënimit të marrëdhënieve juridike. Për këto vepra penale Kodi Penal nuk jep asnjë definicion dhe aq më tepër nuk parashikon asnjë lloj dispozite për të përcaktuar kushtet për ekzistencën e saj apo kritere për të caktuar dënimin, duke qënë se nuk kemi të bëjmë me bashkim veprash penale, të përbërë nga dy ose më shumë veprime apo mosveprime kriminale të veçanta, të cilat formojnë figurë juridike më vete. Do të analizojmë elementë të rëndësishëm dhe dallimet që lidhen me veprën penale vazhduese dhe të qëndrueshme në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, mes doktrinës dhe praktikës gjyqësore më të mirë, që do të shërbenin për një aplikim sa më të drejtë të saj. Gjithashtu, aspektet proçedurale në lidhje me gjykimin e veprave penale vazhduese dhe parimi ne bis in idem kanë një lidhje që duhet të respektojnë njëra tjetrin për të mos cënuar të drejtat e personit. Një vend të veçantë zë edhe praktika gjyqësore në lidhje me veprën penale të qëndrueshme dhe vendimi unifikues i Kolegjeve të Bashkuara Nr. 2 date Në kapitullin e parë të pjesës së dytë do të analizojmë lidhjen organike midis veprës penale dhe elementit kohë në një kuptim të dyfishtë. Koha, si elementet e tjetër dytësorë të anës objektive, është element plotësues por mund të marrë dhe një vlerë të veçantë, si element përbërës i domosdoshëm i veprës penale ose si rrethanë cilësuese e figurës së saj. Sipas këtij profili koha mund të veprojë tek vepra penale duke çuar në përfundime të ndryshme. Në radhe të parë koha shërben si element i veprës penale duke krijuar një figurë konkrete të veprës penale, të kundraligjshme, shoqërisht të rrezikshme dhe të kryer me faj. Në disa figura të veprës penale si ajo e vrasjes së foshnjën nga nëna menjëherë pas lindjes, ekzistenca e kushtit të vendosur në lidhje me kohën, mund të çojë edhe në ndryshime të cilësimit ligjor të veprës penale ndaj është e nevojshme kuptimi dhe sqarimi i tij për të evidentuar vakume ligjore të ndryshme. Në një aspekt tjetër që ka të beje me gjendjen e personit është dhe kryerja e veprës penale në kushtet e tronditjes psikike. Kjo gjendje ndryshon dhe ka tipare të veçanta të cilat herë e bëjnë atë si rrethanë cilësuese e herë si rrethanë lehtësuese. Po cilat janë kriteret e nevojshme për ti dalluar këto rrethana? Përgjigjen do ta japim jo vetëm në një aspekt teorik por edhe në atë praktik, duke pasur parasysh vendimet e fundit të Gjykatës së Lartë. Në një institut të veçantë siç është edhe bashkëpunimi, koha e realizimit të marrëveshjes bën edhe ndryshimet midis formave të veçanta të bashkëpunimit dhe bashkëpunimit të thjeshtë. Duke qënë së dispozitat e Kodit Penal nuk parashikojnë shprehimisht këtë dallim, praktika e gjykatave së krimeve të rënda kanë arritur në përfundime të cilat edhe në koherencë me zhvillimet historike të këtij instituti, kanë konsideruar elementin kohë, në realizimin e marrëveshjes, si një nga kriteret kryesorë për të bërë këto dallime, duke çuar në përfundime domethënëse. 4

5 Në kapitullin e dytë një vend të veçantë zë dhe instituti i mbrojtjes së nevojshme, ku punimi do të përqendrohet në një nga kërkesat e sulmit, kur sulmi kërkohet që të jetë i çastit. Reflektimet e këtij kushti në praktike, në teori dhe në një plan krahasues midis vendeve të ndryshme, evidentojnë qartë problemet mbi zbatimin e këtij instituti dhe veçoritë e tij. Në analizë do të përfshihen edhe ndërthurja e këtij instituti me veprimet përgatitore, tentativën dhe gabimin në fakt. Në kapitullin e tretë do të analizojmë parashkrimin në dy format e tij; atë të shuarjes së ndjekjes penale dhe atë të shuarjes së ekzekutimit të veprës penale. Kjo analizë do të behët në një vështrim krahasues në kohë duke parë limitet e zbatimit të këtij instituti si dhe vakumet ligjore apo problematikat në lidhje me të, duke parashtruar sugjerime në lidhje me ndryshimet që duhet të reflektohen në legjislacionin pozitiv, parë kjo dhe në një profil krahasues dhe me legjislacionet penale të kodeve bashkëkohorë perëndimor. Metodologjia e përdorur do të jetë ajo deduktive, kryesisht, por në edhe në disa pjesë të një rëndësie të veçantë do të ketë dhe karakter induktiv. Kështu, përsa i përket metodës deduktive fillimisht trajtohen institute të veçanta të parashikuar nga legjislacioni pozitiv por edhe nga teoria e së drejtës, nga praktika gjyqësore për të arritur në përfundime domethënëse të kërkimit shkencor duke evidentuar në çdo rast problemet e veçanta. Edhe metoda induktive zë një rol të konsiderueshëm të punimit. Kryesisht do të shihet analiza juridiko-penale e ndërlidhjes së elementit kohë me veprën penale në tre aspekte: legjislacioni pozitiv, teori e huaj dhe vendase, dhe praktika gjyqësore e Gjykatës së Lartë. Rasti studimor është një tjetër metodë që është përdorur gjatë punimit kryesisht në pjesën e parë të punimit që i referohet tipologjive të veprave penale dhe në veçanti asaj vazhduese, përmes praktikës dhe udhëzimeve të gjykatës së larte por dhe trajtimit juridiko penal që nga viti 1952 dhe deri në ditët tona. Kjo metodë është përdorur edhe për të kryer një analizë krahasuese në lidhje me qëndrime të vendeve të ndryshme në situata të caktuara të lidhura më legjislacionet përkatëse. Po ashtu literatura, e përdorur është e gjerë dhe e shumëllojshme. Burimet e shfrytëzuara janë legjislacioni shqiptar nga viti 1928 deri në 2013, artikuj shkencorë, komentarë të jurisprudencës, të brendshëm dhe të huaj, vendime të Gjykatës së Lartë, vendime të gjykatave në periudhat e marra në studim, legjislacioni i shteteve të huaja të marrë në analizë studimore etj. 5

