Lokalni akcioni plan za biodiverzitet

Transcript

1 SEKRETARIJAT ZA ZAŠTITU PRIRODNE I KULTURNE BAŠTINE OPŠTINA KOTOR NACRT Lokalni akcioni plan za biodiverzitet KOTOR, 2015 GODINE

2 SADRŽAJ Predgovor Uvod Zakonski okvir Profil Opštine Kotor Značaj biodiverziteta za lokalnu zajednicu Vizija Akcionog plana za biodiverzitet Stanje i pregled biodiverziteta Opšta ocjena stanja biološkog diverziteta u Opštini Kotor Pregled biodiverziteta Diverzitet ekosistema i staništa (1.) Morski ekosistem (2.) Obalna (primorska) staništa (3.) Šumski ekosistem (4.) Planinski ekosistem Diverzitet A. Morski biodiverzitet B. Kopneni biodiverzitet Centri biodiverziteta Agrobiodiverzitet Stanje i potencijali razvoja poljoprivrede Životinjski agrobiodiverzitet Važnost zaštite autohtonih i zaštićenih rasa domaćih životinja Lokalne manifestacije na području Opštine Kotor Zaštita biodiverziteta kroz zaštićena prirodna dobra Zaštita biodiverziteta in-situ (na licu mjesta) prirodna dobra - zaštićena područja prirode Uticaji- prijetnje i faktori ugrožavanja biodiverziteta Morski biodiverzitet Obalni biodiverzitet Šumski biodiverzitet Akcioni plan za zaštitu biološkog biodiverziteta za period Opšte mjere Morski biodiverzitet Obalni biodiverzitet Šumski biodiverzitet Izmijenjena prirodna staništa i agrobiodiverzitet Akcioni plan ( ) Pregled

3 6. Prilozi Prilog 1 Pregled registrovanih vaskularne flore na području opštine Kotor 92 Prilog 2 - Pregled propisa koji su značajni za zaštitu biodiverziteta Prilog 3 - Popis međunarodnih sporazuma relevantnih za očuvanje biološke 119 raznovrsnosti u kojima je Crna Gora ugovorna strana LITERATURA 132 2

4 Predgovor Zaštita prirode i očuvanje biodiverziteta u Opštini Kotor susrijeću se sa čestim promjenama jer je Opština suočena sa brojnim problemima vezanim za ekonomski razvoj i ukupnu socio-ekonomsku tranziciju. Crna Gora je kao nezavisna država pristupila Konvenciji o biodiverzitetu juna godine, dok je Nacionalnu strategiju biodiverziteta sa akcionim planom za period godine donijela 29. jula godine. Strategija je osnovni dokument za zaštitu prirode koji utvrđuje dugoročne ciljeve i brojne mjere za zaštitu biodiverziteta, kao i načine njene primjene u skladu sa ukupnim ekonomskim i društvenim prilikama u zemlji. Odredbom člana 102. Zakona o zaštiti prirode alineja 1 prema kome nadležni organi jedinice lokalne samouprave izrađuju izvještaj o stanju prirode i dostavljaju ga organu uprave, a na osnovu zahtjeva iz dokumenta Strategije, Opština Kotor je pristupila izradi Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet za nastupajući petogodišnji period od 2015 do 2020 godine (u daljem tekstu LBAP). Obavještenje o izradi LBAP-a objavljeno je na sajtu Opštine Kotor i upućen je dopis zainteresovanim organima i organizacijama. Prethodno su u Nacionalnoj Strategiji biodiverziteta utvrđene glavne prijetnje po biodiverzitet i ekosisteme u Crnoj Gori, kao što su: (i) Neplanska urbanizacija i razvoj turizma na prirodnim staništima sa razvojem prateće infrastrukture; (ii) Promjene u praksi korišćenja zemljišta, posebno u odnosu na poljoprivredu i šumarstvo; (iii) Neodrživo i neplansko korišćenje prirodnog bogatstva (uključujući neplanski lov, prekomjernu berbu, itd.); (iv) Zagađenje vode, zemljišta i vazduha od strane industrijskih i poljoprivrednih zagađivača, kao i zagađenje prouzrokovano komunalnim otpadom; (v) Uvođenje stranih, invazivnih je do sada slabo istražena prijetnja, ali se njihov veći uticaj (prijetnja) na biodiverzitet može uskoro očekivati; (vi) Uticaj klimatskih promjena, a posebno uticaj toplih i suvih perioda na šumska staništa koja trebaju biti u središtu veće pažnje. U odnosu na identifikovane prijetnje na nacionalnom nivou, u izradi LBAP-a Kotor su analizirani lokalni glavni razlozi koji dovode do gubitka biodiverziteta na teritoriji Opštine Kotor u vezi sa kojima su razmatrani ciljevi zaštite biodiverziteta i sam plan mjera i aktivnosti za njegovu zaštitu (Akcioni plan) za naredni 5-to godišnji period. Za izradu ovog Lokalnog plana nisu vršena posebna terenska istraživanja, ali su se koristili podaci anketiranih društava i udruženja, podaci objavljeni u zvaničnim studijama, izvještajima i publikacijama, naučnim radovima, prostorno-planskoj dokumentaciji koji su dati u poglavlju "Litaratura". Sadržaj LBAP-a je utvrđen u skladu sa zahtjevima datim u članovima 101 i 102 Zakona o zaštiti prirode, kao i aktivnostima predviđenim u Nacionalnoj strategiji biodiverziteta sa akcionim planom za period godine, za koje je potrebno obezbjediti sprovođenje na lokalnom nivou kao i izvještavanje (jedanput godišnje) o istim. Taj godišnji izvještaj pripremaju nadležni organi lokalne samouprave i u njemu treba da budu (član 102 Zakona o zaštiti prirode) sadržana sljedeća pitanja: (i) pregled ostvarivanja ciljeva Strategije biodiverziteta i Akcionog plana na području jedinice lokalne samouprave; (ii) podaci o stanju zaštićenih prirodnih dobara na području jedinice lokalne samouprave; (iii) podaci o uticaju pojedinih zahvata na prirodu; (iv) ocjena stanja (biodiverziteta); (v) ocjena efekata sprovedenih mjera; (vi) podaci o institucionalnom 3

5 sistemu upravljanja prirodom; (vii) podaci o korišćenju finansijskih sredstava za zaštitu prirode i (viii) drugi podaci od značaja za zaštitu prirode. Imajući u vidu gore navedeno, LBAP je podijeljen u pet poglavlja i više priloga koji pružaju dopunske informacije i grafičke priloge vezane za osnovni tekst LBAP-a. Kako bi plan bio kvalitetniji, Rješenjem Sekretarijata za zaštitu prirodne i kulturne baštine izabrana su 3 recezenta, čije su sugestije prihvaćene. Recezenti su: - Dr Vesna Mačić, dipl. biolog - Dr Danka Petrović, dipl. biolog - Mr Vasilije Bušković, dipl. biolog 4

6 1. Uvod 1.1. Zakonski okvir Zakonski osnov za izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet Opštine Kotor (u daljem tekstu LBAP-a) nalazi se u odredbama člana 102 alineja 1 Zakona o zaštiti prirode ("Sl. list Crne Gore", br. 51/08, 21/09, 40/11), prema kome su nadležni organi jedinice lokalne samouprave u obavezi da izrađuju izvještaj o stanju prirode i dostave ga nacionalnom organu uprave. Lokalni Akcioni plan za biodiverzitet opštine Kotor urađen je u skladu sa Nacionalnom Strategijom biodiverziteta sa Akcionim Planom (mjera br. III. 10), kojom je predviđena izrada Akcionih planova za biodiverzitet u svim opštinama, koju je donijela Vlada Crne Gore u julu godine, na prijedlog Ministarstva nadležnog za poslove zaštite životne sredine, na period od pet godina radi utvrđivanja dugoročnih ciljeva i smjernica za očuvanje biološke i predione raznovrsnosti. U skladu sa odredbama iz člana 101. Zakona o zaštiti prirode, Strategija sadrži naročito: (i) smjernice za očuvanje zaštićenih prirodnih dobara; (ii) smjernice za zaštitu ekosistema, stanišnih tipova i divljih životinja, biljaka i gljiva; (iii) smjernice za istraživanje i praćenje stanja u prirodi; (iv) akcione planove za sprovođenje Strategije, sa utvrđivanjem prioriteta i mogućih izvora finansiranja; (vi) smjernice za uključivanje zaštite prirode u druge sektore; (vii) smjernice za obavještavanje javnosti i učešće javnosti u odlučivanju o zaštiti prirode; (viii) način ispunjavanja međunarodnih obaveza u oblasti zaštite prirode, (ix) kartografski prilog koji prostorno prikazuje mjere očuvanja biološke i predione raznovrsnosti i zaštitu prirodnih dobara; (x) druge elemente od značaja za zaštitu prirode. Konvencija o biološkom diverzitetu (Convention on biological diversity - nadalje CBD) donijeta je u Rio De Žaneiru godine, i u njoj su do sada uključene 193 zemlje ugovorne strane (od kojih je 168 deponovalo svoje potpise). Ciljevi CBD (član 1.) su: (1) zaštita biološkog diverziteta, (2) održivo korišćenje njegovih komponenti i (3) pravedna raspodjela koristi od upotrebe genetskih resursa. Kroz promovisanje ekosistemskog pristupa, ova Konvencija daje poseban značaj međusobnim odnosima između očuvanja i održivog korišćenja prirodnih resursa i održivog razvoja ljudskih zajednica. Zakonska regulativa koja je u Crnoj Gori značajna za izradu LBAP-a Opštine Kotor data je u Prilogu 4 ovog dokumenta, a pregled relevantnih međunarodnih ugovora u ovoj oblasti u Prilogu 5. 5

