Zlatko KESER. (Zagreb, 1942) Galerija Adris. Obala Vladimira Nazora 1 Rovinj Rovigno. rujna / settembre / september. listopada / ottobre / october

Transcript

1 Zlatko KESER

2 Autoportret - kromatski fenomen (detalj) Autoritratto - fenomeno cromatico (particolare) Self-Portrait - chromatic fenomenon (detail) 2011

3 Zlatko KESER (Zagreb, 1942) Galerija Adris Obala Vladimira Nazora 1 Rovinj Rovigno 07 rujna / settembre / september 30 listopada / ottobre / october

4 2

5 LABIRINT KESER Ono što činim, to i postajem. Zlatko Keser, Igor Zidić Jutros odlazim u prijateljski radni posjet davnašnjemu znancu Zlatku Keseru (Ilica 227/IV). Ništa ne ide lako i glatko kao što bi se očekivalo. Zašto? Gospodin je Keser zapasao neusporedivo više polja nego bi ga itko uspio okopati. A nije čak ni težak kao Fernand Léger, ta divna seljačina, kako ga je iskreno titulirao moj današnji domaćin 1 - nego učen čovjek. Keser je akad. slik., što čak i skraćeno nije malo, a još nije ni izdaleka sve. On je, diplomiravši kod Otona Postružnika, upisao i završio postdiplomski studij kao picturae magister. Sljedećih se nekoliko godina bio utaborio u Majstorskoj radionici akademika Krste Hegedušića, još jednoga hlebinskog muža (rekao bi netko iz protivničkog tabora), kojemu je tatek bil valjda slučajno? profesor klasičnih jezika. Mladi akademski slikar, dapače magistar, uz staroga Majstora i Akademika, vježba se u prikladnoj drskosti, općemu društvovnom napretku i fresko tehnici (Sutjeska, Tjentište). Tamo se bio, na pravom mjestu, razgoropadio i on u još jednoj povijesnoj bitci. Njegova je bilanca, u trenutku dok se penjem na iličku slikarsku višekatnicu, nedvojbeno impozantna: on je frenetičan izložbenik (sa 64 samostalna i više stotina skupnih nastupa u svijetu i u buži ), on je vrli nagrađenik (s barem 20 likovnih trofeja) i neupitan odličnik: sada već umirovljeni red. prof. ALU i, neugasivi, red. čl. HAZU. Sve je to dično i po zasluzi stečeno i Keser je posljednji u našem društvu kojemu bih išta od stečenoga htio osporiti. Međutim to je njegov život s onu stranu zbilje: u biti, on je čađavi, uzavreli vulkan (ili baš Hefest); u biti, on je tvornica, a ne izlog časti. Kažem tvornica, i to ona starinska: puna buke i dovikivanja radnika, škripe lanaca, teških batova i ravnomjerna sitna čekićanja, repova pare i gara koji sipi s visoka: nema u njoj bijelih, nevinih oblačaka, nego se svuda viju crni dimovi, cvile vagoneti na tračnicama, gore visoke peći, ubacuju se u njih tone ugljena, teku niz ljevkasta korita rijeke žitka, rastaljena željeza i olova i pretvaraju se, u kalupima, u zagonetne, nove forme. Nema tu mjesta za gospodina koji bi malčice promatrao: nema oslonca za šešir, ni vješalice za ogrtač. Tu se radi. Umirovljeni redoviti profesor zagrebačke (likovne) Akademije i aktivni redovni član hrvatske Akademije (znanosti i umjetnosti) najredovitiji je radnik slikarstva u posljednjih tridesetak godina u nas. Kad kažem radnik, a mislim na Kesera, vidim čovjeka crnih ruku, u odjeći skorjeloj od boja, različito obojenih cipela, s indijanskim šarama na licu, s kosom koju nakostriješe, od zgode do zgode, udari struje iz njegove glave. Mislim na čvrstog čovjeka, koji, rastući, nije odveć rastezao svoje udove (da ih ne istanji i ne oslabi); na radnika nadomak sedamdesetoj, koji je čist koncentrat snage, koji ruje po ponornicama svojih crteža, zabilješki, kolaža, što se sručuju s polica, izviruju ispod stolova, drijemaju prislonjeni uz zidove, obrušavaju se iz ladica, mapa, hrpa, kutija; na slikara koji sâm, bez ičije pomoći, raznosi, premješta i razbacuje svoje goleme i teške slike s kraja na kraj atelijera. Kad brdo otkrivenih i na sunce izvučenih papira oko mene naraste te mi još samo glava, razrogačenih očiju, viri iz prijeteće gomile, a dvije već srebreno-crne ruke ne prestaju krčiti, slagati, preslagivati, odvajati, sortirati, peglati, odljepljivati sljubljene listove kunstdruka, 3

6 18/10 Bez naslova Senza titolo Untitled 1985 šelesa, natrona, kartona, nagužvanih japanaca i drugih papira obrađivanih perom, olovkom, kemijskom, kistom, flomasterom, škarama, vatrom, ljepilom; brisane, strugane, trljane gotovo da bih dodao: i drljačom, i bradvom, i šmirglom, i batinom, iglama i noktima (i tko zna čime sve još) usuđujem se uzdahnuti: - Zlatko - Trebaš još? i već je spreman da me zaspe do kraja. - Neee nego (promatram ruke i odjeću) je li ovo fiksirano? - Da, fiksirano (i vidim kako se okreće k zidu i tiho smijulji sebi u bradu) fiksirano, naravno, nego kaj Keser, Keser. On je sve što smo o njemu rekli i još mnogo više od toga. Zaista: tvornica. Visoka peć koja riga vatru i rastaljene metale, lanac plamenih jezika, brdo ugljena, udarnik koji samoupravlja s tom udarničkom ludnicom, proizvođač praskova boje i žestokih udaraca, krik i bijes, nadzornik, kovač, varilac, zidar, anatom, rudar, soutinovski mesar, izravni baštinik Zemlje gladi i bunta, nesreće i pobune ( O. Postružnik, K. Hegedušić) koje dopunja lektirom Kleea, Kandinskoga, Miróa, Dubuffeta, Kopača, Stupice; s Picassom je čuvar memorije slikarstva (od Cranacha i Dürera, do Velázqueza i Rembrandta s Rajne) i zato, kao svaki čuvar kutije s blagom, 4