6 Koha dhe e drejta penale PËRMBLEDHJE: -1. Kuptimi i elementit kohë në të drejtën penale. -2. Raporti midis kohës dhe së drejtës. -3. Llogaritja e kohës në të drejtën penale shqiptare. 1. Kuptimi i elementit kohë në të drejtën penale. Kuptimi i elementit kohë merr një dimension shumë domethënës në lidhje me çdo sjellje të njeriut; sigurisht që ky punim dhe qëndrimi i çdo juristi ndaj kuptimit të kohës nuk është filozofik dhe nuk ka të bëjë më problematikën e një definicioni të vetëm ndaj tij. Ajo që ne na intereson janë dhënia e disa nocioneve mbi të, që do të na shërbejnë për thellimin e këtij punimi, pasi vepra penale dhe pasojat e saj ndodhin në kohë. Në brendësinë e legjislacionit pozitiv, koha eshtë caktuar me ligj si pjesë përbërëse të shume instituteve të rëndësishëm dhe është objekt i interpretimit të normave juridike të ndryshme. Për të përcaktuar se çfarë është koha e veprës penale duhet të jepen edhe disa nocione mbi elementin kohë. Një nga këto nocione, nocioni i kohës mendore të njeriut, e përcakton kohën si diçka që mund të matet, si një realitet i vazhdueshëm, që ecën në mënyrë të pandërprerë 1, në një dimension objektiv të saj, e cila na lejon të caktojmë kohëzgjatjen e fakteve dhe ngjarjeve natyrore. Ajo ecën drejt dhe më një drejtim në kuptimin e të pakthyeshmes dhe ndahet në tre kategori: e kaluara, e tashmja dhe e ardhmja. Në kuptimin juridik koha mund të ndahet në disa kategori por që më të rëndësishmet janë koha objektive dhe koha historike 2. Koha objektive apo siç quhet ndryshe koha fizike apo natyrale është një kohë bosh apo abstrakte, e cila matet në mënyrë të tillë duke mos marrë parasysh se çfarë ndodh brenda saj. Ajo është e njëllojtë për një fëmijë, të moshuar, të ri, etj. Koha historike është një kohë e mbushur me sjellje njerëzish, me ngjarje historike. Ajo përbëhet nga gjithçka, që është produkt i të mirës apo të së keqes së një komuniteti njerëzish, në momente kohore që kanë karakter të epokave historike të cilat nuk mund të maten në vite, ditë apo orë 3. Disa autorë kanë tentuar që të japin një definicion të saktë të kohës në kuptimin juridik por rezultatet kanë qenë zhgënjyese. Sipas tyre koha juridike do të ishte një kohë historike por relativisht afër edhe me kohën natyrale 4. Ajo do të ishte ndërmjetëse mes normës juridike dhe pasojave juridike si element përbërës i veprave penale 5. 1 Leone, Il tempo nel diritto penale sostantivo e processuale, Napoli, 1974, fq Leone, Il tempo nel diritto penale sostantivo e processuale, Napoli, 1974, fq Hussel, Diritto e tempo.saggi di filosofia del diritto, fq Engish, die Zeit im Recht, fq Capozzi, Temporalita e norma nella critica della ragione giuridica, Napoli, 1968, fq

7 Por meqenëse, realisht në legjislacionin pozitiv nuk ka një parashikim ligjor të njëjtë për elementin kohë rezulton e vështirë për të mos thënë e pamundur që të japësh një definicion të vetëm të kohës në kuptimin juridik. Nga ana tjetër rëndësia e kohës në figura të veçanta të veprave penale është e ndryshme: e vetmja rrethanë e përbashkët është fakti që, realizimi i pasojave të parashikuara nga ligji varet nga kalimi i kohës ose kryerjen e një veprimi në një moment të caktuar historik 6. Por kjo rrethanë nuk është e përshtatshme për të krijuar një nocion të vetëm në figura të ndryshme të veprave penale. Një dallim tjetër që paraqet një lloj interesi të veçantë, në lidhje me objektin e këtij punimi, i jepet përcaktimit konkret të kohës, në lidhje me pasojat juridike që i përkasin asaj, është edhe koha e vazhdueshme (tempus continuum) dhe koha e nevojshme (tempus utile). Në rastin e kohës së vazhdueshme kalimi i kohës do të merret si një i vetëm, pa marrë në konsideratë asnjë ndërprerje kohore. Në rastin e kohës së nevojshme kalimi i kohës kushtëzohet në momentin fillestar ose dhe në vazhdimin e zhvillimit të mëtejshëm, nga situatë apo ngjarje të natyrave nga më të ndryshme. Ajo mund të ndërpritet disa herë duke mos kaluar në mënyrë të vazhdueshme. Koha e nevojshme mund të jetë ratione initi (mënyrë fillimi), për të cilën ajo është e kushtëzuar vetëm me përcaktimin e momentit të fillimit të një situate juridike si p.sh parashkrimi në të drejtën civile fillon të ecë nga dita kur mund të mbrohet një e drejtë; apo ratione cursus (mënyrë pezullimi) në rastin kur mbas kalimit të kohës ka situate që përcaktojë pezullimin e kalimit të saj, p.sh rastet te pezullimit të parashkrimit në të drejtën civile. I nevojshëm është të bëhet edhe dallimi mes kohës