7 1.2. Profil Opštine Kotor Položaj opštine Opština Kotor nalazi se u Crnoj Gori, u Bokokotorskom zalivu koji zauzima specifičan položaj u Jadranskom moru i predstavlja najrazuđeniji dio jugoistočnog dijela Dinarskog primorja. Sastavljen je iz četiri manja zaliva koja se međusobno nadovezuju jedni na druge Hercegnovski i Tivatski koji čine spoljašnji, i Risanski i Kotorski, koji čine unutrašnji dio i dva prodora, od kojih prvi Kumborski prodor (širine 730m) povezuje otvoreno more sa Hercegnovskim zalivom, a drugi Verige (širine 340m) povezuje Tivatski sa Risanskim i Kotorskim zalivom (Stjepčević i Žunjić, 1964). Na jugoistočnom kraju Kotorskog zaliva, gdje je more 28 km ušlo u kopno, smješten je grad Kotor (42 26 N E) koji je sjedište opštine, kulturni, obrazovni, naučni, zdravstveni, privredni i sportski centar. Teritorija opštine Kotor ( ha) obuhvata pojas otvorenog mora u dužini od 18,1 km od uvale Bigovo na granici opštine Tivat do uvale Jaz na granici sa opštinom Budva i obale unutrašnjeg Kotorsko- Risanskog zaliva dužine 37,6 km. Opština Kotor oivičena je područjem ogranaka lovćenskog i orjenskog masiva, a obuhvata planinski prostor Krivošija sa Dragaljskim poljem, prostor oko Kotorsko-risanskomorinjskog zaliva, greben Vrmca i ogranke Lovćena, Donji i Gornji Grbalj sa plodnim površinama i područje obale otvorenog mora. Slika 1.: Karta Bokokotorskog zaliva Izvor: coast_map_part.jpg Posebnu vrijednost (univerzalnu vrijednost prema Konvenciji o zaštiti svjetske prirodne i kulturne baštine) na teritoriji opštine Kotor čine prirodne karakteristike izražene na području Kotorsko-Risanskog zaliva koje se kao Prirodno i kulturno istorijsko područje Kotora nalazi na UNESCO-voj listi svjetske baštine. Prirodno i kulturno istorijsko područje Kotora čini harmoničnu simbiozu prirodnih fenomena i graditeljskog nasljeđa. Ovo područje obuhvata unutrašnji, najuži (340 m) i u kopno najdublje usječeni dio Bokokotorskog zaliva. Svojim postankom (tektonski spuštena i potopljena riječna dolina) i morfološkim karakteristikama (izrazita vertikalna razuđenost) jedinstven je zaliv na Mediteranu. 1 Ukupna teritorija Kotorske opštine ( ha) je pokrivena prostorno-urbanističkim planom Opštine (PUP-om Kotora). PUP je po definiciji iz Zakona, lokalni planski dokument. PUP-om je definisano da će se prostor opštine Kotor uređivati kroz izradu više planskih dokumenata (DUP, 1 Opština Kotor (2012), Strateški plan razvoja opštine Kotor , str.8 6

8 UP, lokalnih studija lokacije) i kroz više državnih studija lokacije. 2 Po prostornom planu, i prema Odluci o mjesnim zajednicama ("Sl. list Crne Gore - opštinski propisi", br. 23/13 od ), Opština Kotor je administrativno podijeljena na 21 mjesnu zajednicu. Tabela 1. Teritorijalna podjela Opštine Kotor Redni Mjesna zajednica broj 1. MZ Stari grad Kotor 2. MZ Dobrota I 3. MZ Dobrota II 4. MZ Orahovac 5. MZ Perast 6. MZ Risan 7. MZ Morinj 8. MZ Donje Krivošije 9. MZ Gornje Krivošije 10. MZ Škaljari 11. MZ Muo 12. MZ Prčanj 13. MZ Stoliv 14. MZ Kavač 15. MZ Mirac 16. MZ Gornji Grbalj 17. MZ Radanovići 18. MZ Lastva Grbaljska 19. MZ Vranovići 20. MZ Savina 21. MZ Glavatičići-Bigova Izvor: Klimatske karakteristike Kotor ima obilježje sredozemne klime, pripada perhumidnoj mezotermnoj drugoj zoni, koju karakterišu blagi vrlo kišoviti zimski period i izrazito sušan i relativno dug, topao ljetni period. Za klimatske prilike ovog kraja, pored uticaja mora, od posebnog je značaja i brdsko-planinsko zaleđe, što se odražava prije svega na temperaturu, padavine i vjetrove. Srednje mjesečne temperature u svim mjesecima u godini imaju pozitivne vrijednosti. Treba naglasiti da navedeni podaci o klimatskim karakteristikama, su podaci zvaničnog, od Svjetske meteorološke situacije verifikovanog niza i predstavljaju podatke koji su dati i u poslednjem prostornom planu Crne Gore. Verifikovani niz u potpunosti odslikava klimatsku sliku područja Najtopliji mjesec je jul sa prosječnom maksimalnom temperaturom vazduha od 26.7 o C, a najhladniji mjesec je februar sa prosječnom minimalnom mjesečnom temperaturom vazduha od 5.3 o C. Jesen je toplija od proljeća za prosječno 3 o C. Prosječan broj tropskih dana sa temperaturom Tmax 30 o C je 23.0 u julu mjesecu. Prosječni broj dana sa mrazom sa temperaturom Tmin<0 o C je 1.0 u februaru, a 4 u toku godine. Maksimalna srednja mjesečna oblačnost je u februaru mjesecu i iznosi 9.8, a minimalna vrijednost je zabilježena u julu 0.7. U julu je najveći broj vedrih dana (srednja dnevna oblačnost <2/10) 18, a najmanji u februaru i decembru 1. 2 Expeditio, Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor, (2012). Programski zadaci koji vode ka održivom prostornom razvoju 7

9 Pojava snijega i sniježnog pokrivača na području Kotora je rijetka pojava. Maksimalna visina sniježnog pokrivača je izmjerena godine visine 3 cm. U Kotoru je samo 7 puta izmjeren sniježni pokrivač i to 4 puta u godini. (3 dana u januaru i jedan dan u februaru). Što se tiče osunčavanja, iako je obdanica najduža u junu mjesecu (prosječna dužina dana je 15,2 sata) ukupan broj sati sijanja Sunca je najveći u avgustu, i iznosi sata. U zavisnosti od distribucije vazdušnog pritiska koji je niži u toku ljetnjeg perioda, a znatno viši u zimskom periodu, na ovom području se javlja nekoliko vjetrova. Bura je hladan i suv sjeverni vjetar koji duva u zimskom periodu iz pravca sjevera i sjeveroistoka. Ovaj vjetar snižava temperaturu, smanjuje oblačnost i vlažnost vazduha. Jugo je topao i vlažan vjetar, duva u toku hladnijeg dijela godine iz južnog pravca i donosi obilne padavine. Od svih ostalih vjetrova, može se izdvojiti sjeverozapadni vjetar-maestral koji se javlja u toplijem dijelu godine i duva na kopno iz pravca zapad-jugozapad. U padavinama je određen sadržaj fizičko-hemijskih parametara: ph, elektroprovodljivosti sulfata, nitrata, hlorida, amonijaka, bikarbonata, Na, K, Ca, Mg, kao i sadržaj teških metala i organskih polutanata, što je vrlo važno pratiti zbog trendova depozicije teških metala na zemljištu i biljkama, kao i u kontekstu praćenja prekograničnog transporta zagađenja. Na mjernom mjestu u Kotoru svi izmjereni parametri su bili u okviru propisa. 3 Geološke i pedološke karakteristike Područje opštine Kotor odlikuje se veoma složenom geološkom građom i tektonskim sklopom. Zaliv Boke Kotorske je svojim postankom (tektonski spuštena i potopljena riječna dolina) i morfološkim karakteristikama (izrazita vertikalna razuđenost) reljefno najsloženiji dio Crnogorskog primorja i jedinstven zaliv na Mediteranu. Smatra se da je složeni oblik Zaliva nastao najvjerovatnije denudacijom i fluvijalnom erozijom na flišu u doba miocena i pliocena (Cvijić,1924). Dinamičan reljef, složena geološka struktura, karakteristične klimatske i hidrološke prilike i na kraju čovjek, faktori su koji su uticali na razvoj većeg broja tipova zemljišta: aluvijum (fluviosol), koluvijum, crvenica (terra rossa) i smeđa euterična zemljišta. Područje Zaliva okružuju vertikale dinarsko-primorskog krečnjaka, izuzetne visine i debljine pripadajući tako rijetkim oblastima holokarsta u svijetu, sa posebno izraženom kraškom morfologijom i hidrologijom. 4 U geološkoj gradnji dominiraju mezozojski i jako karstifikovani krečnjaci koji se karakterišu brojnim geomorfološkim oblicima (pećine, ponori, jame, okopine), a u priobalnom djelu kenozojski (tercijarni) fliševi, na kojima su, uglavnom, podignuta naselja: Škaljari, Risan, Morinj, Grbaljsko polje. Prirodu ovog područja karakteriše izuzetno vertikalna razuđenost, kao posljedica morfogeneze Zaliva, naglašena tektonskim spuštanjem duž rasjednih linija Kotor Orahovac i Risan Krivošije. Kao rezultat vertikalne razuđenosti područja je i klimatska diferenciranost od mediteranskog do planinskog (subalpskog) tipa klima. U vezi sa tim je i raznolikost vegetacijskog pokrivača koji karakteriše bogatstvo flore. Pedološke karakteristike, svakako, utiču na vertikalni raspored vegetacije ali, kada je riječ o Kotorsko-Risanskom zalivu, taj uticaj je izraženiji u njenom horizontalnom rasporedu. Riječ je o sastojinama pitomog kostanja (Castanea sativa) na sjevernim padinama Vrmca (Stoliv) i Kostanjici, gdje raste kao samonikla. 3 Ministarstvo za ekonomski razvoj, Prostorni plan Crne Gore do godine (2008), 4 Ministarstvo za ekonomski razvoj Republike Crne Gore, Prostorni plan područja namjene za morsko dobro (2007) 8