7 oprezan, lukav, sjetan, drčan. (To mu je od nespavanja. Od napetih živaca. Od stalnog suzbijanja drijemeža, koji potire jednominutnim snom a taj se, za ratnih godina, neprestance ponavljao: Nestajem u zvuku atomske eksplozije usred zvijezda. 2 Potom, uvijek isto: Budim se. Očito, ta mu eksplozija, budući da se opetuje, ne nanosi ozbiljnih povreda, rana, pa ni štete; ona čuvara samo prodrma i opomene na oprez. Od toga je sna budniji nego je prije bio.) Da, sve je to Keser. Socijalno, odgovorno biće. Sućutnik. Atelijerski samotnjak. Noćnik. Dječak. Igrač. Veliki kombinator. Nadahnuti. Učenik. Učitelj. Ćutim da je, u nekom našem Borinageu, mogao kao Van Gogh propovijedati Evanđelje; da je mogao puniti pušku Picassu, nadmetati se sa Šutejem u likovnome krasopisu, zinuti pred Balthusom. On je fajter, napadač, borac (kako samo i kako strasno veliča funkciju šake, kako zastupa nužnost agresije: ona da je mati svega Novoga), s najtanjim sluhom na svijetu i s najtanjom linijom u crtežu: čuje sve pa i najsfumatoznije priče kojima ga zabavljam dok ruje po svojim skrivenim, zaboravljenim, omalovaženim, zabačenim spremištima: one o Vidoviću, Hermanu, Vaništi. Primjećujem da mu je pamćenje duboko, izvježbano, da ga, radom, održava. Čitao je puno, puno slušao i osluškivao, najviše gledao i vidio. Jedna je od tema kojom obnavljamo našu nikad narušenu, ali nekako suspendiranu srdačnost: Krsto Hegedušić. Zemljaška ostavština koju sam od njega dobio u dane kad se opraštao s ovim svijetom. Uz bocu hlebinske, njegove rakije. Rado razgovara o Krsti. To je njegova mladost, to je početak stjecanja ozbiljnih iskustava, to je i zadovoljstvo u stečenom povjerenju staroga maga. Mladi je Keser već tada dečko od komada. Ne bi takvog ni od hrastova panja lako otesao! Sredinom osamdesetih, slikao je i crtao, kao i Krsto Hegedušić tridesetih i pedesetih, prema motivima Krležinih Balada; ali nije to bio Krleža, ni Krsto, ni Krčelić, ni Urs Graf, ni Kulmer, nego Keser i samo Keser. Bio je to znak da smo dobili Neukrotivoga, ali koga je u nas zanimala takva analiza ponuđenog znakovlja? 3 Taj je Neukrotivi, prošavši sve škole, proživjevši svašta, iskušavan i opečen tisuću puta uspio obranu plemenitoga Divljaka učiniti svojim programom: Ne zaklinjite se u tradiciju jer ona ne postoji. Zaklinjite se u bitak jer je to tradicija stvaraoca. 4 Zatim: Hoću krik, neću manekenstvo. 5 Do krika je najlakše sjekirom, šakom, nožem, bradvom. Na kraju, poslije oružja, uvijek, izrone Turci. U piliću, u džezvi, u čamcu, u Tenžeri. Pa je i Keser turcizam koji znači bradvu: tesarsku sjekiru, teslu. (Keser je zbilja strujni udar.) Uz radnika, čujem u njemu još i Caesara (Kèzar; njem. Kaiser) koji pak apostrofira ratnika. Čujem, zatim, u riječi Keser lat. esse (u značenju: biti, postojati) i tal. (istoznačno) essere, koji su tek prikriveni nekim ispuštenim, dodanim ili udvojenim slovom, ali se jasno razabiru u svakom pokušaju izgovora (što me naročito veseli). Za mene je to esse/re/ garancija da će radnik izdržati, a da se ratnik (Cezar) neće predati. Naposljetku, pomoću turskoga, latinskoga i talijanskoga uz pomoć latinsko-njemačkoga dolazimo do hrvatske srži te likovne tvornice: tvrdom, nepopustljivom, glavom-kroz-zid tehnikom, pa i genetskom navadom bradve boriti se s materijalom za njegovo oduhovljenje; s papirom protiv njegove potrošnosti; s bojom za njezinu kontekstualizaciju (a protiv sebičnoga soliranja) 6 ; s bjelinom protiv njezine moguće praznine; s crnilom protiv njegova (apriornog) ukopničkog zadaha; za borbu sa svima i bez kraja, no, također, i za nezasitnost igre u skladu s tumačenjem da su igra i nadmetanje obazriva parafraza borbe. Što je još hrvatsko u tome multilingvalnome Keseru? Očito, nadomještanje racionalnosti fanatizmom; zamjena radne discipline kreativnim kaosom 7 ; potisnuće susprezanja nepotisnutom strašću; nadoknađivanje sustavnosti golom improvizacijom. On, suprotno tragačima novoga reda, artističke i artizanske tehnokracije, birokracije, administracije i globalnoga nadzora propovijeda novo bunilo 8, odnosno produktivno ludilo. 9 On žudnju ugrađuje u temelje svoga slikarstva. 10 Mislim da je očigledno kako između racionalnog i iracionalnog, između skućujućeg realizma i fantazijskih širina Keser, nakon ustrajnoga nastojanja da praksom i umovanjem istraži prostor svoje akcije, odabire ono što ga manje tišti. (Primjer Canettijeve majke i njezine odluke o preseljenju sina iz Švicarske u poratnu, bankrotiranu Njemačku, 1921, pokazuje nam drugu, 5

8 13/9 Bez naslova / Senza titolo / Untitled 1992 zastrašujuću, no i monumentalnu, židovsku etnotradicijsku logiku: majka od mogućih putova odabire sinu onaj koji je teži i njemu manje privlačan; protivna odluka išla bi niz dlaku bel-esprit-u i njegovu hedonizmu, pogodovala bi mladićevu uspavljivanju i opuštanju što bi ga, na kraju, učinilo slabim. Majka shvaća da je njezina dužnost odgojiti borca.) 11 Ipak, u Kesera se rano razvila svijest o štetnosti samoobmanjivanja, popuštanja svojim slabostima pa će on, dojmljivom konverzijom, 6

9 Rekvizicija / Requisizione / Seizure /8 Bez naslova / Senza titolo / Untitled 1996 sam postići ono što je, za Canettija, morala učiniti majka: Sve što mi u slikarstvu ne pruža jaki otpor, ne snaži me. 12 Gotovo mazohistički, ali i fanatično i, rekao bih, poetično zvuči iskaz: Uvijek si treba natovariti na glavu nerješiv problem. 13 Tako Keser samodisciplinira sebe u naporu koji, načelno, nije podložan disciplini ove ili one metodologije, ovoga ili onoga postupka. Keser je, bez preuveličavanja ili samodopadnosti, zapazio da je on tvrdoglavo, samosvojno, u svim svojim 7

10 24/11 Bez naslova / Senza titolo / Untitled 1996 postupcima neovisno biće Jednine i da regule svoga produktivnog kaosa mora sam za se ustanoviti i samome ih sebi onda i propisati. One su mahom antitradicionalističke, tj. nekonvencionalne, antiakademske, antiiluzionističke. Slikar se protivi iluzionističkom pribavljanju onoga što ne postoji, nepristojnoj nametljivosti (jer ona osigurava tek banalnost), odbija bolest oponašanja, 14 vjeruje u samostalno zračenje (i značenje) svih elemenata slike: Idejniji od ideje koju djelo samostalno nosi je nemoguće biti. 15 Rekao je to, sugestivno, i drukčije: Ništa ne trebam izmišljati. Samo slijedim ruku. 16 To traži ništenje apriornoga Ega da bi se, u ritualu slikoborbe (s platnom, s bojom, sa sjećanjem, sa samim sobom ), doseglo skriveno, dotad neslobodno, žudeće Ja: Biti ništa da bi se dokraja moglo biti ono što jesi. 17 Svjestan je, da je on kao slikar vrlo složeno i, u svemu, komplicirano biće, a slikarska da je umjetnost mnogostruko složeniji sustav te da naša volja nije naročito važan faktor u procjeni nekog slikarskog jezika. S druge strane, ruka je senzibilnog slikara i crtača esencijalno i egzistencijalno povezana s njegovim srcem i mozgom, s njegovim osjećanjem i disanjem, razmišljanjem i memorijom te da se, ovako ili onako, i pisano i brisano podjednako utiskuju u njegov rukopis. Vjerujem, da je i na tu nemogućnost skrivanja pomišljao kada je zapisao: Sve ono što smo na platnu prešutjeli je/st/ istina. 18 U vlastitu evoluciju ugradio je spoznaju o potrebi mijenjanja (a interpretatori njegove umjetnosti često baš hvale kontinuitet njegova izraza), o nužnosti improvizacije, o potrebi da u slici njegov um prepozna sebe; o potrebi da se 8