dhe afatit. Koha mund të merret parasysh si një periudhë që rrjedh nga dy momente ose si një moment në të cilin një situatë e caktuar lind, zhvillohet apo pushon. Në këtë kuptim mund të bëjmë një dallim midis nocionit të kohës dhe afatit duke e konsideruar si një moment nga i cili lind (afat i fillimit) apo pushon (afati i mbarimit) të një pasoje juridike. Me fjalë të tjera definicioni i afatit përmbahet në nocionin e gjerë të kohës. Koha për të drejtën është një element rregullues i ngjarjeve sipas një vazhdimësie lineare nga fillimi e në vazhdim dhe një jurist duhet ta konceptojë atë thjesht si një element që i jep një kuptim juridik të rëndësishëm aplikimit të normave juridike, që i referohen asaj. 2. Raporti midis kohës dhe së drejtës. Pasi dhamë disa nocione hyrëse mbi elementin kohë dhe për të qenë sa më shumë konkret në punimin tone, analizojmë në fillim raportin që ka elementi kohë dhe e drejta dhe më pas të shohim nëse është mundësia për t`i njohur kohës një rëndësi juridike të pavarura në cilësimin e fakteve juridike si vepra penale. 6 Sipas këtij aspekti autori Moscati E., Tempo, fq jep si shembull shfuqizimin e ligjit penal në një kohë të caktuar, aplikimi i parimit dhe lejimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal. 7

8 Në lidhje me çështjen e parë 7 analiza është disi e gjerë, por punimi jonë do t`i referohet ngushtësisht këtij trajtimi dhe me të drejtë do ta analizojmë : 1) E drejta penale në elementin kohë apo siç do ta shohim vepra penale në kohë dhe; 2) Koha në të drejtën penale apo koha në veprën penale. Në kategorinë e parë do të shohim kohën e kryerjes së veprës penale, tipologjinë e tyre në ecurinë e kohës dhe vepra penale e ndikuar nga veprimi në kohë i ligjit penal. Ndërsa në kategorinë e dytë koha do të përbëjë një element përbërës i veprës penale, element dytësor, në disa raste kryesor dhe lidhja e saj me parashkrimin e veprës penale. Sipas një autori Engish 8, definicioni i kohës ka forma të ndryshme që mund të ndahen në këto grupe: 1) Definicione qe i referohen dimensionit kohor të cilët përbëjnë një lidhje me të tashmen, të kaluarën dhe të ardhmen (p.sh definicionet mbi kushtet apo vënia në provë e të dënuarit kur i jepet një alternativë e dënimit me burgim); 2) Definicione të një kohëzgjatjeje kronologjike, si p.sh vepra penale të qëndrueshme, të vazhdueshme apo parashkrimi; 3) Definicione në lidhje me kohën të cilat shprehin një lidhje kohore të një situatë apo të një ngjarjeje në lidhje me një tjetër p.sh në Kodin Penal përdoret shpesh shprehja në kohën e kryerjes së veprës penale ; 4) Definicione të kufizimit të kohës si në rastin e tentativës, neni 22 i Kodit Penal vepra penale ndërpritet nuk përfundon apo veprimi në kohë i ligjit penal ; 5) Definicione të përcaktimit të kohës si p.sh ora, dita, java, muaji, etj; 6) Definicione të shpejtësisë si p.sh shpejtësia e një automjeti që shkel rregullat e qarkullimit rrugor; 7) Definicione mbi krijimin e kohës si përsëritësi apo recidiva në të drejtën penale. Një autor tjetër Leone e analizon kohën në lidhje me faktet juridike në dy kategori, e para si mënyrë e të vepruarit të kohës tek faktet juridike dhe e dyta si mënyrë për të caktuar pasojat e këtyre fakteve 9. Sipas mënyrës së parë, veprimi i kohës është i vetëm, duke mos qenë në lidhje më asnjë element tjetër dhe duke vepruar vetëm me veten e saj si p.sh rastet e parashkrimit kur me kalimin e afateve parashkruhet vepra penale. Sipas mënyrës së dytë koha vepron me elementë të tjerë, që mund të jenë veprime njerëzish, raste të jashtëzakonshme, ku koha ushtron dhe ndikimin e saj p.sh rastet fatkeqe. Pavarësisht këtyre mendimeve në thelb, se si konceptohet ndikimi i ndërsjelle i kohës dhe së drejtës, ky punim do të analizojë hollësisht më tej se si shfaqet kjo marrëdhënie, në të drejtës penale shqiptare dhe në çfarë përfundimesh mund të arrihet. Edhe pse kohën si element të veprës penale, kryesor apo dytësor do ta trajtojmë në një kapitull të veçantë në pjesën e dytë, por meqenëse po analizojmë këtë marrëdhënie me të drejte do të japim disa nocione të përgjithshme mbi të. 7 Raporti mes elementit kohë dhe së drejtës përbëjnë një temë qendrore të disa studimeve shumë me vlerë si : Engish K. Die Zeit im Recht, 1965, Husserl G. Diritto e tempo. Saggi di filosofia del diritto, Milano 1998, Leone, Il tempo nel diritto penale sostantivo e processuale, Napoli Engish K. Die Zeit im Recht, Leone, Il tempo nel diritto penale sostantivo e processuale, Napoli