10 Hidrografske karakteristike Tipični oblici kraške hidrografije, predstavljeni su kraškim vrelima na nivou mora (Škurda, Gurdić, Ljuta), potajnicama iznad nivoa mora (Sopot 33 m), vruljama, izvorima na morskom dnu (Dražin Vrt, Perast, Sopot). Na neposredno zaleđe područja Kotora (Crkvice 940 m) godišnje prosječno padne oko mm, što predstavlja evropski maksimum padavina, a u rekordnim godinama blizu l/m2, sa izraženim padavinama orografskog karaktera. Zbog specifičnosti kraškog reljefa i podzemnog oticanja, voda se javlja na nivou mora ili ispod njega, što uslovljava nizak salinitet morske vode, a područje čini bezvodnim. Hidrološki faktor miješanja slanih i slatkih voda uslovio je bogatstvo morske flore i faune. Slika 2. Litološko-stratigrafska karta Crne Gore sa izdvojenom širom zonom Kotora Izvor: Prostorni Plan Crne Gore do godine Nepredvidljivost kraške hidrografije već je učinila uzaludnim ljudske napore da pojedina od ovih vrela privede namjeni, tj. korišćenju za vodosnadbijevanje. Na neke od tehničkih intervencija, kao što je slučaj sa izvorištem Škurde u Kotoru, glavnim izvorom snadbijevanja vodom područja opštine Kotor, priroda je odgovorila još jednim fenomenom, privremenim dvadesetčetvorosatnim nestankom, povlačenjem vode. Isto tako, početkom sušnog perioda primijećeno je uviranje Gurdića i potiskivanje slatke vode od strane mora, prema izvorima Ljuta u Orahovcu. 5 5 Pasinović, M., (2001): Područje Kotora na listi svjetske kulturne i prirodne baštine, "Cicero" Cetinje, Kotor, str. 20 9

11 Seizmičke karaktersitike Zemljotresi kao prirodne pojave, često i kataklizme, obično se vezuju za mlađe orogene zone. Jedna od takvih je područje na kome se sučeljavaju Dinaridi i Jadranska depresija, dakle područje Južnog Jadrana kome pripada Crnogorsko primorje. 6 Sa makroseizmičkog stanovišta gotovo cijelo područje opštine Kotor se nalazi u zoni devetog (9) stepena Merkalijeve skale za povratni period od 100 godina, sa parametrom očekivanog maksimalnog ubrzanja tla (u djelovima sile zemljine teže). Posljednji razorni zemljotres god., oštetio je mnogobrojne objekte koji nijesu imali aseizmička ojačanja, pa su nakon toga vršene sanacije konstruktivnog sklopa objekata. Usljed zemljotresa je došlo do promjene nivoa mora, mjestimično u vidu transgresije, njegovog izdizanja, a mjestimično u vidu regresije, njegovog povlačenja. Na karti seizmičkog hazarda Crne Gore (Slika 3) se može izdvojiti nekoliko karakterističnih seizmogenih zona koje su se tokom istorije manifestovale na specifičan način: primorski region sa Skadarskom depresijom, zatim Bokokotorska i Budvanska zona koje se karakterišu vrlo visokim nivoom seizmičke aktivnosti, sa mogućim maksimalnim intenzitetom od devet stepeni MCS skale. Prostor opštine Kotor inače karakteriše fluvioakumulacioni tip reljefa, karakterističan za padine sa nagibom od oko 30 o ili većim, formiran na vodonepropusnim stijenama kredno-paleogenog i paleogenog fliša geotektonske zone Budva. 7 Slika 3. Karta seizmičke regionalizacije Crne Gore Stabilnost terena Izvor: Prostorni plan Crne Gore do godine Stabilnost terena zavisi od njegove geološke građe, geomorfoloških karakteristika terena, hidrogeoloških osobina i antropogenih uticaja. Najstabilniji su, u statičkim uslovima tereni izgrađeni od vezanih, dobro okamenjenih krutih stijenskih masa. To su tereni istočnih, viših kota Vrmca, iznad dijela terena izgrađenog od flišnih sedimenata, i takođe tereni istočnih, viših kota, strmih padina iznad terena izgrađenih od flišnih stijenskih masa od Škaljara dalje na sjever do Orahovca. Ali ovi stabilni tereni su toliko strmi da 6 Ibid 7 Ministarstvo za ekonomski razvoj, Prostorni plan Crne Gore do godine (2008); 10

12 često u dužim vremenskim intervalima daju odrone. To je naročito slučaj kada tereni dođu u dinamičke uslove prouzrokovane zemljotresima. Tereni izgrađeni od vezanih, slabo okamenjenih mekih flišnih naslaga koje su najčešće pomiješane sa površinskim zemljastim masama nastalim raspadanjem flišnih naslaga, izmiješane sa drobinama nastalim odronima sa viših kota su i u statičkim uslovima sa pojavom spiranja, kidanja i klizišta. Ovakve pojave su poznate istočnim obodom Vrmca, u prostoru Škaljara i terenima u priobalju od staroga grada Kotora na sjever do Orahovca. Na tim prostorima ima dosta umirenih, saniranih i aktivnih klizišta. Takođe se iskopima često prouzrokuju nestabilnosti terena. Iz ovih razloga se direktno obodni tereni Kotorskog zaliva sa Škaljarima na jugu smatraju uslovno stabilnim terenima. Nestabilnost terena je često pospješena obilnim i dugotrajnim padavinama. Takođe, jaki denudacioni i erozioni procesi u ovom genetskom tipu reljefa, potencirani i seizmotektonskim događajima, imaju za posljedicu i laktasto skretanje vodenih tokova. Podzemno i površinsko dreniranje odvija se ka Jadranskom moru i Skadarskom jezeru. Aktivnih vodotoka u priobalnom dijelu ima (Drenovštica, Lukavica koje formiraju Jašku rijeku, Kolužun) ali su svi po pravilu kratki, povremeni, individualni sa veoma oskudnim drenažnim sistemom. Ovi vodotoci imaju određeni uticaj na prihranjivanje zbijene izdani. Pored njih postoji i veći broj bujičnih tokova formiranih tokom hidrološkog maksimuma, čije vode prihvataju odvodni kanali i odvode ih u more. 8 Morski akvatorijum Bokokotorski zaliv Područje Bokokotorskog zaliva svojim geografskim položajem pripada jugoistočnom dijelu Jadranskog primorja, a jugozapadnom dijelu Crne Gore i obuhvata površinu od oko 87 km 2. Unutrašnji dio Bokokotorskog zaliva (Kotorsko-Risanski zaliv) je od spoljašnjeg dijela Zaliva (Topljansko-Tivatskog zaliva), odvojen obroncima Orjena (vrh Devesilje) na sjeverozapadu i brdom Vrmac na jugozapadu. Prodorom Verige, koji od sjeverozapada prema jugoistoku presjeca devesiljsko-vrmački greben, ova dva Zaliva spojena su u jedinstven splet zaliva i prodora čiji su pravci pružanja upravni jedni na druge. Sa geomorfološkog aspekta Kotorsko-Risanski zaliv je veoma razgranat. Njega sačinjavaju tri manja zaliva od kojih se Morinjski i Risanski nalaze na sjeverozapadu, a Kotorski na njegovom jugoistočnom dijelu. Prva dva zaliva ne zalaze duboko u kopno, dok treći, Kotorski, zalazi veoma duboko u karstnu masu zaleđa. Područje Kotorsko-Risanskog zaliva čini unutrašnji dio Bokokotorskog zaliva, koji predstavlja posebnost na Mediteranu. Takođe, akvatorijum Kotorsko-Risanskog zaliva, po svojim specifičnim biohemijskim svojstvima razlikuje se i od spoljašnjeg dijela Zaliva i od otvorenog mora. Ukupna površina Bokokotorskog zaliva iznosi 87,334 km 2 od toga Kotorskog 16,267 km 2 a Risanskog 8 km 2. Dužina obalne linije Bokokotorskoga zaliva je km, od čega obalna linija Kotorskog zaliva iznosi 25 km, a Risanskog 12.6 km. Ovom najuvučenijem dijelu zaliva pripada m 3 vodene mase, što predstavlja približno 27% od ukupnog volumena 8 Ministarstvo za ekonomski razvoj Republike Crne Gore, Prostorni plan područja namjene za morsko dobro (2007); 11