11 svijet prvo ili barem imenuje; o nagonu koji ga tjera da traga za snagom izvornog iskustva, isto onako kao što je, trapeći se, spoznao da: Svaka linija ili mrlja posjeduje svoju auru. 19 On napose apostrofira primarnost boje kao garanciju njezine istinitosti i savjetuje da boje, s tog razloga, ne treba puno miješati ; što mješavina bude kompleksnija to će istinitost izraza biti upitnija. Skrenut ćemo pozornost na nešto što razabiremo kao specifičnost čak vrlo značajnu slikara Kesera. Kad spominje averziju prema miješanju po njegovu: ubijanju boja, on istodobno preporuča njihovo sukobljavanje, njihove vrlo svrsishodne sudare. Njegova je poetika u tome dijelu, zacijelo, najjasnija: konflikt, agresija, sudar, krik, udar groma, eksplozija, brutalnost njegov su način da se iskaže ono što ga, u izražajnom smislu, ispunja i čime on uspijeva upriličiti svoje neorganizirano djelovanje. Pomno čitajući njegove dnevničke bilješke i analizirajući ideje te razdvajajući opća mjesta od posve izvornih, iskustvenih no i spoznajno-teorijskih zapisa, pažljivo smo razmotrili i njegov leksik. Bit će možda zanimljiv i indikativan ne samo kao dokument o piscu, nego će nam štošta reći i o poetičkim spoznajama, direktivnim, konačnim zaključcima (naročito onima elaboriranim iz njegove slikarske prakse), kao i o materijalu za psihoprofil umjetnika. Dolazimo, kako se danas kaže, do ključnih riječi. (Napominjem da sam ih reducirao, vodeći se trima naznačenim temeljnim interesima; izbor, dakako, sažima, ali ne vara i ne mijenja proizvoljno sliku o autoru. Npr. odlučnije smo reducirali brojne (varijantne) izvedenice, potom istoznačnice, kao i određen broj termina iz struke: to su nazivi za pravce, stilove i umjetničke epohe te brojna imena i prezimena umjetnika.) Evo, dakle, najkarakterističnijih, najučestalijih, značećih riječi: agresija, anakronizam, akademizirati, asimetrija, asocirati, apstrakcija, aura, autentičnost, avangarda, boja, borba, brutalnost, bunilo, crta, crtež, čin, dinamika, djelo, društvo, dubina, duhovnost, egzekucija, eksplozivnost, emancipirati, energija, etablirati, format, grom, harmonija, ideja, igra, iluzija, imaginirati, improvizirati, intenzitet, invencija, iracionalnost, isključivost, iskrenost, iskustvo, istina, izraz, ja, kanonizirati, kaos, katastrofa, kisik, klasika, konflikt, konfrontacija, kontemplacija, krik, kristal, krv, ludički, ludilo, mašta, materičnost, melankolija, metafizika, mijenjanje, mističnost, moj, mrlja, munja, navika, nedovršenost, neočekivanost, nepoznatost, ništa, nov, odmetništvo, osjećajnost, oponašanje, otpor, pamćenje, ploha, potencijalnost, površnost, primarnost, priroda, predstavljanje, pretjerivanje, pulsiranje, razarati, revolt, revolucija, samostalnost, san, sila, simbol, sistem, simetrija, sjećanje, sjena, slika, sloboda, smrt, snaga, spontanost, stil, strah, stvaranje, sve, svjetlo, subverzija, šok, temperatura, tradicija, udarac, umiranje, um, umjetnost, uništiti, vatra, vibracija, vještina, vrijeme, zanos, život, žudnja. Nema dvojbe da je reduciranje autorskih tekstova na ključne riječi uvijek svojevrstan patchwork; ali isto je tako očito da se u njemu vrlo precizno mogu uočiti bitni sadržaji piščeva/ slikareva pojmovnika. Vokabular napora, energizma, bunta, borbe, (auto)destrukcije, čestotno je vrlo znakovit. Ako laže koza, ne laže rog pa će niz nasilnih postupaka što ih Keser svakodnevno primjenjuje već dugi niz godina uključivši u to i uništavanje vlastitih slika 20 - upozoriti da je takvo samorazaranje samo kruna lančanoga procesa koji, u idealnim uvjetima, povezuje stvaranje, procjenjivanje i iskupljujuće žrtvovanje svoga djela te da je, dubinski gledano, realno vrednovanje slika u drugom planu, a da u prvi plan silovito izbija njegov Ego, njegova potpuna ispunjenost slikarstvom i time uvjetovana potreba da se životni ciklus maestralno (ma i u potpunoj tišini plamena) posve zaokruži. Mnoge sam slike spalio. I sada vidim da nisu bile bezvrijedne kako sam tada u trenutku (slabosti?) mislio. Jer da u sebi nisu imale ništa ne bi mi do njih dopiralo sjećanje. Ali i taj moj neoprez mogu shvatiti kao vježbu duha. 21 Što to znači? Zaključujem da je, po svoj prilici, riječ o ranom stadiju uništavanja, kojemu je poticatelj, vrijednosna prosudba (neoprezna ili valjana), a ne psihotično ritualiziranje, ne uživanje u destruktivnom radu vatre. Štoviše, ondašnju prosudbu slikar (u trenutku kad upisuje svoju glosu, tj. 1988) još i relativizira. Možda te slike i nisu bile tako loše kako sam tada Ja mislio. Umjesto 9