9 Dhe kështu çdo fakt juridik ka një strukturë të caktuar kohore pasi vepra penale ndodh në kohë dhe elementi kohë është kushti i parë për ekzistencën e këtyre fakteve. Me fjalë të tjera koha ka një zotësi që të konsolidojë dhe të stabilizoje situata juridike dhe në lidhje me këto të fundit të parashikuara nga norma si figura të veprave penale, duhen të përmbajnë një dimension kohor edhe pse shumë të vogël. Në këtë kuptim çdo vepër penale konsumohet me kalim e kohës dhe pa këtë nuk mund të ekzistojë. Sigurisht që kur flasim për fakte i referohemi veprimeve apo mosveprime të njeriut që shfaqen në botën e jashtme duke respektuar parimin nullum crimen sine actione. Këto veprime mosveprime kane një strukturë kohore dhe hapësinore të caktuar ku për disa është shumë e shkurtër dhe ka një funksion thjesht kronologjik të ngjarjeve dhe për disa të tjera më e gjatë, duke përcaktuar edhe tipologjinë e këtyre veprave penale. Në doktrinën e huaj 10 ka mendime se elementi kohë shfaqet në katër forma në përmbajtjen e elementëve të veprës penale: 1) rasti kur elementi kohë përmbahet në përshkrimin e veprimit dhe pasojave si në veprën penale të rrëmbimit ose mbajtjen peng të personit, ku veprimi dhe pasoja duhet të kenë një kohëzgjatje të caktuar edhe pse shumë minimale në kohë. 2) rasti kur elementi nuk parashikohet në mënyrë të heshtur nga norma, por parashikohet shprehimisht në ligj si në rastin tek mbrojtja e nevojshme ku sulmi duhet të jetë i çastit; 3) rasti kur koha e ngjarjeve janë përcaktuar si masë si p.sh në rastin e parashkrimit, mosha; 4) rasti kur vepra penale duhet të kryhet në një kohë të caktuar nga vetë ligji p.sh vepra penale tek peshkimi i ndaluar, neni 204. Në këto raste autonomia e elementit kohë duhet të konsiderohet relative sepse herë kemi të bëjmë me elementë plotësuese dhe herë si element kryesor. Pra, si element i anës objektive herë shfaqet si kryesor, herë si dytësor, herë si rrethanë cilësuese. 3. Llogaritja e kohës në të drejtën penale proçedurale shqiptare. Llogaritja e kohës nuk parashikohet në asnjë dispozitë të Kodit Penal por në Kodin e Procedurës Penale parashikohen rregulla të përgjithshme në lidhje me afatet proçeduriale, ku sipas nenit 144 të K.Pr.P. : Afatet proçeduriale caktohen në orë, në ditë, në muaj ose në vite. Afatet llogariten sipas kalendarit të zakonshëm. Afati i caktuar në ditë, kur ai mbaron në ditë pushimi ose feste, shtyhet deri në ditën pasardhëse të punës jo festive. Me përjashtim të rasteve kur ligji disponon ndryshe, në afatin e caktuar nuk llogaritet ora ose dita në të cilën fillon të ecë afati. Llogariten ora e fundit ose dita e fundit.... Afatet proçedurale sipas rastit caktohen në orë, në ditë, në muaj ose në vite. Kështu afatet e arrestit në flagrancë dhe të ndalimit llogariten në orë, i paraburgimit me muaj kurse i parashkrimit në vite. Llogaritja e këtyre afateve bëhet sipas kalendarit të zakonshëm. Nuk llogaritet ora ose dita në të cilën fillon të ecë afati, përveç rasteve të 10 Falzea, Voci di teoria generale del diritto: prolegomeni a una dottrina di diritto, accertamento, apparenza, capacita, efficaccia giuridica, fatto giuridico, fatto naturale etc., fq

10 llogaritjes së afateve të kohëzgjatjes së masave, neni 250 i Kodit të Proçedurës Penale 11. Kodi i Procedurës Penale ka parashikuar llogaritjen e afateve jo në ligjin material por në atë proçedurial penal duke e shtrirë aplikimin e tij dhe për institute të së drejtës penale materiale, siç është llogaritja e parashkrimit, e dënimit dhe duke mos u shprehur mbi moshën e subjektit të veprës penale. Sipas nenit 144 të Kodit të Proçedurës Penale, koha në këtë rast mund të shfaqet si kohëzgjatje por dhe si kalim afati. Në rastin e kohës si kohëzgjatje duhet t`i referohemi kalimit të kohës për situata që kanë një kuptim juridik, kalendarit të zakonshëm. Kështu uniformiteti i caktuar në nenin 144 e vendosur si masë e kohës do të shërbejë në çdo rast nga në të cilin nga kohëzgjatja e tij rrjedh një pasojë juridike. Kështu marrim një shembull në rastin e parashkrimit të ndjekjes penale neni 66 i Kodit Penal i cili llogaritet në vite, llogaritja e afatit fillon jo nga dita në të cilën është kryer vepra penale por në orën zero të ditës pasardhëse nga e cila është kryer vepra penale (pasi paragrafi i 4 i nenit 144 shprehet se në afatin e caktuar nuk llogaritet dita në të cilën fillon të ecë afati) dhe përfundon në orën 24 të ditës së fundit (e cila dhe ajo llogaritet në afat) sipas kalendarit të zakonshëm. Kështu që duhet t`i referohemi ditës korresponduese të vitit që është kryer vepra penale me ditën e vitit të parashkrimit, pavarësisht nga numri i ditëve që kanë kaluar. Në të njëjtën mënyrë edhe në rastin e afatit dy mujor të njoftimit të gjykatës për të arrestuarin neni 246 i K.Pr.P., llogaritja behët sipas kalendarit të zakonshëm pavarësisht ditëve që mund të përbëhet muaji. Duke i`u kthyer edhe njëherë përmbajtjes së nenit 144 të K.Pr.P, koha mund të shihet edhe si skadencë apo kalim afati për të realizuar një të drejtë. Parimi që kemi ndjekur deri tani është që dies a quo non computater in terminis ( dita kur lind një pasojë nuk llogaritet ne afat) por që llogaritet në fakt dies a quem (dita e fundit). Edhe për dënimet plotësuese përveç atyre kryesore aplikohet i njëjti parim i ditëve muajve dhe viteve duke mos marrë parasysh copëzimin e ditëve. Kështu, nëse marrim si shembull një dënim me burgim një mujor fillon në orën 8 të 31 mars (pasi në bazë të nenit 250 K.Pr.P efektet e paraburgimit ecin nga çasti i arrestimit ose ndalimit), dënimi përfundon në mesnatën e datës 30 prill pasi nuk llogariten fraksionet e ditës. Duke analizuar të dyja dispozita e nenit 250 dhe 144 të K.Pr.P do të shohim se ligjvënësi ka parashikuar një përjashtim në rastin e efekteve të paraburgimit duke llogaritur edhe ditën e arrestimit apo ndalimit në dallim nga parashkrimi kur nuk llogaritet dita që është kryer vepra penale. Në lidhje me caktimin e moshës se të miturit në doktrinë preferohet të ndiqet mënyra natyrale e caktimit të moshës duke llogaritur edhe orën në të cilën ka lindur subjekti. 