13 Bokokotorskog zaliva. Prosječna dubina Kotorskog zaliva iznosi 26 m (max. 62 m), a Risanskog 25,7 m (max. 36 m). Okružen je relativno visokim planinama, koje se protežu duž obale. Zaleđe ovog dijela zaliva predstavlja region sa najvećom količinom padavina u Evropi ( mm/godišnje). Padavine su raspoređene tipično mediteranski, sa maksimumom u zimskom periodu i minimumom u ljetnjem. Geografski položaj zaliva uslovio je da je more uglavnom tiho, ali sa izvanredno raznolikim i specifičnim životom, koji je uslovljen velikim brojem izvora, vrulja, potoka, i manjih rječica koje se ulivaju u njega. Ovi faktori dovode do intenzivne dinamike vodenih masa, ali samo u površinskom sloju, do oko 5 m dubine, što je najviše izraženo u vrijeme maksimalnih dotoka slatke vode (zima i proljeće, kada su padavine najobimnije). Kišna sezona počinje u novembru i traje do kraja aprila. U tom periodu dominiraju južni vjetrovi, no u periodu od januara do marta zna da duva bura, sjeverni vjetar. Zbog zatvorenosti, odnosno velike usječenosti u kopno u Zalivu, naročito Kotorskom, se ne mogu razviti veliki talasi. Vrijednosti temperature, saliniteta i gustine morske vode su pod velikim uticajem hidrometeoroloških parametara, koji su specifični i podložni čestim lokalnim promjenama. Maksimalne vrijednosti temperatura bilježe se u julu mjesecu (max C u Kotorskom i C u Risanskom) dok se minimalne vrijednosti temperature bilježe u februaru mjesecu (min C za Kotorski i C za Risanski zaliv). Specifičnost zaliva je da se u zimskim mjesecima po mirnom vremenu i nakon dosta padavina (kada je smanjen salinitet) na morskoj površini može stvoriti tanak sloj leda koji se u toku dana otopi. Vrijednosti saliniteta u vodi Zaliva variraju između i 8.48 (te mjestimično na površini i manje). Strujanje mora u Zalivu je dosta slabo, a veliki dotok slatke vode u kišnom periodu izaziva površinsko strujanje prema Verigama, tj. otvorenom moru. U Kotorsko-Risanskom zalivu i tjesnacu Verige površinske struje tada imaju izlazni smjer sa najvećim brzinama u tjesnacu od 34 cm/s i veoma malim brzinama u perifernim djelovima Zaliva. Intenzitet izlaznih površinskih struja je najveći u periodima dotoka slatke vode, a na većim dubinama i u pridnenom sloju preovladava ulazni smjer struja. Fizička svojstva morskog dna su jedan od osnovnih činilaca rasprostranjenja bentoskih životinja pa je u cilju očuvanja biodiverziteta neophodno poznavati i ove karakteristike svake akvatorije. S obzirom na strukturu i vertikalno pružanje obalnog dijela, može se reći da u čitavom Kotorskom (izuzev jednog manjeg uzanog pojasa na istočnoj strani) i Risanskom dijelu zaliva žala, već se od same površine mora spuštaju kameniti obronci strmih strana, tako da se u tim djelovima strma kontinentska površina prostire do samog dna tih zaliva. 9 Samo dno Zaliva uglavnom je prekriveno debelim naslagama finog mulja, koji je terigen po načinu postanka (litoralni i šelfski), a minerogeni po porijeklu. 10 Neposredno ispred Risna zastupljena je pjeskovita glina. Zaštićene i ugrožene vrste na području Kotorsko - Risanskog zaliva (akvatorijuma) su: biljke -Posidonia oceanica, Cymodocea nodosa, Zostera noltii, 11 i životinje- Lithophaga lithophaga, Pinna nobilis, Tonna galea, 12 Cladocora caespitosa, Savalia savaglia, Tethya 9 Drakulović D. D., Značaj fitoplanktona kao indikatora eutrofikacije u akvatorijumu Bokokotorskog zaliva, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 2012 god. 10 Stjepčević, J., Parenzan, P. (1980): Il Golfo delle Bocche di Cattaro - condizioni generali e biocenosi bentoniche con carta ecologica delle sue due baie interne: di Kotor (Cattaro) e di Risan (Risano). Studia Marina 9-10:

14 aurantium, Aplysina aerophoba, Aplysina cavernicola, Axinella cannabina, Holothuria impatiens, Holothuria tubulosa, Holothuria polii, Hippocampus guttulatus, Caretta caretta, Chelonia mydas i Tursiops truncatus. 13 (a prema Barselonskoj konvenciji su zaštićene još neke vrste koje za sada nisu zaštićene domaćom legislativom). Zbog prisustva rijetkih i zaštićenih morske flore i faune specifično na potezu Dražin Vrt - Perast i oko peraških ostrva, kao i Strp, ovo područje u narednom periodu treba staviti pod poseban režim zaštite biodiverziteta. Na žalost, posljednjih godina Zaliv i čitavo područje Crnogorskog primorja izloženi su ogromnom antropogenom uticaju. Intezivne aktivnosti, naročito u kontaktnoj zoni kopna i mora, nesumljivo utiču na hidrografske parametre, kvalitet morske vode, a samim tim i na živi svijet Zaliva. Aktivna izgradnja stambenih i turističkih kapaciteta, nasipanje djelova obale, igradnja modernih betonskih ponti (ne poštujući autohtoni način gradnje kamenom), i veliki broj kanalizacionih ispusta direktno imaju visok negativan efekat na ekosistem Zaliva. *** Kotorsko-Risanski zaliv upisan je 1979 godine u spisak Svjetske kulturne baštine na osnovu Konvencije o zaštiti Svjetske kulturne i prirodne baštine. Odredbe ove Konvencije su implementirane u republičko zakonodavstvo (Zakon o životnoj sredini, Zakon o zaštiti prirode, Zakon o planiranju i uređenju prostora i dr.). Zaštićeno područje obuhvata ha kopna (područje Kotora, Dobrote, Orahovca, Perasta, Risna, Kostanjice, Morinja, Stoliva, Prčnja, Mua, i Škaljara) i ha morske površine do Veriga.Po svom značaju za očuvanje biodiverziteta u Crnoj Gori se još od ranije izdvajaju Bokokotorski zaliv i ušće Bojane i to kao područja značajna za ishranu, boravak i mrijest ekonomski značajnih. U Bokokotorskom zalivu se srijeću i rijetke vrste, koje uključuju školjku Thyasira orahoviciana i morskog puža Mitra zonata mada dovoljno naučnih podataka koji bi potvrdili validnost vrste Thyasira orahoviciana u Bokokotorskom zalivu. 14 Definisanjem zone morskog dobra, Zakonom iz godine, kao dio teritorije od posebne vrijednosti za Crnu Goru, prepoznala se i potreba da se ovom zonom upravlja na način da se obezbijedi maksimalna zaštita, uređenje i korišćenje morskog dobra. Otvoreno more Sem zalivskog dijela akvatorijuma (obale unutrašnjeg dijela Kotorsko-Risanskog zaliva dužine 37,6 km) opštini Kotor pripada i dio otvorenog mora u dužini od 18,1 km od uvale Bigovo na granici sa opštinom Tivat do uvale Jaz i granice sa opštinom Budva. Područje Platamuni - Trsteno nalazi se na krajnjem jugu Donjeg Grblja. Susjedna, kontaktna područja su: Krimovica, vikend naselje za koje se već nekoliko godina radi plan te Rt i uvala Jaz, za koje će se prema smjernicama PPO Kotor i PPO Budva raditi adekvatni urbanistički plan. Naselje Bigova smješteno je u istočnom dijelu zaliva Trašte, u istoimenoj uvali Bigova, u okviru 11 Mačić, V., (2010): Ekološki potencijal i bioindikatorske karakteristike roda Cystoseira C.Agardh 1820 (Phaeophyceae) u Crnogorskom podmorju. Univerzitet u Novom Sadu, Departman za biologiju i ekologiju. Doktorska disertacija. 12 Mačić V.,(2012): Tri zaštićene vrste mekušaca (Mollusca) u Bokokotorskom zalivu, Boka 32, Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg-Novi str Mandić, S., (2001): Istraživanje, korišćenje i zaštita litoralnog područja Južnog Jadrana, Projekat OSI-267, Institut za biologiju mora, Kotor 14 Stjepčević, J., Parenzan, P. (1980): Il Golfo delle Bocche di Cattaro - condizioni generali e biocenosi bentoniche con carta ecologica delle sue due baie interne: di Kotor (Cattaro) e di Risan (Risano). Studia Marina 9-10:

15 Primorskog regiona, razvojne zone Boka Kotorska, podzona Kotor i obuhvata površinu od cca 62 ha. Područje uvale Bigova se odlikuje relativno malom dubinom (oko 25 m u središnjem dijelu). Zahvaljujući većoj otvorenosti ka otvorenom moru karakteriše se boljom cirkulacijom vode, a samim tim i različitim fizičko-hemijskim karakteristikama u odnosu na zaliv Boke Kotorske. Područje na potezu od rta Trašte do rta Platamuni se karakteriše stjenovitom obalom koja se veoma strmo spušta u more. Na južnom dijelu ove zone su prisutni vertikalni klifovi visoki i preko 20 m koji predstavljaju specifično stanište na kopnu, a kako se na sličan način prostiru i pod morskom površinom grade specifična stjenovita staništa. Takođe je prisutan i manji broj morskih pećina koje su, između mnogih drugih, nedovoljno istraženo morsko stanište od prioritentog značaja prema EU Direktivi o staništima.zbog strmog spuštanja obale izobate od 50 m i 100 m dubine su relativno blizu obale na ovom području. Većina morskih se nalazi u litoralnoj zoni (do 200 m dubine), ali neke od njih se mogu naći i u tranzicionoj zoni prema batijalu ( m dubine) kao što je na primjer ekološki značajna grupa škamp Nephrops norvegicus. 15 U ovom području se nalazi značajan broj zaštićenih flore i faune i to su: flora-cystoseira amentacea, Posidonia oceanica, Cymodocea nodosa, 16 i fauna - Lithophaga lithophaga, Luria lurida, Mitra zonata, Pinna nobilis, Tonna galea, 17 Cladocora caespitosa, Tethya aurantium, Aplysina aerophoba, Axinella damicornis, Centrostephanus longispinus, Ophidiaster ophidianus, Holothuria forscali, H. tubulosa, H. polii, Caretta caretta, Chelonia mydas i Tursiops truncatus. Industrija i druge privredne djelatnosti Intenzivan privredni razvoj u Kotoru počinje poslije godine. Razvoj pomorstva, trgovine i turizma učinio je da industrija vodeću ulogu, ali svakako dobija značajno mjesto u privrednom životu Kotora. Industrijski razvoj karakterišu metalo-prerađivački, hemijski, tekstilni i gumo-prerađivački kapaciteti. Industrijski kapaciteti su zauzimali uski priobalni pojas u užem regionu grada i iz tog razloga, predstavljali kočnicu razvoja kako industrijskih kapaciteta, tako i budućeg razvoja turizma. Zbog toga je odlučeno da se industrija preseli u Industrijsku zonu koja je locirana u Grbaljskom polju. U zonu su preseljene Industrija ležaja Kotor, Industrija hemijskih proizvoda Riviera, Industrija gumeno-tehničke robe Bokeljka i dio Jugopetrola. U periodu poslije preseljenja, Industrija kliznih ležajeva je zapošljavala oko 650 radnika, Bokeljka oko 320, a Rivijera 360. U fabrikama koje su ostale na starim lokacijama, Jadran Perast imao je 550 i Ljekobilje Risan 150 zaposlenih radnika. Uvođenje sankcija vremenski se poklapa sa periodom transformacije privrede. Ovaj ionako težak proces, opterećen izolovanošću zemlje od strane međunarodne zajednice, dovodi do kolapsa čiji efekti su vidljivi i danas. Ljekobilje Risan ne radi poslije neuspjele transformacije, Jadran Perast ne postoji. U Rivijeri se poslije vlasničke transformacije gasi proizvodnja i 15 Karaman, G., Gamulin-Brida, H. (1970): Contribution aux recherches des biocenoses benthiques du Golfe de Boka Kotorska. Studia Marina 4, Kotor, str: Mačić, V., (2010): Ekološki potencijal i bioindikatorske karakteristike roda Cystoseira C.Agardh 1820 (Phaeophyceae) u Crnogorskom podmorju. Univerzitet u Novom Sadu, Departman za biologiju i ekologiju. Doktorska disertacija. 17 Mačić V.,(2012): Tri zaštićene vrste mekušaca (Mollusca) u Bokokotorskom zalivu, Boka 32, Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg-Novi str

16 prostori se uglavnom izdaju kao skladišta. Poslije vlasničke transformacije i Fabrika gumenotehničke robe takođe gasi proizvodnju. Od kompletne industrijske proizvodnje u Kotoru preostala je jedino Industrija ležaja ili kako se danas zove Daido Metal Kotor AD. i danas zapošljava 153 radnika. Treba napomenuti da je fabrika kompletnu proizvodnju plasirala na inostranom tržištu. Energetika Kotor ima veoma povoljan grografski položaj za iskorišćavanja sunčeve energije. Temeljni ulazni podatak o sunčevom zračenju je srednja dnevna ozračenost vodoravne ploče. Za praktično korišćenje sunčeve energije važni su podaci o instalaciji, ukupnom ozračenju horizontalne ploče i difuzionom ozračenju horizontalne ploče. Postupak procjene raspoloživog Sunčevog potencijala za određenu lokaciju olakšan je postojanjem baza podataka koje sadrže sve informacije o intenzitetu sunčevog zračenja, temperaturama okoline, prosječnim dnevnim temperaturama itd. Trenutno postoji više kvalitetnih baza podataka, a u grupu najkorišćenih spadaju: NASA surface metereology and solar energy database, Meteonom database i PVGIS- Photovoltaic Geographical Information System. Podaci o intenzitetu sunčevog zračenja u prethodno navedenim bazama podataka nijesu izmjereni, već izračunati na osnovu satelitskih mjerenja ekstraterestričke radijacije na rubu Zemljine atmosfere. Za procjenu sunčevog zračenja na teritoriji Kotora korišćeni su podaci PVGIS-a, prema kojima se može konstatovati da se Kotor nalazi u području veoma povoljnom za korišćenje sunčeve energije fotonaponskim ćelijama. Brojne su prednosti fotonaponskih sistema: sunčeva energija je besplatna i praktično neiscrpna, tehnologija pretvaranja energije je čista, moguće je napajanje potrošača na mjestima bez izgrađenog elektroenergetskog sistema, pouzdanost je visoka, a pogonski troškovi mali, te je osiguran dugogodišnji vijek trajanja fotonaponskih modula (> 25 godina). Fotonaponski sistem ima i svoje nedostatke: tehnologija pretvaranja sunčeve energije u električnu još uvijek je skupa, a efikasnost je mala. Zbog toga su ulaganja u solarne elektrane teško isplativa bez dodatnih podsticaja. Cijena tehnologije se iz godine u godinu smanjuje, a njena efikasnost povećava, jer je svjetska naučna i inženjerska javnost jasno prepoznala perspektivu novih alternativnih izvora energije i obnovljivih izvora energije. Eksploatacija prirodnih sirovina Na području opštine Kotor prisutna je eksploatacija mineralnih sirovina: tehničko-građevinskog kamena, te šljunka i pijeska. Najpoznatija nalazišta građevinskog kamena su : rudno ležište Platac koje se nalazi kod sela Krimovice. Nalazište se sastoji od krečnjaka (bjeličastog i žutog), a ekonomske rezerve kamena su 0,8x10 na 6 m3. Koncesionar je firma Carinvest iz Kotora-Lastva Grbaljska; rudno nalazište Gajevi u blizini sela Lješevići, Grbalj. Sastoji se od krečnjaka (žuti i sivkasti). Potencijalne rezerve kamena su 20x10 na 6 m 3. Koncesionar je firma Briv iz Duba, Kotor. Nalazišta šljunka i pijeska su glacijalnog porijekla i najveća su na lokacijama Nalježići i Rudine u Grblju, te Dragalj na Krivošijama. Ekonomske rezerve ležišta u Nalježićima su 1,1x10 na 6 m 3, 15