12 kritičke procjene instalira se novi kriterij: živost sjećanja. Naime: da u sebi uništene slike nisu imale ništa do njih se ne bi moglo pružiti slikarevo sjećanje. Ovdje uočavam temeljni pomak: kriterij više nije aktualno motrenje i razmatranje konkretnoga djela, nego retrospekcija u kojoj nepouzdano sjećanje na nešto već nepostojeće što se analitički više ne može provjeriti ima odlučujuću riječ. Kritičku spoznaju o vlastitome djelu slikar nesvjesno uskraćuje drugima, a jedini mjerodavni sudac procjenitelj ostaje on: ne kao kritičko biće, nego kao subjekt sjećanja. To je, jasno, dvojbena odluka jer u svakom sjećanju, pa i njegovu, traju hirovito pomiješane vrijednosti i nevrijednosti, ono zbiljsko i ono umišljajno, ono sadašnje i ono bivše, dobro i zlo, značajno i beznačajno. Sjećanje, usuprot Keseru, dopire do svega i do ničega: dno sjećanja je zaborav, a o njemu ne odlučuju likovne vrijednosti pojedinih sadržaja. Međutim, nešto je drugo važnije: sjećanje je prostor u kojemu se Dobro može održati, ali i ne mora; Zlo također. Sjećanje je uvijek egotično, osobno, subjektivno: nad- i pod- kriterijsko. Ako mu današnje sjećanje govori da je prema nekim svojim djelima možda bio pogriješio predajući ih vatri (pa tako godinama uzastopce) on se mora upitati nije li tu sjećanje samo drugi izraz za nesigurnost; je li sjećanje drugo ime za trajne dvojbe o vrijednostima i nije li (dobro) sjećanje glas savjesti ili odgovornosti ili žaljenja za okrnjenim opusom kad ga i sam može, u zaključku, izjednačiti s neoprezom. Neobično bi neoprez bilo shvatiti kao vježbu duha jer bi duhu bio primjereniji ispitivački oprez, razumsko prosuđivanje ne bez senzibilnosti i osjećaja, ali, svakako, bez afekata i, naravno, uspoređivanje s tuđim i drugim svojim djelima, pa i valjanošću vlastite nakane i opravdanošću vlastite uložene energije. Razmotrimo i ovu činjenicu: mnogi tumači Keserove umjetnosti (T. Maroević, Sl. Marković, I. Körbler, M. Sveštarov Šimat i dr.) govore o svim vrstama legitimnih i nelegitimnih tehnika kojima se slikar služi pa se višekratno spominju, uz one akademske, još i struganje, grebanje, brušenje, kvašenje, gužvanje, umješavanje pijeska, gipsa i koječega drugog u pigmente, pa nagrizanja, trganja, kolažiranja. Ako dobro vidim u njegovu se bitnu materičnost tu upliću počela vode i zemlje; gotovo da je bilo normalno očekivati skorašnji udar zraka i bljesak vatre; vatre, koja ne živi bez zraka. Čovjek, koji toliko drži do primarnoga u slikarstvu vodi, zacijelo, računa i o počelima svijeta. Implicite, Keserova je umjetnost oduvijek okrenuta sukcesivnim kritičkim samorazmatranjima autora i to, teško je izgovoriti, ponekad s očajničkom, duboko destruktivnom crtom neke neizlječive rezignacije: Stvaranje nije građenje, stvaranje je razaranje. 22 Ili: Ništa nije tako nevažno, a da ne bi moglo biti još nevažnije. 23 Ta je radikalna, potmulo dramatična konzekvencija proizišla, kao logična prosljedba, iz jedne prethodne ideje o sakaćenju (kao autonomnom kritičkom postupku), koju je pokrenula Mitchelangelova misao o tome da bi svaku kiparsku figuru trebalo zakotrljati niz strminu pa da bi ono što na kraju od nje preostane bila tek prava, bitna skulptura. Keser tu misao pokušava aplicirati (i) na slikarstvo, uvodeći ranjavanje u popis njegovih kušnji. U Keserovoj glavi, naporedo s plamenom koji uništava, ali i čisti, javljaju se, godinama, mnogobrojne ideje o kažnjavanju slike, kažnjavanju ljepote, uskraćivanju zadovoljstva učinjenim između ostaloga i zato što nikome više u žilama ne teku vatra i krv. Keser zdvaja: Nitko [više] nema temperaturu. 24 Sve su to prečaci prema velikom Plamenu, koji će spržiti sve nejako, očistiti sve nečisto, okrijepiti sve jake. U Plamenu voštanice Gaston Bachelard citira Novalisovu kratku devizu : Licht macht Feuer Svjetlost stvara Vatru. 25 Domišljajući, kako bi današnji čovjek jamačno izokrenuo tu rečenicu jer sada vatru (eventualno) palimo samo zato da bi bilo svjetla i/ili topline, Bachelard zamjećuje kako idealistički žar Novalisov omogućuje čitatelju da kondenzira svoju (a ne nužno Novalisovu) spoznaju, jer je u pitanju svojstvo bljeska, munjevita prijenosa plamena (primjerice) s izvora svjetla na stvarni ili simbolični stijenj voštanice, a taj prijenos svojom strelovitošću sjajno ojezikotvorenoj u njemačkome izvorniku omogućava poniranje u dubinu okrepljujuće Vatre. Kršćani znaju, kao što su znali Druidi, arijanci, šintoisti ili taoisti da vatra ne mora sažeći sve što dotakne, a znade to i Keser u kojega smo našli i takvih plamenom ili žarom dotaknutih površina koje su dodir s jačim 10

13 41/21 Bez naslova / Senza titolo / Untitled s.a. / nd ipak preživjele. Ali kad slikar svoja djela u potpunosti preda Vatri onda to nije zato da bi se ona osnažila (jer u plamenu nestaju), nego zato da On ojača, da preboli gubitak, da osokoli duh, koji u njemu bdije. Duh ne hrabri pepeo bivših slika, ali ga može uzdići Plamen, koji je neke od njih progutao, da bi buduće primile od njega svjetlost, da bi se, kao u mitu o Feniksu, iz propasti ponovo rodile. Uništavajući svoja djela, Keser je sva svoja struganja, brisanja, trljanja, nažiganja, bojanja i prebojavanja, ljuštenja i čerečenja, sve posjekotine, ubode, močenja, ljepljenja i preljepljivanja, potapljanja i gušenja, preklapanja, paranja, sjećenja, čađenja, sve zgužvotine, sva ranjavanja perom i skalpelom, prstima i žicama u paroksizmu muke predavao sudu Nemilosrdnoga. Ako se, kako smo vidjeli, gdjekad i pokolebao ne bih to tumačio kao znak slabosti još manje kao znak probuđena oportunizma, nego kao izraz iskustva: što se mrtvo rodi ne treba ponovo ubijati. (Inače bi nas to moglo podsjetiti na Bazinova strica 26, koji pomamno gazi i drugi put ubija istu onu zmiju koju je njegov mali nećak već bio udavio.) Ako je vjerodostojna Keserova konfesionalna rečenica: Sve loše u sebi istjerujem slikanjem 27 onda bi ispovjednik, koji je nužno i egzorcist, morao pitati je li to istjerivanje zla kistom 11

14 27/12 Bez naslova / Senza titolo / Untitled s.a. / nd 28/12 Bez naslova / Senza titolo / Untitled s.a. / nd ostavilo tragove mraka i na njegovim dotičnim slikama ili je zlo pogibalo na putu iz srca i glave prema ruci i dalje, kroz ruku i posrednički alat, do slikane podloge? Slikanje, na Keserov način, podrazumijevalo je posredovanje kista, slikarskog noža, pera, trske, zidarske žlice, prstiju i svako mi se od tih sredstava, osim prstiju, činilo relativno prikladnim jer je bilo neživo da u njemu zgasne zlo; ali, ipak, ostaju prsti Prstima se zlo koje istječe iz tijela moglo samo prenijeti u tvarnost slike. Pa ni za alatke, koje mnogi vide tek kao produžetke ruke tvorca, nije posve sigurno koliko im moj tanašni optimizam može ojačati otpornost prema zlu: točnije, obdariti ih neprovodljivošću zla. Mislio sam da samo život može biti vodič Zlu; no što ako griješim? 12