11 Neni 250 i K.Pr.P parashikon llogaritjen e afateve të kohëzgjatjes së masave dhe shprehet: Efektet e paraburgimit fillojnë të ecin nga çasti i arrestimit ose i ndalimit. Kur i pandehuri është paraburgosur për një vepër penale tjetër, efektet e masës fillojnë të ecin nga dita në të cilën është njoftuar vendimi. Efektet e masave të tjera fillojnë të ecin nga dita në të cilën vendimi është njoftuar. Kur ndaj një të pandehuri janë dhënë disa vendime që caktojnë të njëjtën masë për të njëjtin fakt, afatet fillojnë të ecin nga dita në të cilën është zbatuar ose njoftuar i pari. 10

11 PJESA E PARË VEPRA PENALE NË KOHË 11

12 KAPITULLI I Koha e kryerjes së veprës penale Tempus commissi delicti PËRMBLEDHJE: Hyrje.- 1 Iter crimins Kryerja ose ekzekutimi i veprës penale Konsumimi apo vepra penale e përfunduar (vazhdon) Tentativa. -2 Koha e kryerjes së veprës penale dhe lidhja e saj me përgjegjshmërinë, fajësinë, action libera in causa Përgjegjshmëria Action libera in causa Mosha e subjektit të veprës penale. -3 Koha e kryerjes së veprës penale dhe lidhja shkakësore. Hyrje. Çdo veprim apo mosveprim që përbën vepër penale është një fakt njerëzor që, si çdo gjë e njeriut ka fillimin dhe fundin e saj 12. Meqenëse vepra penale është një fakt i njeriut, si të gjitha gjërat e tjera duhet të matet në kohëzgjatjen e saj. Çështja e përcaktimit të kohës së kryerjes së veprës penale ka rëndësi të posaçme praktike për një sërë institutesh. Kjo rëndësi konsiston në faktin se, prej kohës kur konsiderohet se është kryer vepra penale varet se cili ligj do të aplikohet duke pasur parasysh veprimin në kohë të ligjit penal, nenin 3 të Kodit Penal, përgjegjësia penale e personit nëse plotëson kushtet e nenit 12 të Kodit Penal, afatet e parashkrimit, papërgjegjshmëria, gjendja e dehur, lidhja shkakësore, etj. Në asnjë dispozitë të Kodit Penal nuk përcaktohet se kur do të konsiderohet e kryer vepra penale apo çast i kryerjes së veprës penale. E thënë ndryshe vepra penale do të konsiderohet e kryer kur ndërmerret veprimi/mosveprimi apo kur ka ardhur pasoja? Në një analizë logjike të një prej dispozitave të Kodit Penal si p.sh. neni 55 paragrafi i parë, do të analizojmë që, si kohë e kryerjes së veprës penale do të konsiderohet koha e ndërmarrjes së veprimeve apo mosveprimeve në caktimin e dënimit. Apo neni Mantovani, Diritto penale, Parte generale, 2001, fq Sipas këtij autori, vepra penale siç do gjë tjetër njerëzore lind, jeton dhe vdes. Kështu, nëse do të konsideroj dinamika e ecurisë së saj, ajo që realisht shfaqet në botën e jashtme, realizohet duke kaluar në një sërë fazash, që përbëjnë edhe iter crimins. 12

13 paragrafi i fundit në heqjen dorë nga kryerja e veprës penale, i cili i referohet veprimeve të gjeratëhershme. Analizë kjo që mbështet edhe mendimi mbizotërues në doktrinë si kohë të kryerjes së veprës penale do të konsiderohet, teoria e ndërmarrjes së veprimit. Për të përcaktuar çastin e kryerjes së veprës penale duhet të merret parasysh përcaktimi i momentit të fillimit dhe përfundimit të veprës penale. I pari do të analizohet në atë që çonsiderohet iter criminis (rruga kriminale) dhe i dyti në përkufizimin e tempus commissi delicti (koha e kryerjes së veprës penale) parë kjo edhe përmes jurisprudencës shqiptare. 1. Iter crimins. Vepra penale, në karakterin e saj dinamik, përbëhet nga disa faza të cilat zhvillohen në kohë dhe përbëjnë atë që quhet iter crimins. Këto faza nuk janë të domosdoshme të shprehen në çdo rast, nuk kanë të njëjtën rëndësi në të drejtën penale dhe ato ekzistojnë vetëm atëherë kur personi vepron me dashje. Fazat e kryerjes së veprës penale jo rrallë përdoren në dy kuptime:1) Për përcaktimin e atyre fazave nëpër të cilat kalon kryerja e veprës penale. 2) Për përcaktimin e përgjegjësisë penale të veçantë, në varësi të fazës në të cilën mbaron kryerja e veprës penale 13. Proçesi i zhvillimit të veprës penale kalon në disa faza apo stade, ku një pjesë e tyre quhen faza paraprake, të cilat konsistojnë në ideimin, përgatitjen dhe tentativën e veprës penale. Ndonëse pa kufij ndarës dallimi i tyre bëhet duke iu referuar vendit që zënë në proçesin e zhvillimit të ngjarjes, mënyrës, shkallës së realizimit të dashjes për arritjen e rezultatit kriminal, distancës që i ndan nga afërsia e ardhjes së pasojës dhe ajo që na intereson ne në këtë punim edhe kohës së kryerjes së tyre 14. Shkurtimisht do të analizohen tiparet e fazave paraprake pasi qëllimi i punimit shkon më tej se kaq, tek koha e kryerjes së veprës penale. 