17 Rudina 0,1x10 na 6m 3 i Dragalja 1,5x10 na 6 m 3. Ležišta u Nalježićima i Rudinama su u eksploataciji, a koncesionari su: PP Tujko d.o.o. Kotor, JKP Kotor i WR Dynamic company d.o.o. Kotor. Stanje životne sredine Program monitoringa životne sredine sprovodi Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore i izrađuje godišnji Izvještaj o stanju životne sredine. Pregled postojećeg stanja životne sredine daje se po segmentima, i u opštini Kotor podaci ukazuju da su osnovni elementi njenih prirodnih potencijala u značajnoj mjeri i dalje očuvani, iako su tokom vremena pretpjeli značajne pritiske. Ipak treba dodati da se monitoring životne sredine ne sprovodi u potpunosti i za očekivati je da bi se sa sprovođenjem detaljnijeg monitoringa došlo do novih saznanja koja ukazuju na degradaciju posebno morske životne sredine. Stanje životne sredine kotorske opštine određeno je njenim prirodnim uslovima, fizičkom strukturom, privrednim aktivnostima, saobraćajem i društveno-ekonomskim procesima. Povoljna lokacija kotorske opštine, kao i integritet i autentičnost područja, u mnogome su anulirani neodgovarajućim odnosom čovjeka prema životnoj sredini. Ljudska civilizacija je, na bazi prirodnih pogodnosti primorja, kreirala dinamičan razvoj čije su posljedice danas dobro uočljive. Te pogodnosti nijesu bile samo povoljni klimatski uslovi i mogućnost povezivanja sa drugim udaljenim zemljama i krajevima, već i prirodni resursi koji postoje kako u moru, tako i na kopnu (šume, obradivo zemljište...). Mnogi od tih resursa su ostali sačuvani za našu i naredne generacije, dok su neki potpuno nestali ili se drastično promijenili. Takvu sudbinu su imale nekada bujne mediteranske šume, od kojih su danas ostale samo goleti na okolnim planinama ili makija na raznim stepenima degradacije u samom priobalnom pojasu. Kotorsko područje je suočeno sa mnogim problemima naslijeđenim iz prethodnog perioda: neadekvatan stambeni fond, nezaposlenost, nesređen infrastrukturni sistem, degradirano zemljište itd. Pojačana urbanizacija, industrijska i turistička izgradnja, izgradnja saobraćajnica i dr., dovode danas do velikih promjena na ovom prostoru i unošenja niza novih negativnih uticaja na prirodnu sredinu čitavog područja. Savremeno zagađenje izaziva širok spektar štetnih efekata na različite mete: vazduh, vodu, zemljište, hranu, materijale i sve populacije živih organizama, uključujući i ljudsku. Evidentni su štetni efekti zagađenja na samu atmosferu usljed destrukcija ozonskog omotača i nagomilavanja emisije gasova staklene bašte u troposferi, što izaziva promjenu klime i porast temperature. Evidentne su i druge štetne posljedice zagađenja: devastacija zemljišta, posebno šuma što je u tijesnoj vezi sa kiselim kišama, zagađivanje vode, hemizacija poljoprivrede, sve veće količine otpada, posebno opasnih materija. Demografska kretanja, takođe, doprinose povećanju nivoa zagađenosti, naročito u područjima sa velikom koncentracijom stanovništva. Područje Kotora je u pogledu stvaranja ekoloških poremećaja, a posebno ekscesnih pojava, izloženo u većem stepenu tokom turističke sezone. Veliki broj turista, uz nekontrolisano ponašanje u interakciji sa neodgovarajućom opremljenošću i izgrađenošću vitalnih infrastruktrno-komunalnih sistema, učestalije izazivaju ekološke ekscese. Van turističke sezone, ekološki poremećaji svedeni su na manju mjeru, ali ne uz potpuno efikasnu kontrolu i otklanjanje. 16

18 Kvalitet vazduha Na području Crnogorskog primorja, a samim tim i na zaštićenom području opštine Kotor, većih zagađivača vazduha. Lokalno zagađenje, u najvećoj mjeri, potiče od saobraćaja. On je najdinamičniji u ljetnjoj sezoni i nepovoljni efekti se mogu osjetiti na malom prostoru,uz frekventne saobraćajnice i u gradskim jezgrima. Kontrola kvaliteta vazduha u Kotoru vršena je od strane Centra za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore, na lokaciji Lučka kapetanija, Institut za biologiju mora i Riva,u periodu od godine. Stacionarna stanica za mjerenje emisije osnovnih i specifičnih zagađujućih materija u Kotoru, je tokom godine, locirana u krugu Instituta za biologiju mora. Rezultati navedenih mjerenja osnovnih i specifičnih zagađujućih materija pokazali su prisustvo zagađivača ispod zakonom propisanih normi, odnosno da je vazduh u Kotoru dobrog kvaliteta, sa izuzetkom kotorske Rive i to samo u špicu turističke sezone. U Informacijama o stanju životne sredine na teritoriji Crne Gore za 2011, 2012 i godinu, navodi se da se Kotor nalazi u Zoni 1 Zona održavanja kvaliteta vazduha, što znači da je kvalitet vazduha na području naše opštine zadovoljavajući. Kvalitet zemljišta Resorno ministarstvo za zaštitu životne sredine je u posljednjih 7 godina, sprovelo Program ispitivanja štetnih materija na lokacijama koje su najviše izložene zagađivanju. Na osnovu rezultata dobijenih analizom 40 parametara, konstatovano je stanje zemljišta,sa aspekta prisustva opasnih i štetnih materija. Na području opštine Kotor, analizirano je zemljište na 10 lokacija, čiji rezultati pokazuju da je zagađenost zemljišta u granicama dozvoljenog, izuzev prostora pored manjih komunalnih deponija i u blizini najprometnijih saobraćajnica. U Informaciji o stanju životne sredine za nekoliko poslednjih godina podataka o zagađenju zemljišta na području opštine Kotor. Kvalitet voda Sanitarni kvalitet morske vode u g. se analizirao na 12 lokaliteta na području opštine Kotor. Od mikrobioloških parametara određivane su: ukupne koliformne bakterije i fekalne koliformne bakterije; a od fizičko - hemijskih parametara određivani su: temperatura, salinitet, gustina, koncentracija kiseonika, zasićenje kiseonika, koncetrancija vodonikovih jona (ph), providnost mora, boja mora, mineralna ulja, tragovi masnoće, i plivajući čvrsti otpad. Pokazalo se da se u Kotorskom zalivu javljaju karakteristike eutrofnih područja i to: niska providnost mora (3-6m); promjena uobičajene boje do zelene, žute i žuto smeđe; visoka zasićenost kiseonikom na površini (preko 160%); visoka koncentracija mikrofitoplantona ( dm 3 ); porast ukupne biomase zooplanktona, a i uobičajenog ritma sezonskih oscilacija sa maksimumom kroz ljeto umjesto u proljeće i jesen i visoke koncentacije bakterija (>104 dm 3 ). U većem dijelu godine (8-9 mjeseci) lokalna izvorišta na području Opštine su dovoljne izdašnosti i dobrog kvaliteta vode za piće. Međutim, stanje infrastrukturnih objekata i uređaja za vodosnabdijevanje, koji su najvećim dijelom izgrađeni prije godina, je, uglavnom, nezadovoljavajuće, što prouzrokuje gubitak velikih količina vode u sistemima. Pored toga, u Kotoru, već nekoliko decenija, postoji prirodni fenomen, povlačenja izvorišta Škurda, što prouzrokuje ulivanje morske vode u sistem za vodosnabdijevanje. Ova pojava je u zimskom 17