15 Nerado se ovdje pozivam na neizravne dokaze aktualnosti te teme, no Keser je i sam naslikao svoga Egzorcista, pokazujući da je teme i problema posve svjestan. (Toga je Egzorcista apostrofirao u svome inicijacijskom pasažu T. Maroević, u drugom predgovoru Keserove zagrebačke izložbe ) Nisam, u ovome trenutku u mogućnosti šire eksplicirati ove intrigantne sadržaje jer oni uvelike prelaze, barem za onoga koji vidi, ikonički obzor, a sustavan pregled Keserova opusa, ni na toj razini, nije još obavljen. Ipak, morao bih se, još jednom osloniti, i bez izravnoga citiranja, na njegov značajan dnevnik i neke atelijerske i ine razgovore. Keser je ozbiljan slikar, odgovoran sugovornik i, nedvojbeno, hipersenzibilno biće. Neka njegova svjedočenja a riječ je, možda, o opisima psihotičnih likova koji često bujaju u samoći mukotrpnoga piši-briši i ruši-gradi posla, u atelijerskog izolaciji, u noćnim satima, od premorenosti i radnog nespokoja govore o nekoj vrsti samoproizvodnje alternativnog, onostranog bića: recimo da to može biti i slikovna materijalizacija njegova Alter Ega (ali to i ne mora biti), koji se, karakteristično, pokušava uključiti u njegov posao: sugestijom, aluzijom, došaptavanjem, nijemim pa i nejasnim znakovima, dvosmislenim svojim postojanjem. Keser, naravno, ne vjeruje u duhove, ali vjeruje u likove svoje mašte: Crni lik, koji mu gdjekad muti obzor proizišao je iz njega samog, raširio se iz njegovih bočica tuša i tinte u prostor atelijera kao duh oslobođen iz tijesne boce. To bi značilo, ako dobro sagledavam Keserovu mapu (slikarskoga) života da je u nekim trenutcima dodirnuo dno svoga bića, da je dodirnuo Istinu. Ona može učiniti da zamišljeno oživi pod njegovom rukom: njegovom animacijom. Treba, doduše, naznačiti da su od romantizma, simbolizma i ekspresionizma Crni gospodin, Gospođa u crnom, kao i Nepoznat netko već i književno-umjetničke paradigme; glasovite Persone tjeskobe. Ni taj ga segment neće, sam po sebi, kontekstualizirati u povijesni korpus hrvatske suvremene umjetnosti, niti će ga iz njega isključiti. Tema o kojoj smo govorili proizašla je iz rezignacije, malodušnosti pa i očaja današnjega slikara koji razmišlja o podrijetlu i svrsi svoga posla; u tome bi se Keseru našla i neka začudna srodništva; Slavko Kopač, Ivan Lesiak, Biserka Baretić i drugi. Slikar koga zatičem umočena do lakata u koritu boje, slikar koji mijesi i pušta kroz prste žitku tvar svoje slike u nastajanju, koji kao pekar razvlači svoje šareno tijesto ma što da je o sebi rekao, ma što da su o njemu rekli drugi mag je i demijurg i oblikovat će, ako već i nije, i ono zemljano, slikarsko rebro iz kojega će poteći rijeka grijeha i života. Uvijek je stvaranje svijeta stvaranje svjetova! većih ili manjih, boljih ili gorih, dugovječnih ili kratkotrajnih, usplamtjelih ili staloženih bilo važan posao; važniji od razmještanja ukrasa, od zabavljanja dokone publike. Keser je nedvosmisleno isticao da svoju sliku konfrontira samo sa sobom samim (jer ne može drukčije) i da njegovo djelo odgovara samo njegovu umu, koji se nastoji u djelu prepoznati. Nikome drugome poručuje slikar iz svakog kuta svoga atelijera. Nezavisnost je najdragocjenija sloboda koju umjetnik može doseći. Ali, kao što nezavisnosti u političkome životu naroda nema bez borbe, bez suprotstavljanja tako je nema ni u životu slike. Spoznati sebe ili biti svoj to talesovsko humanističko načelo ostvaruje se u zbilji istom kroz sukob sa svima: totalnim ratom i, konzekventno, postupnim no i konačnim osamljivanjem. ništa piše Canetti nije na mene tako presudno utjecalo kao strop Sikstinske kapele. Odatle sam naučio koliko prkos može pridonijeti stvaranju kad se udruži sa strpljivošću. 29 Doista, u ratu sa svima, prkos hrani naše mišiće, krijepi naša srca i ne da umu da poklekne. U Kesera je ta polazna pozicija jasna; on se opire ili prkosi svemu (tek tako) modernome ili, pak, avangardnome, kao što ne podnosi ni apriorni konzervativizam; korištenje općih mjesta, potrošenih šablona, konvencija. Ništa se ne dobiva školskom svjedočbom, diplomom, promocijom, titulom jedina su mjerila: rad i učinak. Startni je položaj Keserov onaj koji iz duboke depresije (iz minusa, iz podzemlja) vodi prema površini i visini: Što sam ( ) bespomoćniji, to sam ( ) izražajniji. 30 To pretpostavlja da je hendikep propulzivni motor koji obilježenom daje uzgonsku 13

16 snagu. On je, također, neprijatelj (svake) zadane stvarnosti i odbija da se prepusti struji: Umjetnost je samo jedan od načina borbe protiv stvarnosti. 31 Ako ta stvarnost predmnijeva kolektivne ideale, kolektivne spoznaje, služenje kumirima kolektivizma Keser se distancira napomenom da moderni umjetnik ne predstavlja tumača zajednice, nego samo prikazivača svojih stramputica. 32 Kako ući pod taj oklop? Reklo bi se namah da je ovdje ozakonjeno baš ono protiv čega se slikar bori zajednica je zakon, individualno je zastranjujuće. Ipak, bio je vrlo oprezan braneći navodnicima oko stramputice sugestiju da su to stramputice za neke druge, ali ne i za njega. Mnoštvenosti, različitostima, plurističnosti, proturječjima (itd.) raslojenih, polivalentnih, nehomogenih zajednica on, sve da i hoće, ne može biti valjan tumač; može se, realno baviti samo sobom. Snažno odvajanje pojedinca od grupe moralni je imperativ današnjice; to je poziv na osobni integritet i preuzimanje osobne odgovornosti bez sklanjanja iza štitova društvovnih interesa, interesa grupe, zajedničkih dobara i tome sličnog. Kada te vidim, kazuje Keser možda te i zagrlim. Dok si nevidljiv ne grlim ništa. Zato i jest, okružen mrakom rezignacije: Ljudska sudbina događa se samo nekim ljudima. 33 Čini mu se, da su ciljevi zbiljske umjetnosti, u svijetu u kojemu živimo gotovo obesmišljeni i dezavuirani. To mu, u vremenu (tehnološke) komunikacije otežava sentimentalnu i intelektualnu komunikaciju s prošlosnim Poneke stare slike izgledaju mi kao dobro namještene sobe 34 sadašnjim Ne opterećivati se suvremenicima 35 i budućnosnim: Biti ispred vremena znači ne biti nigdje. 36 Moramo biti svjesni da su to granične misli; uvjetovana radikalizacija osjećaja, unutrašnjih dvojbi, čak iskušavanja krajnosti: Keseru baš taj napon, baš taj grč omogućuje stvaranje: ono teče iz gnjeva, opiranja, protimbi, zanosa, sjećanja (na cijelu povijest slikarstva) i kao sve prave bure završava, jednoga dana u Tišini koja se proširi prostorom: A ja nastojim ( ) naslikati ništa. 37 Bit toga zaključka dade se razabrati, jednako tako, i iz niza drugih zapisa; primjerice onoga u kojemu slikar priznaje da ga bilokoja mrlja i slučajna ogrebotina lakše pokrenu na djelovanje nego sustavno promišljanje. 38 Nikoga, tko je pratio njegov dug trag u hrvatskoj umjetnosti, to neće iznenaditi: on je impulzivan, nagonski slikar odan instinktu, a ne spekulacijama, koji je govorio da se bojom može služiti samo iracionalno. Istodobno on boju doživljava kao živo biće, s potrebama živoga bića: Boja mora imati kisika. 39 Kisik omogućuje disanje; boja s kisikom živi, bez kisika se guši. Ona je, kad god je primarna i snažna uvijek i živa. Keserov je impetus vitalistički, pa i njegova spoznaja da se mukotrpno traganje za samim sobom događa kroz neprestane sukcesivne promjene i nije drugo, nego otpor preranom starenju i zahtjev da agon potraje do kraja, da se do samog kraja bilježe promjene rezultata, ispisuje kolebljivi graf života. Kako dvosmisleno i turobno i ironično zvuči, nakon svega, njegovo upozorenje: put slikara je bezuvjetna predanost ničemu. 40 Tu bi trebalo završiti. Ne mogu, ipak, odoljeti želji da njegovo Ništa povežem s Ništicom Maya; odnosno s najstarijim otkrićem njezina simbolskog smisla: U gliptici Maya ništica je predočena zavojnicom, otvorena beskonačnost kroz zatvorenu beskonačnost. 41 Tek toliko, da manje sabran promatrač ne procijeni kako je Keserovo Ništa puka Praznina. 14