1) Idejimi 15 ose mendimi i sjelljes së vendimit për të kryer vepër penale 16, që zhvillohet në psikikën e autorit të kryerjes së veprës penale, e cila përmban një ose disa mundësi, se si do ta kryejë veprën penale, pasojat që mund të vijnë prej saj deri ne vendimin përfundimtar të realizimit të tyre. Kjo fazë nuk është e dënueshme vetëm për faktin që personi ka vendosur të kryejë veprën penale. Ideja, lindja e mendimit dhe shfaqja e tij, vendimi, dëshira ose vullneti për të kryer veprën penale nuk hyn në sferën e të drejtës penale. Përndryshe, nëse do të lejohej që personi të ndëshkohej për dëshirën që ka për të kryer veprën penale, apo për vendimin për të kryer vepër penale, atëherë e drejta penale do të njësohej me moralin. Vendimi apo dëshira për të kryer veprën penale nuk duhet të ndëshkohet, pasi ato nuk shkaktojnë pasoja të dëmshme, nuk mund t`i dëmtojnë apo rrezikojnë të mirat e mbrojtura me të drejtën 13 Skënder Kaçupi, Fazat e kryerjes së veprës penale, Disertacion, 1990, fq Shefqet Muçi, E drejta penale. Pjesa e Përgjithshme, 2006, fq Idem, fq Vllado Kambovski, E drejta penale. Pjesa e Përgjithshme, 2010, fq

14 penale, përderisa ato nuk manifestohen në botën e jashtme 17. Kjo fazë ekziston vetëm në veprat penale të kryera me dashje 18. 2) Përgatitja apo veprimet përgatitore konsistojnë në krijimin e kushteve për të kryer veprën penale, furnizimin ose gjetjen e mjeteve për kryerjen e veprës penale, mënjanimin e pengesave që paraqesin vështirësi për kryerjen e veprës penale, në arritjen e marrëveshjes, planifikimin apo organizimin me të tjerët me qëllim për të kryer veprën penale 19. Kjo është fazë e dytë në vazhdën e kryerjes së veprës penale, e cila nuk është e domosdoshme të shprehet në çdo rast dhe sipas definicionit të mësipërm mund të shprehet në mënyra të ndryshme. Kjo fazë lehtëson kryerjen e veprës penale, i paraprin kryerjes së veprës penale dhe nuk është e dënueshme por vetëm në raste të veçanta kur vetë ligji e parashikon si figurë konkrete të veprës penale. Përgatitja ekziston si për vepra penale materiale ashtu dhe formale. 3) Tentativë quhet veprimi i drejtpërdrejtë i personit për kryerjen e veprës penale, por vepra ndërpritet nuk përfundon për shkaqe të pavarura nga vullneti i personit 20. Tentativa parashikohet si fazë paraprake vetëm për krime jo për kundravajtje penale 21. Tentativa ekziston vetëm për krimet e kryera me dashje direkte duke u nisur nga vetë tipari i përkufizimit të saj, që konsiston në veprim të drejtpërdrejtë. Në përcaktimin e përgjegjësisë penale tek tentativa analizohen dy kritere të rëndësishme siç janë shkalla e afërsisë së ardhjes së pasojës dhe shkaqet për të cilat krimi mbeti në tentativë 22. Ne doktrinë parashikohen disa lloj tentativash të cilat shërbejnë për caktimin e dënimit nga gjykata 23. Tentativa dallon edhe nga përgatitja si faza të ndryshme paraprake 24. Tentative dallon dhe nga vepra penale e plotë 25. Tentativa është shumë afër veprës penale të kryer, dhe prandaj ulja e dënimit nën minimum ose caktimi i një dënimi më të butë bëhet në raste të veçanta. Faza të tjera të veprës penale jo më paraprake por të mirëfillta në kryerjen e veprës penale janë kryerja e veprës penale dhe konsumimi i veprës penale. 17 Ismet Salihu, E drejta penale. Pjesa e Përgjithshme, 2010, fq Mbi këte fazë ka mendime të ndryshme për emërtimin e saj edhe pse në thelb është i njëjti nocion. Në të drejtën italiane quhet Ideazione apo idejim, në të drejtën e Kosovës, vendimi për të kryer veprën penale, në Maqedoni mendimi i sjelljes së vendimit për të kryer veprën penale. Pavarësisht këtyre dallimeve në emërtimin e tyre kjo fazë në thelb është e njëjtë për këto vende. 19 Ismet Salihu, E drejta penale. Pjesa e Përgjithshme, 2010, fq Neni i Kodit Penal parashikon institutin e tentativës. Përkatësisht këto nene japin kuptimin e tentativës, përgjegjësinë për tentativën dhe heqjen dorë nga kryerja e veprës penale. 21 Neni 23 i Kodit Penal parashikon që: Personi që tenton të kryejë një krim do të përgjigjët për të nisur nga kjo dispozite përgjegjësia penale për tentativën nuk ekziston kur kryhet një kundravajtje. 22 Neni 23, paragrafi i dytë i Kodit Penal. 23 Tentativa ndahet në: Tentativë e plotë dhe e metë; tentativë me mjete të përshtatshme dhe të papërshtatshme; tentativë me objekt të përshtatshëm dhe të papërshtatshëm. 24 Dallimi midis përgatitje dhe tentativës qëndron në këto drejtime: a) Në vendin që zënë në proçesin e anës objektive të veprës penale, përgatitja paraprin tentativën; b) Në mundësinë e ardhjes së pasojës kriminale, ku tek tentativa mund të vijë edhe ndonjë pasojë jo e dëshiruar nga subjekti; c) Në dënueshmërinë e tyre nga ligji penal; d) Në anën subjektive; dh) Në institutin e heqjes dorë; e) Cënimi i marrëdhënies juridiko-penale. 25 Në veprën penale të plotë ka ardhur pasoja e dëshiruar. 14