19 periodu kratkotrajna, ali je posebno izražena u ljetnjem periodu, naročito kod dužih sušnih perioda, kada prouzrokuje velike probleme stanovništvu i ukupnoj komunalnoj infrastrukturi. Priključivanjem kotorskog vodovodnog sistema na izgrađeni sistem Regionalnog vodovoda za Crnogorsko primorje, avgusta godine, stvoreni su uslovi za obezbjeđenje nedostajućih količina vode dobrog kvaliteta, u kritičnom ljetnjem periodu. U cilju osiguranja kvalitetne i sanitarno ispravne vode za piće, na svim lokalnim izvorištima ugrađena je adekvatna oprema za kontrolisano hlorisanje, a formirane su i sanitarne zone, što će uz planiranu obnovu i sanaciju sistema vodosnabdijevanja, omogućiti lokalnom stanovništvu, posjetiocima i turistima redovno snabdjevanje vodom dobrog kvaliteta na teritoriji čitave Opštine, što za sada još uvijek nije slučaj. Kvalitet morske vode na kupalištima Kvalitet morske vode u akvatorijumu Kotorsko-risanskog zaliva, kontroliše i prati Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom, od 1996.godine, na više od 10 lokacija. Na svim lokacijama, shodno važećim propisima, analizirani su parametri morske vode i to: mikrobiološki parametri: ukupne koliformne bakterije (TC/100ml) i fekalne koliformne bakterije (FC/100ml); fizičko-hemijskih parametara: temperatura, salinitet, gustina, koncentracija kiseonika, zasićenje kiseonikom, koncentracija vodonikovih jona (ph), providnost mora, boja mora, mineralna ulja i tragovi masnoće i plivajući čvrsti otpad. Od 2010.godine, JP Morsko Dobro realizuje Program praćenja sanitarnog kvaliteta morske vode na javnim kupalištima u skladu sa Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (Sl. list RCG 02/07) koja je usklađena sa osnovnim zahtjevima EU Direktive o kvalitetu voda za kupanje i rekreaciju (Directive 2006/7/EEC). Program obuhvata petnaestodnevno uzorkovanje morske vode i analizu osnovnih mikrobiološki parametrara (Escherichia coli (u 100 ml) i Intestinalne enterokoke (u 100 ml)) i pratećih fizičko-hemijskih parametara ( temperatura vazduha, temperatura vode prilikom uzimanja uzorka, salinitet, ph, boja, zasićenost kiseonikom, amonijak, plivajuce otpadne materije i providnost). Shodno članu 13. Uredbe o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda, morske vode koje se koriste za kupanje i rekreaciju razvaju se u dvije klase, i to: a) klasa K1-odlične (granične vrijednosti su 100 intestinalnih enterokoka u 100ml uzorka i 250 Escherichia coli u 100ml uzorka) i b) klasa K2- zadovoljavajuće granične vrijednosti su 200 intestinalnih enterokoka u 100ml uzorka i 500 Escherichia coli u 100ml uzorka) i Van kategorije. Prema mjerenjima iz godine na većini kupališta u opštini Kotor voda je odličnog ili zadovoljavajućeg kvaliteta. Jedino je na kupalištu kod hotela Amfora u par navrata rezultat bio nezadovoljavajuć. Glavni uzrok zagađenja je neriješen problem ispuštanja kanalizacije u more, gdje usljed spore cirkulacije vode, dolazi do razvoja bakterija i pojave eutrofikacije. Zagađivači morske vode mogu biti: komunalni, industrijski, te oni uzrokovani vodenim saobraćajem. Dominantan oblik zagađenja potiče od komunalnih (fekalnih i atmosferskih) otpadnih voda. Nastavkom, odnosno završetkom investicionih poslova na aktiviranju kanalizacionog sistema Kotor-Trašte, na koji se vrši priključak svih otpadnih voda iz Kotorsko-risanskog zaliva, otkloniće se rizik od zagađenja mora otpadnim vodama. Međutim, proces antropogene eutrofikacije (obogaćivanja mora hranljivim solima djelovanjem čovjekovih aktivnosti sa kopna), je danas generalno jedan od najčešćih faktora zagađivanja priobalnog mora. Posljedice antropogene eutrofikacije su: povećanje organske produkcije, 18

20 promjene u sastavu i odnosima među ma u planktonu i bentosu, smanjenje providnosti, promjena boje mora, trend opadanja kiseonika u slojevima pri dnu, kao i pojava učestalih cvjetanja fitoplanktona. Bokokotorski zaliv je veoma osjetljivo područje sa aspekta antropogene eutrofikacije, a naročito je ugrožen njegov najplići i najuvučeniji dio - Kotorski zaliv. S tim u vezi, ovom problemu se treba posvetiti vrlo ozbiljno, te se iz tih razloga i počeo realizovati program monitoring mora, koji Institut za biologiju mora u saradnji sa Centrom za ekotoksikološka ispitivanja, radi za potrebe Agencije za zaštitu životne sredine. Takođe, u pripremi je projekat evidentiranja liste zagađivača u Zalivu, što će pomoći da se navedeni problemi sistematski i trajno riješe. Buka Ispitivanja zagađenja bukom u Crnoj Gori vrše se u kontinuitetu od godine. Evidentno je, tokom ljetnje sezone u posljednjih nekoliko godina, da je nivo buke ispred ugostiteljskih objekata i na plažama, u skoro svim primorskim opštinama, prelazio maksimalno dozvoljene granice. Na teritoriji Opštine Kotor mjerenje nivoa buke u godini vršeno je u Starom gradu zgrada Pomorskog muzeja, u intervalu dnevnog (L day ) 7-19h, večernjeg (L evening ) i noćnog perioda (L night ) 23-7 h. Nivo buke u I ciklusu mjeren je u periodu od avgusta godine. Nivo buke u II ciklusu mjeren je u periodu od decembra godine. L day (db) L evening (db) L night (db) L den (db) I Ciklus II Ciklus Granična vrijednost Vrijednosti indikatora buke za dan su bliske, dok su indikatori buke za veče i noć znatno veće u prvom, toplijem ciklusu mjerenja (sredina avgusta) nego u drugom, hladnijem ciklusu mjerenja (kraj decembra).u prvom ciklusu vrijednost indikatora buke za dan je ispod granične vrijednosti nivoa buke, dok vrijednosti indikatora buke za veče i noć prelaze granične vrijednosti nivoa buke.u drugom ciklusu vrijednost indikatora buke za dan je ispod granične vrijednosti nivoa buke, dok vrijednosti indikatora buke za veče i noć prelaze granične vrijednosti nivoa buke.na osnovu Odluke o utvrđivanju akustičkih zona na teritoriji opštine Kotor posmatrano mjerno mjesto pripada zoni mješovite namjene. Poseban segment koji se do sada još uvijek kod nas nije ispitivao je buka u moru, koja sa povećanim brojem velikih brodova i jahti postaje sve intenzivnija pogotovo u ljetnjim mjesecima. Na osnovu člana 6 Zakona o zaštiti od buke u životnoj sredini ("Sl. list CG", br. 28/11), Sekretarijat za zaštitu prirodne i kulturne baštine Opštine Kotor je dana godine, nakon održane javne rasprave, donio Rješenje o utvrđivanju akustičnih zona u opštini Kotor. Ovim rješenjem utvrđene su akustične zone na teritoriji Opštine Kotor, u skladu sa postojećom i planiranom namjenom područja, granične vrijednosti nivoa buke procijenjenog u skladu sa izvorima buke koji se nalaze ili mogu nalaziti u određenoj zoni i njenoj neposrednoj blizini i sprovođenje mjera zaštite i primjene graničnih vrijednosti buke. 19

21 Stanje komunalne infrastrukture Značajan segment u očuvanju, zaštiti i daljem razvoju jednog područja jeste njegova infrastrukturna opremljenost. Ona stvara osnovne preduslove za normalan život svake sredine, pa se često pojavljuje kao limitirajući ili pak temeljni faktor za budući razvoj. Infrastruktura je najčešće polazište i opredjeljujući element za sva planiranja u prostoru, polazište razvojnih planova i projekata. Vodosnabdijevanje Vodosnabdijevanje na području Opštine Kotor povjereno je Javnom preduzeću Vodovod i kanalizacija, koje je uspjelo da uz pomoć osnivača i investicionih aktivnosti obezbjedi, uglavnom, uredno snabdjevanje potrošača priključenih na vodovodni sistem, tokom cijele godine. Fizičko-hemijski kvalitet vode na svim izvorištima u sistemu vodosnabdijevanja, zavisno od hidroloških uslova, većim dijelom godine je u propisanim granicama. U ljetnjem sušnom periodu izvorišta Škurda i Spila, a ponekad i Orahovac zaslanjuju, te ne ispunjavaju uslove za upotrebu. Međutim, bakteriološka slika svih ispitivanih voda, bez obzira na godišnja doba, kod pojedinih izvora u većoj, a kod drugih u manjoj mjeri, pokazuje neadekvatnost direktne upotrebe ovih voda. Stoga se može zaključiti da se sve vode na ovom području moraju dezinfikovati, a učinak dezinfekcije strogo nadzirati. Kvalitet voda lokalnih izvorišta van eksploatacije veoma je sličan kvalitetu vode iz vodovodne mreže. Fizičko-hemijski kvalitet je uglavnom uredan, dok je bakteriološka situacija u 90% slučajeva nepovoljna te je voda neadekvatna za korišćenje. Problem je što se vode rijetko ispituju, pojedine nikada, a opet se koriste, naročito u problematičnom ljetnjem periodu. Lokalna izvorišta su razuđena duž cijele opštine, lako dostupna građanstvu, bez upozorenja o neupotrebljivosti vode, na kojima se kontrola rijetko obavlja; jedan dio naselja Kavač i Gornji Morinj koji posjeduju individualno vodosnabdijevanje, takođe bez organizovane dezinfekcije vode, a kontrola se izvodi tek kad se pojavi neki slučaj zaraznog oboljenja; područje Bigove ne posjeduje nikakvo vodosnabdijevanje. Voda se koristi iz individualnih bunara i bistijerni, koji se takođe ne dezinfikuju niti kontrolišu. Postoje i mnogi individualni bunari i bistijerne na teritoriji cijele opštine, čiji se kvalitet ne kontroliše, a koriste se pretežno u ljetnjem periodu. Stoga je neophodno obratiti pažnju na ukupni vodeni resurs na cijeloj teritoriji opštine. Iako ozbiljni, navedeni problemi kvaliteta voda nisu nerješivi. Glavna izvorišta na području naše opštine su: Izvorište Škurda predstavlja najvažnije izvorište, zato što u najvećem dijelu godine ima dovoljne količine vode, a izvorište se nalazi u neposrednoj blizini Starog grada. Kvalitet vode je dobar, osim u ljetnjem periodu, kada voda zaslani. Izvorište u tunelu Vrmac se nalazi u neposrednoj blizini naselja Škaljari, koje je do prošle godine funkcionisalo sa privremenim, tehnički neuslovnim sistemom preuzimanja vode. Tokom godine, ovo izvorište je opremljeno savremenom opremom i crpnom stanicom, koja omogućava kontrolu i preuzimanje vode iz sistema Regionalnog vodovoda. 20