17 B I LJ E Š K E 1 Usp. Zlatko Keser, Dnevnik s crtom, 1987-, rukopis s originalnim crtežima; 330 popunjenih te još 177 praznih stranica kunstdruka, uvezanih u knjigu formata 17,2 x 10 cm (knjižni blok 16,5 x 9,5 cm), koji je instruktivan vodič kroz njegove serpentine mentalno-filozofske, praktičnoslikarske, konkretno-hrvatske, povijesno-umjetničke, društvovne i dr. 2 Isto, str. 210, početkom Učinio je to, fragmentarno, ali jasno Ive Šimat Banov u predgovoru za Keserovu izložbu u Forumu, Zagreb, lipanj-rujan 1986, a onda, posve svjestan problema odnosa predložak-odjek, Josip Depolo, u zajedničkoj knjizi s Mladenom Kuzmanovićem, o Keserovim i Krležinim Baladama, GZH i Međunarodni slavistički centar SRH, Zagreb 1987, v. str Zlatko Keser, Dnevnik s crtom, str. 182; Isto, str. 188; travanj On se, 2008, izrijekom pitao: Da li zelena može postojati bez plave i žute? ; v. Dnevnik, str Isto, usp. str. 229, 230 ( Kaos volim te, Živio kaos! ). 8 Isto, str. 32; MCMLXXXVII. 9 Isto, str. 239; Isto. 11 Usp. Elias Canetti, gl. Izopćeni raj, u: Spašeni jezik, preveo Zlatko Crnković, Znanje, Zagreb 1982, str Dnevnik, str. 137; Isto, str. 138; Vlastiti put pa ma koliko bio uzak bolji je od tuđih autostrada, isto, str. 65; Isto, str. 90; jesen Isto, str. 191; početkom Isto, str. 326; Isto, str. 64; početkom Isto, str. 70; početkom To ovako iskazuje: Uopće ne razumijem potrebu za uništavanjem gotovo svega što napravim, Dnevnik, str. 143; studeni Ima u Dnevniku još komentara o tome; izjeda ga sjećanje na neka uništena djela. Ako se sjeća moglo bi biti da su nešto i značila. 21 Dnevnik, str. 143; studeni Isto, str. 234; Isto. 24 Isto, str ; Gaston Bachelard, Plamen voštanice, preveo Vjeran Zuppa, Razlog, Zagreb 1969, str Hervé Bazin, Guja u njedrima, preveo Zlatko Crnković, Znanje, Zagreb 1991, str Dnevnik, str. 151; studeni Tonko Maroević, Raskošni dar i razorna moć, u: Keser, Obzor melankolije, katalog izložbe u Kabinetu grafike HAZU, lipanj-srpanj 2011, str Elias Canetti, gl. Michelangelo, u: Spašeni jezik, cit. izd., str. 313 (kurziv I. Z.). 30 Dnevnik, 249; Isto, str. 214; početkom Isto, str ; početkom Dnevnik, str. 192; Isto, str. 120; jesen Isto, str. 65; Isto, str. 184; Isto, str. 315; Usp. Isto, str. 147; Isto, str. 104; rujan Isto, str. 315; A. G., Ništica; u: J. Chevalier A. Gheerbrant, Riječnik simbola, NZMH, Zagreb 1983, str

18 16

19 LABIRINTO KESER Ciò che creo, divento. Zlatko Keser, Igor Zidić 1 Bez naslova Senza titolo Untitled 1991 Stamattina vado da un vecchio conoscente per un viaggio d affari ed amicizia, vado da Zlatko Keser (Ilica 227/IV). E niente va così liscio come dovrebbe essere. Ma perché? Il signor Keser ha occupato molto più campo di quanto uno ne avrebbe potuto coltivare. Lui non è neanche difficile come Fernand Léger, quel meraviglioso vigliacco, come una volta così sinceramente gli diede il sopranome il mio ospitante di oggi 1, - ma un uomo educato. Keser è pitt. acc., che anche così abbreviato non sembra poco, e non è neanche tutto. Laureatosi da Oton Postružnik, ha compiuto gli studi postlaurea di picturae magister. Alcuni anni successivi si stabilisce nell Officina dell accademico Krsto Hegedušić, anche lui uno dei cognati di Hlebine (cosa che direbbe qualcuno per semplice cattiveria), il cui padre era forse per puro caso? insegnante di lingue classiche. Il giovane pittore accademico, anzi, accademico con laurea specialistica in arte, si esercita, insieme al vecchio Maestro ed Accademico, in un arroganza appropriata, avanzamento sociale generale e tecnica dell fresco (Sutjeska, Tjenitšte). Proprio lì, sul posto giusto, anche lui si è dato nelle furie in una delle battaglie storiche. Il suo bilancio, mentre salivo sul grattacielo dei pittori della via Ilica, è senza dubbio imponente: lui è un espositore frenetico (con 64 mostre personali e centinaia di mostre collettive nel mondo ed in Croazia), lui è un bravo premiato (con minimo 20 premi pittorici) ed incontestabile eccellente: ormai già pensionato professore ordinario di ALU ed inesauribile membro ordinario della HAZU. Tutto ciò ottenuto doverosamente e dignitosamente, e Keser è l ultimo della nostra società a cui si potrebbe contestare una cosa sola. Però è la sua vita al di là della realtà: in realtà, lui è un vulcano polveroso e bollente (o addirittura Efesto); lui è una fabbrica, e non la vetrina di onore. Dico fabbrica, e quando lo dico penso, a quelle fabbriche di una volta: piena di rumori e grida tra operai, lo stridore delle catene, dei martelli pesanti e le martellate minute costanti, fili di vapore e fumo che si alza in alto. Non ci sono nuvolette bianche ed innocenti, ma tutto è invaso dal fumo nero, stridano i carrelli sulle rotaie, bruciano gli alti forni, gli operai li colmano di tonnellate di carbone, scorrono negli imbuti fiumi di vita, di ferro e di piombo fuso trasformandosi così, con le sagome, in nuove forme misteriose. Qui un signore non può metter piede per osservare per un attimo tutto ciò. Non c è un attaccapanni per appoggiare capello o mantello. Qui si lavora. Il professore ordinario pensionato dell Accademia dell Arte di Zagabria e membro ordinario attivo dell Accademia croata (delle Scienze e delle Arti) è il lavoratore più laborioso negli ultimi trent anni da noi. Quando dico lavoratore, penso a Keser, e vedo un uomo con le mani sporche, con i vestiti coperti da colori induriti, con le scarpe tutte colorate, strisce variopinte indiane sul viso ed i capelli che di tanto in tanto si arricciano con le scosse di elettricità. Vedo un uomo robusto, che, crescendo, non allungava più di tanto le mani e le gambe (per non indebolirli o renderli più sottili); un operaio settantenne, un concentrato puro 17