15 1.1. Kryerja ose ekzekutimi i veprës penale. Vepra penale mund të konsiderohet e kryer kur ajo ka prekur marrëdhënie juridike të rëndësishme të mbrojtura në mënyrë të posaçme nga ligji 26. Me të drejtë mund të lindë pyetja se, kur konsiderohet i kryer ky cënim i marrëdhënies juridike, vetëm kur ndërmerret veprimi/mosveprimi apo kur vjen pasoja? Në të drejtën penale nuk paraqitet asnjë problem lidhur me përcaktimin e kohës së kryerjes së veprës penale, kur veprimi dhe pasoja ndodhin në të njëjtën kohë, ngaqë përputhet koha e ndërmarrjes së veprimit dhe koha e ardhjes së pasojës. Por ndodh që, veprimi të ndërmerret në një kohë, kurse pasoja të shkaktohet në një kohë tjetër. Për shembull, personi A me qëllim që të privojë nga jeta personin B shkrep armën dhe e plagos rëndë dhe, përkundër përpjekjeve të mjekëve, personi B vdes ne spital pas një muaji. Në këtë rast duke iu referuar teorisë së veprimit, vepra penale do të konsiderohet e kryer kur është shkrepur arma dhe është plagosur rëndë. Nëse pasoja mund të vijë në një distancë kohore nga ndërmarrja e veprimit apo mosveprimit, kur do të konsiderohet e kryer vepra penale? Në doktrinë ka tre teori për përcaktimin e kohës së kryerjes së veprës penale, të cilat janë: -teoria e veprimit, e cila i referohet momentit në të cilën subjekti ka shfaqur veprimin kriminal apo momenti kur personi ka ndërmarrë veprimin apo mosveprimin; -teoria e pasojës, e cila i referohet momentit në të cilën ka ardhur pasoja; -teoria mikse, e cila konsideron si kohë të kryerjes së veprës penale si kohën e ndërmarrjes së veprimit apo mosveprimit ashtu dhe kohën e ardhjes së pasojës, duke iu referuar dispozitave më të favorshme për autorin e veprës penale. Sipas një mendimi mbizotërues në doktrinë vepra është e kryer kur me veprimin ose mosveprimin e saj janë realizuar të gjitha tiparet e veprës penale 27. Ndërsa koha e kryerjes së saj apo koha e realizimit të tipareve objektive dhe subjektive përcaktohet në bazë të teorisë së veprimit duke mos i dhënë asnjë rëndësi kohës se kur ka ardhur pasoja. Kështu shprehet edhe Vendimi Unifikues nr. 6 date , që vepra penale quhet e konsumuar kur vjen pasoja që dallon nga kryerja e saj, ku ndërmerret vetëm veprimi. Në doktrinën shqiptare ka dhe një mendim të kundërt në lidhje me këtë vendim duke u shprehur se në rastin e vjedhjes së energjisë elektrike ose impulsive telefonike neni 137/2 i Kodit Penal, vepra penale quhet e kryer me ardhjen e pasojës, vjedhjes së energjisë elektrike apo të impulsive telefonike. Jemi të mendimit që ky arsyetim është i gabuar pasi në këtë rast vepra penale, duke ndjekur rregullin që ajo konsiderohet e kryer vetëm me ndërmarrjen e veprimit, nuk ka pse të dallohet për krime dhe kundravajtje penale pasi në të dyja rastet kemi pasoja materiale që dallojnë nga ndërmarrja e veprimit. Ardhja e pasojës përkon me ekzistencën e veprës penale apo tentativën dhe jo me çastin e kryerjes. Nëse energjia elektrike konsiderohet në të drejtën civile një send i luajtshëm, dhe vjedhja për sendet e luajtshme konsiderohet e kryer kur personi e disponon lirisht atë 26 Skënder Kaçupi, Fazat e kryerjes së veprës penale, Disertacion, 1990, fq Vllado Kambovski, E drejta penale. Pjesa e përgjithshme, Furkan, 2010, fq

16 pse duhet të jetë ndryshe në rastin e vjedhjes së energjisë elektrike 137/2 dhe të konsiderohet e kryer me ardhjen e pasojës. Jemi të mendimit që në këtë rast gabohet mbi atë se çfarë përben veprim dhe pasojë. Për të qenë më konkret, veprimi konsiston në marrjen në mënyrë të fshehtë të saj, duke pezulluar funksionimin normal të konduktorit apo ne forma e në mënyra të tjera ndërsa pasoja konsiston në cënimin, prishjen ose shkatërrimin e marrëdhënieve shoqërore të mbrojtura me ligj penal, që përbën objektin e veprës penale. D.m.th cënohet përdorimi dhe administrimi i rregullt i energjisë elektrike. Rrjedhimisht vepra quhet e kryer kur pezullohet funksionimi normal me ane të veprimeve aktive. Edhe në një rast tjetër si ai i Përshtatjes së lokalit për përdorim droge, neni 285/a sipas të njëjtës doktrinë, për të pasur figurën e veprës penale të kryer kërkohet të jenë vërtetuar pasoja kriminale ajo e konsumimit të lëndëve narkotike. Edhe në këtë rast gabohet mbi elementet e anës subjektive, qëllimi si element i domosdoshëm me pasojën kriminale, që është cënimi i sigurisë publike, jeta dhe shëndeti i personit etj. Konsumimi i lëndëve narkotike nuk është pasojë por tek një person konsiston në një veprim që ai ndërmerr, pasoja është cënimi i shëndetit apo jetës së tij. Koha e kryerjes së veprës penale konsiderohet, kur personi ka vepruar ose kur nuk ka ndërmarrë veprimin, të cilin ka qenë i detyruar ta ndërmarrë, ndërsa koha kur është shkaktuar pasoja është e parëndësishme për të drejtën penale, pasi ai nuk ka më mundësi që të ndryshojë veprimin apo mosveprimin e tij 28. Duke pranuar mendimin mbizotërues në doktrinë, e cila përcakton kohën e kryerjes së veprës penale me teorinë e ndërmarrjes së veprimit, analizojmë nëse ky pohim gjen mbështetje edhe në një analizë juridike të dispozitave të Kodit Penal. Në të drejtën penale shqiptare nuk ka asnjë dispozitë, e cila në mënyrë të shprehur përcakton qartë dhe saktë kohën e kryerjes se veprës penale