20 di forza, che scava per i fiumi sotterranei dei propri disegni, bozze, collage, che si trasbordano dagli scaffali, spuntano sotto le scrivanie, dormicchiano appoggiati alle pareti, cadono dai cassetti mappe, mucchi, scatole; cadono sul pittore che da solo, senza alcun aiuto di qualcun altro trasloca, spaccia e getta qua e là i suoi quadri grandi e pesanti da una parte all altra dell atelier. Quando quel mucchio di carte scoperte e portate alla luce del sole diventerà ancor più alto, e quando fuori da quel monte minaccioso spunterà solo la mia testa con gli occhi spalancati, mentre le due braccia di color nero-argento ancora spostano, mettono in ordine, riordinano, dividono, assortiscono, stirano, spicciano i fogli incollati di kundstruck carta, cartoncino, cartone, giapponesi schiacciati ed altre carte disegnate a penna, matita, penna a sfera, pennello, pennarello, con le forbici, fuoco, colla; carte cancellate, graffiate, strofinate aggiungerei: con erpice, ascia, carta smerigliata, con bastone, aghi e unghie (e chi sa con che cos ancora), mi permetto di sospirare: - Zlatko - Ti serve altro? e già pronto a coprirmi fino alla fine. - Nooo ma (guardo le mani ed i vestiti) ma questa cosa qui, è fissata? - Si, è fissata (e lo vedo voltarsi verso la parete e ridere silenziosamente sotto i baffi) è fissata, naturalmente, certo Keser, Keser. Lui è tutto quello che abbiamo già detto di lui, ma è anche di più. Davvero: lui è una fabbrica. E un alto forno che sputa fuoco e metallo fuso, è una catena di fiammelle di fuoco, montagna di carbone, operaio che dirige quella fabbrica matta, produttore di esplosioni di colore e di colpi potenti, urlo e rabbia, sorvegliante, fabbro, saldatore, muratore, anatomista, minatore, macellaio di Soutine, erede diretto della Terra della fame e rivolte, disgrazie e ribellioni ( O. Postružnik, K. Hegedušić) che si arricchisce con la letteratura di Klee, Kandinski, Mirò, Dubuffet, Kopač, Stupica; con Picasso è un custode della memoria della pittura (da Cranach e Dürer fino a Velasquez e Rembrant proveniente dal fiume di Reno) e perciò, come ogni custode della cassa con il tesoro, è prudente, astuto, melanconico e tremante. (Ma è perché non dorme abbastanza. Ha i nervi tesi. Cerca sempre di evitare il sonno e dormicchia un minuto solo e durante gli anni bellici, ripeteva sempre: Nasco nel suono dell esplosione atomica in mezzo alle stelle 2. E poi, ripeteva sempre: Mi sveglio. Evidentemente, quell esplosione che si ripete sempre, non gli fa del male, non gli causa ferite né lesioni; essa solo dà una scossa al custode e lo ammonisce affinché sia sempre più prudente. E da quel sonno è di nuovo più sveglio di prima.) Si, Keser è tutto questo. E un essere sociale, un essere responsabile. E compassionevole. Solitario dell atelier. Uomo della notte. Ragazzino. Giocatore. Grande combinatore. Ispiratore. Alunno. Maestro. Ho la sensazione che abbia potuto, in un nostro Borinage, - come Van Gogh predicare il Vangelo; caricare il fucile a Picasso, fare a gara con Šutej in calligrafia artistica, restar a bocca aperta davanti ad uno Balthus. Lui è fighter, attaccante, combattente (come loda appassionante la funzione del pugno ed approva la necessità dell aggressione: essa è madre di tutto Nuovo), con l udito più sottile del mondo e con la linea più fine del disegno: sente tutto, ed anche le storielle più sfumate di Vidović, Herman, Vaništa che gli racconto divertendolo mentre scava nei suoi ripostigli nascosti, dimenticati, trascurati e disprezzati. Noto che la sua memoria è profonda, allenata e che la tiene in forma con un lavoro continuo. Ha letto, ascoltato ed origliato molto, e prima di tutto ha guardato ed ha visto tante cose. Il tema con il quale rinnoviamo la nostra mai turbata ma sospesa cordialità è: Krsto Hegedušić. E l eredità materiale che ho ereditato da lui quando si è congedato con questo mondo. Con una bottiglia della sua grappa di Hlebine. Parla volentieri di Krsto. E la sua giovinezza, è l inizio della 18

21 37/20 Bez naslova / Senza titolo / Untitled 1996 conquista delle nuove esperienze, è anche la contentezza per la confidenza acquisita dal vecchio mago. Il giovane Keser già allora era un giovanotto robusto. Uno così non si sarebbe potuto scolpire neanche in un tronco di quercia! Verso la metà degli anni ottanta, disegnava e dipingeva come Krsto Hegedušić lo faceva negli anni trenta e cinquanta, in base ai motivi di Balade di Krleža; ma lui non era Krleža, né Krsto, nè Krčelić, né Urs Graf, né Kulmer, ma era Keser e solamente Keser. Era il segno che abbiamo finalmente l Infrenabile, ma chi tra noi potrebbe essere interessato per una analisi di una segnaletica del genere? 3 Quell Infrenabile, vissuto tutte le esperienze, avendo passato di tutto, tentato tante volte ed essendosi bruciato le ali cento volte, è riuscito a fare il proprio programma dalla protezione del Selvaggio buono: Non giurate sulla tradizione perché essa non esiste. Giurate sull essere perché è la tradizione del creatore. 4 E poi: Voglio un urlo, non voglio manichini. 5 Ed il modo più facile per sentire un urlo è con 19

22 54/26 Bez naslova / Senza titolo / Untitled s.a. / nd l accetta, pugno, coltello o scure. Alla fine, dopo l arme, escono fuori sempre, i Turchi. In qualche turchismo come pilić, džezva, čamac oppure Tenžera.. E così anche Keser è un turchismo che significa scure: scure del carpentiere, ascia. (Keser è davvero una scossa elettrica. Oltre a lavoratore, sento in lui anche Caesar (Kèzar; ted. Kaiser) che poi apostrofa a guerrieri. Sento poi, nella parola Keser anche la parola latina esse (che significa: essere, esistere) e italiano (con lo stesso significato) essere, parole nascoste con qualche lettera omessa, aggiunta o raddoppiata, ma chiaramente riconoscibile nella pronuncia (che mi rallegra infinitamente). Per me è una garanzia esselrel che l operaio resisterà e che il guerriero (Cesare) non si arrenderà. Alla fine, grazie al turco, latino ed italiano grazie al latino-tedesco arriviamo alla base di quella fabbrica dell arte: ed è la tecnica dura, intransigente, tecnica del testardo, ed anche di tradizione genetica della scure lottare contro la materia per la sua spiritualità; con la carta contro la sua consumazione; con il colore contro la sua contestualizzazione (e contro la solitudine egoista) 6, con la chiarezza contro il suo possibile vano; con il nero contro il suo (a priori) cattivo odore mortuario; per la lotta con tutto e per sempre, ma anche per l insazietà 20

23 del gioco in conformità all interpretazione che dice: il gioco e la gara sono due parafrasi circospette della lotta. Che c è ancora di croato in quel Keser multilingue? E evidente che c è una compensazione della razionalità ed il fanatismo: lo scambio della disciplina di lavoro con un caos creativo 7 ; respingimento della repressione con una passione non soppressa; compensazione della sistematizzazione con una pura improvvisazione. Lui, a differenza dei ricercatori di un ordine nuovo, di una tecnocrazia, burocrazia, amministrazione e controllo globale artistico ed artificioso, promuove un delirio nuovo 8, cioè pazzia produttiva 9. Lui mura la brama nelle fondamenta della propria pittura. 10 Penso che sia evidente che tra il razionale e l irrazionale, tra il realismo ristretto e l ampiezza della fantasia, dopo instancabili tentativi di esplorare sia in prassi che in contemplazione lo spazio per le proprie azioni, Keser scelga quello che lo opprime di meno. (Esempio della madre di Canetti e della sua decisione di trasferimento del figlio dalla Svizzera in Germania postbellica nel 1921 che stava per fallire, ci mostra un altra logica spaventosa ma nello stesso tempo anche monumentale, ebrea ed etnotradizionale: da tutte le strade possibili, la madre sceglie per il proprio figlio proprio quella più difficile e per lui meno attraente; la decisione opposta sarebbe coerente al bel-esprit ed al suo edonismo che alla fine avrebbe agevolato al suo sopore e rilassamento il che, alla fine, lo avrebbe reso debole. La madre capisce che il suo dovere è formare un guerriero.) 11. In Keser, molto presto nasce la coscienza del danno che può causare l autoinganno ed il lasciarsi andare alle proprie debolezze, e così lui, con una conversione impressionante, otterrà da solo quello che per Canetti doveva fare sua madre: tutto quello che nella pittura non mi risponde con una forte resistenza, non mi rende più forte. 12. La sua dichiarazione sembra quasi masochista ma anche fanatica, e direi pure, poetica: Bisogna sempre creare a sé stessi un problema insolubile. 13 Keser cerca di autodisciplinare sé stesso nello sforzo che, in realtà, non è sottoposto alla disciplina di qualsiasi metodologia o processo. Keser senza esagerazioni o fatuità, ha capito che lui stesso è un essere capriccioso e testardo in tutte le sue azioni, anche se sempre appartenete ad un Unità, e che le regole del proprio caos produttivo le deve stabilire da solo e poi anche a sé stesso imporle. Esse sono per lo più antitradizionali, cioè non convenzionali, antiaccademiche, antiillusionistiche. Il pittore resiste all acquisto illusionistico di qualcosa che non esiste, ad un inopportunità indecente (perché essa può causare solamente la banalità), rinuncia alla malattia di imitazione 14, crede in un irradiamento (e significato) di tutti gli elementi di un quadro: non esiste una cosa più ideale dall idea stessa che porta un opera indipendente 15. Ha detto proprio questo, in un modo suggestivo e diverso: Non devo inventar nulla. Devo solo seguire la mano. 16 E questo esige l annullamento a priori dell Ego, affinché, nel rito della lotta con il quadro (con la tela, colori, ricordi, con sé stesso ), si raggiunga quell aspirato, nascosto, fino a quel punto imprigionato, Io: Essere niente per poter alla fine diventare quello che sei. 17 E cosciente che, lui come pittore, sia un essere molto complesso, in tutti gli aspetti, che la pittura sia un sistema molto complesso, e che la nostra volontà non sia un fattore di gran rilievo nella valorizzazione di un linguaggio pittorico. D altra parte, la mano di un pittore e disegnatore sensibile è legata essenzialmente ed esistenzialmente al suo cuore, cervello, sentimenti e respirazione, contemplazione e memoria, e tutto ciò, in un modo od altro, scritto e cancellato, viene inciso nella sua scrittura. Credo che abbia pensato proprio a quella possibilità di negazione quando ha scritto: Tutto quello che abbiamo taciuto sulla tela, è verità 18. Nella propria evoluzione ha costruito la coscienza della necessità per il cambiamento (mentre gli interpreti della sua arte lodano proprio la continuità della sua espressione), della necessità dell improvvisazione, della necessità che nel quadro stesso il suo intelletto riconosca sé stesso; del bisogno che il mondo abbia almeno il nome; dell istinto 21

24 che lo spinge a ricercare la forza dell esperienza originale, così come, mortificandosi, ha capito che: Ogni linea o macchia possiede la propria aureola. 19 Inoltre, lui mette l accento sul primato del colore come la garanzia della sua verità e consiglia che i colori, per questo motivo, non devono essere mescolati troppo ; quanto più la mescolanza sia complessa, tanto più la veridicità dell espressione è dubbiosa. Attiriamo l attenzione su qualcosa che riteniamo una caratteristica specifica, o addirittura, di rilievo del pittore Keser. Quando parla dell avversione verso la mescolanza che secondo lui è l uccisione dei colori, lui nello stesso momento raccomanda il loro conflitto, le loro necessarie collisioni. La sua poetica è chiarissima: conflitto, aggressione, collisione, urlo, colpo di fulmine, esplosione, brutalità sono i modi suoi per esprimere quello che, in un senso espressivo, lo soddisfa e con cui lui stesso riesce ad attuare la propria attività non organizzata. Leggendo attentamente le note del suo diario, analizzando idee e dividendo atteggiamenti nettamente originali e di esperienza da quelli conoscitivi-teorici, abbiamo attentamente esaminato anche il suo lessico. Il suo diario forse sarà interessante ed indicativo non solo come un documento di uno scrittore, ma ci saprà dire molto anche delle sue conoscenze poetiche e conclusioni direttive e finali (soprattutto quelle elaborate nella sua prassi pittorica), come anche del materiale per il profilo psicologico dell artista. Arriviamo così, come si dice oggi, alle parole chiave. (Osservo, le ho ridotte, lasciandomi seguire da tre interessi di base; scelta, certamente riduce, ma non inganna e non cambia arbitrariamente l immagine dell autore. Per esempio, numerose (varianti) delle derivazioni, sinonimi, nonché un certo numero di termini tecnici, li abbiamo ridotti più decisivamente: sono per lo più i nomi delle correnti, stili, movimenti artistici e numerosi nomi e cognomi di artisti.) Dunque, le parole più caratteristiche, più frequenti e di significato più forte sono: aggressione, anacronismo, accademizzare, asimmetria, associare, astrazione, aura, autenticità, avanguardia, colore, lotta, brutalità, delirio, linea, disegno, atto, dinamica, opera, società, profondità, spiritualità, esecuzione, esplosività, emancipare, energia, costituire, formato, fulmine, armonia, idea gioco, illusione, immaginare, improvvisare, intensità, invenzione, irrazionalità, esclusività, sincerità, esperienza, verità, espressione, io, canonizzare, caos, catastrofe, ossigeno, classica, conflitto, confronto, contemplazione, urlo, cristallo, sangue, folle, pazzia, fantasia, materialità, melanconia, metafisica, cambiamento, misticità, mio, macchia, folgore, abitudine, incompletezza, inaspettato, sconoscenza, nulla, nuovo, ribellione, sensibilità, imitazione, resistenza, memoria, superficie, potenzialità, superficialità, primato, natura, presentazione, esagerazione, pulsazione, distruggere, rivolta, rivoluzione, indipendenza, sogno, forza, simbolo, sistema, simmetria, ricordo, ombra, immagine, libertà, morte, potenza, spontaneità, stile, paura, creazione, tutto, luce, sovversione, choc, temperatura, tradizione, scossa, morire, intelletto, arte, distruggere, fuoco, vibrazione, abilità, tempo, estasi, vita, desiderio. La riduzione dei testi d autore a parole chiave rappresenta sempre, senza dubbio, una specie di patchwork: ma è ovvio che in tal modo si possano individuare abbastanza precisamente i contenuti importanti del lessico dell autore/pittore. Il vocabolario dello sforzo, energia, rivolta, lotta, (auto)distruzione, è molto spesso abbastanza suggestivo. Come si suol dire Ogni nodo arriva al pettine e così tanti atti che Keser intraprende quotidianamente già da molti anni inclusa anche la distruzione dei propri quadri 20 lo ammonirà che una autodistruzione del genere è solo la corona di un processo a catena che, nelle condizioni ideali collega la creazione, valorizzazione ed il sacrificio redentore della sua opera, e che, se guardiamo più profondamente, la valorizzazione reale sta nel secondo posto, mentre nel primo posto spunta fortemente il suo Ego, il suo completarsi della pittura e così anche il bisogno condizionante che il ciclo della vita si chiuda del tutto (ma anche nel silenzio totale 22