në dallim nga disa të drejta të tjera të cilat e parashikojnë shprehimisht duke evituar dilema të ndryshme 29. Neni 55 i Kodit Penal i cili parashikon caktimin e dënimeve për disa vepra penale dhe neni 24 i Kodit Penal, i cili parashikon heqjen dorë nga kryerja e vepres penale lënë vend per nje analizë juridike, në përcaktimin e kohës së kryerjes së veprës penale. Kështu në nenin 55 paragrafi i parë parashikohet se: Kur veprimet ose mosveprimet përmbajnë elementët e disa veprave penale, nga kjo dispozitë të lë të kuptosh që personi që i ka ndërmarrë ato do të dënohet për këto vepra penale duke i konsideruar të tilla edhe vetëm me ndërmarrjen e veprimit, pra konsiderohet e kryer vepra penale vetëm me ndërmarrjen e veprimit/mosveprimit pa iu referuar pasojës. Duke vazhduar të njëjtën logjikë në nenin 24 paragrafi i dytë parashikohet se: Kur veprimet e gjeratëhershme përmbajnë elementët e ndonjë vepre tjetër penale, personi përgjigjet për veprën penale të kryer. Vetë dispozita në këtë rast të lë të kuptosh në 28 Pagliaro (autor Italian), duke iu referuar tre teorive të veprimit, të pasojës, asaj mikses, vlerëson që teoria që duhet të merret në konsideratë është ajo e veprimit. Në të njejtin mendim është edhe Siniscalco, Tempus commissi delicti, Fiandaca-Musco, Diritto penale, Parte generale, fq. 91, Mantovani, Diritto penale, Parte generale. 29 Në të drejtën penale të Kosovës Kodi Penal parashikon në nenin 9 se vepra penale konsiderohet e kryer në kohën kur personi ka vepruar apo ka qenë i detyruar të veprojë, pa marrë parasysh kohën kur është shkaktuar pasoja. Dispozitë kjo shumë domethënëse, për të mënjanuar çdo parashikim të ndryshëm mes praktikës dhe doktrinës. 16

17 mënyrë të qartë që, vepra penale do të konsiderohet e kryer dhe personi do të përgjigjet për të kur veprimet e ndërmarra e të gjeratëhershme përmbajnë elementët e ndonjë vepre penale. Pra, ndërmarrja e veprimit përcakton dhe në këtë rast çastin se kur vepra penale do të konsiderohet e kryer. Neni 26 i Kodit Penal ku i referohet llojeve të bashkëpunëtorëve, kur jep definicionin e ekzekutorit e përkufizon atë në këtë mënyrë: Ekzekutorë janë personat që kryejnë veprime të drejtpërdrejta për realizimin e veprës penale. Në këtë rast norma shprehet me realizimin e veprës penale, nocion ky që nuk haset në asnjë rast tjetër dhe të duket sikur nënkupton kryerjen apo konsumimin e veprës penale. Në të vërtetë në koherencë dhe me definicionet mbi bashkëpunëtorët e tjerë, ku kjo normë i referohet kryerjes së veprës penale, jemi të mendimit që edhe në rastin e ekzekutorit te kuptohet realizimi veprës penale me kryerjes e saj pavarësisht ardhjes së pasojës apo jo. Në rastet e mësipërme kur vepra penale kryhet në bashkëpunim, si kohë e kryerjes së veprës penale konsiderohet jo koha kur bashkëpunëtori ka vepruar, por kur ekzekutori ka ndërmarrë veprimin e drejtpërdrejtë për realizimin e veprës penale. Edhe praktika ka ndjekur të njëjtën linjë arsyetimi. Kështu, me Vendimin e Gjykatës Kushtetuese nr. 14 datë ndër të tjera gjykata shprehet: Në vitin 2001 në Kodin Penal është shtuar neni 283/a, por siç rezulton nga materialet e dosjes për rastin konkret, kërkuesit nuk janë deklaruar fajtorë në bazë të kësaj dispozite, por në bazë të nenit 284/a të Kodit Penal, dispozitë kjo që është miratuar në janar Siç pranohet edhe në doktrinën e së drejtës penale, në këndvështrimin e pasojave kriminale, në varësi të qenies ose jo të pasojës si element i figurës së veprës penale, këto të fundit ndahen në materiale dhe formale. Duke e analizuar në këtë vështrim figurën e veprës penale që parashikon neni 284/a, mund të konkludohet se ajo përfshihet në figurat formale të veprave penale, gjë që do të thotë se kjo vepër konsiderohet e kryer që nga momenti i organizimit dhe i pjesëmarrjes në organizatën kriminale, pavarësisht nga ardhja e pasojave. Kur nga veprimtaria e organizatës kriminale kanë ardhur edhe pasoja, atëherë veprat penale do të konkurrojnë. Pra, nga ky vendim rezulton se kohë e kryerjes së veprës penale, duhet të jetë koha në të cilën është ndërmarrë veprimi/mosveprimi, kurse tek veprat penale të kryera me mosveprim, kur personi nuk ka ndërmarrë veprimin të cilin ka qenë i detyruar ta ndërmarrë, ndërsa koha kur është shkaktuar pasoja është e parëndësishme për të drejtën penale. Për veprat penale të kryera me mosveprim, ku mungon një sjellje e jashtme në kuptimin e vërtetë të fjalës, duke pasur parasysh karakterin urdhërues të normës, kriter për të përcaktuar kohën e kryerjes së veprës penale është momenti i fundit për të cilën mund të ishte kryer sjellja e urdhëruar nga ligji apo kalimi i afatit për ta kryer 30. Për vepra penale të vazhdueshme, të cilat sipas natyrës së tyre përbehen nga shumë veprime, kohë e kryerjes konsiderohet momenti i kryerjes së veprimit të fundit. Vepra penale e qëndrueshme quhet e kryer në momentin në të cilin është realizuar minimumi i nevojshëm i mbajtjes së cënimit të marrëdhënies juridiko-penale, e 30 Fiandaca-Musco, Diritto penale, Parte generale, fq