22 Izvorište u Orahovcu je sezonskog karaktera sa varijabilnim kvalitetom vode, ali veoma značajno za ljetni period kada zaslani izvorište Škurda, nakon čega se na ovom izvorištu pojavljuje znatna količina pitke vode. Na izvorištu je, godine, izgrađena crpna stanica sa pet novih pumpnih agregata, sa pripadajućom savremenom opremom. Izvorište Spila u Risnu ima promjenljivu izdašnost i kvalitet vode, zbog čega se voda sa ovog izvorišta povremeno koristi. Na izvorištu je ugrađena crpna stanica sa pripadajućom opremom za regulaciju i hlorisanje. Gornjegrbaljska izvorišta - Ponikve i Simiž su dva odvojena izvorišta, kaptirana prije više od 100 godina. S obzirom da se nalaze na relativno velikim visinama, voda se do potrošača transportuje gravitaciono. Ovim izvorima gravitira ruralno područje, tako da se voda uglavnom koristi za snabdijevanje ovih naselja, osim zimi, kada se višak vode gravitaciono dovodi do gornjih Škaljara, Vidikovca, Pržica, Kavča i Privredne zone. Pored navedenih izvorišta i crpnih stanica vodovodni sistem raspolaže i sa 4 prepumpne stanice i to: rezervoara Škaljari, Sveta Vrača, Risan i Morinj. 18 Tretman otpadnih voda Ekološki najosjetljiviji segment morsko-zalivskog akvatorijuma izložen je stalnom zagađivanju od komunalnih (fekalnih i atmosferskih) otpadnih voda koje otiču direktno u zaliv bez ikakvih tretmana prečišćavanja. Kanalizacioni ispusti su veoma brojni, kako koncentrisani, tako i pojedinačni. Skoro nijedan kanalizacioni ispust nije postavljen na adekvatnoj dubini ili, ako jeste, danas je u veoma oštećenom stanju, te se otpadne vode izlivaju plitko u priobalnom dijelu. U nepovoljnim hidrometerološkim uslovima ovo zagađenje dostiže takvu mjeru da voda mijenja izgled i boju, javlja se pjena po površini i osjeća karakterističan jak i neprijatan miris u blizini. Na području opštine Kotor, prema posljednjim zvaničnim podacima, postoji 36 registrovanih ispusta, mada se pretpostavlja da je sadašnji broj veći. Od 36 ispusta u Kotorskom i Risanskom zalivu (koji su u stvari i ispusti za prelivne vode iz septičkih jama) većina se završava na relativno malim dubinama. Poseban vid zagađenja priobalne vode specifičan je za ovo područje i dešava se periodično u ljetnjoj turističkoj sezoni, zbog neodgovornog ponašanja kupača. Ovo dodatno zagađenje dešava se u najnepovoljnijim meterološkim i ekološkim uslovima, čime je njegov značaj i efekat teži. Ispuštanje zagađujućih materija u more sa jedne i buka koju plovni objekti proizvode sa druge strane bitni su faktori narušavanja biodiverziteta Kotorsko-Risanskog akvatorijuma. Izgradnja novih objekata kao i uređenje kontakt zone mora i kopna dovodi do remećenja ravnoteže i narušavanja prirodnih staništa biljnih i životinjskih. 18 Ministarstvo kulture, Menadžment plan prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora, Cetinje 2011 god, str

23 1.3. Značaj biodiverziteta za lokalnu zajednicu Zahvaljujući svom geografskom položaju i klimatskim uslovima u Opštini Kotor je prisutan prepoznatljiv biodiverzitet mediteranskog karaktera sa bogatim hortikulturnim potencijalom. Cilj LBAP-a je da definiše funkcije biodiverziteta, prepoznamo značaj koji on ima za stanovnike opštine i aktivnosti koje bi trebalo preduzeti u cilju njegove zaštite i održivog korišćenja. S tim u vezi, prepoznate su sljedeće (osnovne) funkcije biodiverziteta za lokalnu zajednicu: - razvojna, - turističko-rekreativna, - naučno-istraživačka, - vaspitno-obrazovna Vizija Akcionog plana za biodiverzitet Tokom izrade Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet opštine Kotor definisana je VIZIJA vezana za zaštitu i održivo korišćenje biološke raznovrsnosti opštine Kotor: Kotor je moderna, razvijena lokalna zajednica prepoznatljiva nautičko-turistička destinacija očuvane životne sredine. Opština Kotor treba da se razvija kroz korišćenje prirodnih resursa i ekosistemskih usluga uz poštovanje principa održivog razvoja. U skladu sa postavljenom vizijom, u Lokalnom akcionom planu za biodiverzitet definisani su ciljevi i aktivnosti, kao i mjere koje će opština Kotor preduzimati nakon usvajanja ovog Akcionog plana. 22

24 2. Stanje i pregled biodiverziteta Opšta ocjena stanja biološkog diverziteta u Opštini Kotor Primorski dio Crne Gore pripada Mediteranskom biogeografskom regionu. S obzirom na dominantan uticaj mediteranske klime u florističkom i faunističkom pogledu, Bokokotorski zaliv predstavlja veoma raznovrsno i specifično područje, ne samo u Crnoj Gori, već i šire u odnosu na istočnu obalu Jadranskog mora. Florističke specifičnosti ovog područja još su naglašenije usled visokih planina Lovćena i Orjena, koje ograničavaju Bokokotorski zaliv, pa se na vertikalnom profilu od nivoa mora do približno oko 1000 m nadmorske visine, pravilno smjenjuje čitavi niz vegetacijskih pojaseva, koji se u najširem smislu mogu uključiti u dvije od sedam osnovnih vegetacijskih zona, koje su prisutne na prostoru čitave jugoistočne Evrope. U fitogeografskom smislu može se reći da je to jedna prelazna flora i vegetacija, kao spojna karika između zone eumediteranske zimzelene vegetacije i zone termofilne submediteranske listopadne vegetacije. 19 Floristički sastav ovih zajednica, procenat očuvanosti ili degradacije, i njihovo trenutno stanje na terenu je veoma heterogeno. U okviru biljnog svijeta, ističu se nekoliko biljno-geografskih pojaseva ili zona: stenomediteranska, eumediteranska i submediteranska. Pojaseve sa nadmorskom visinom mnv karakterišu makije (guste i relativno visoke zimzelene šikare) i mediteranske zimzelene garige. Na terenima sa nadmorskom visinom od mnv u pojasu Zaliva dominiraju submediteranski travnjaci, a u pojasu Velje Gore (ka otvorenom moru) javljaju se mediteranski travnjaci u pojasu crnike. U zoni sa nadmorskom visinom mnv javljaju se brdske šume medunca i crnog graba (Querceto-Ostryetum carpinifoliae) u području Krivošija i degradacioni stadijumi crnog graba (brdski travnjaci) u pojasu Gornjeg Grblja. Na najvišim kotama opštine Kotor (najviši greben Orjena-tereni preko 1500 mnv) zastupljene su pretplaninske rudine u pojasu munike. Pojas od mnv pokrivaju pretplaninske šume munike i gorske listopadne šume bukve. Nekada obraslo visokim gustim šumama, šire područje Crnogorskog primorja danas karakteriše mali stepen pošumljenosti, narušena prirodna struktura šuma i odsustvo ekonomski vrijednih šumskih drveća. Prisutni su degradacioni stadijumi prvobitne biljne vegetacije i njihovi fragmenti u šumskim ekosistemima: - As. Orno-Quercetum ilicis H-ić (1956) zajednica česmine (Quercus ilex) i crnog jasena (Fraxinus ornus) - As. Paliuretum adriaticum H-ić (1963) zajednica trnovitih šikara drače (Paliurus aculeatus). Na ovom području ova asocijacija je zastupljena sa dvije subasocijacije: Subas. Paliuretum adriaticum tipicum (Blečić, V., Lakušić, R.) i subas. Paliuretum adriaticum carpinetosum orientalis (Blečić, V., Lakušić, R). - As. Rusco-Carpinetum orientalis (Blečić, V., Lakušić, R. 1966) zajednica grabića i kostrike. To je poznata klimatogena zajednica koja se na području Crne Gore proteže od crnogorskohercegovačke granice, duž jadranske obale, do crnogorsko-albanske granice. 19 Jovanović, B., Vukićević, P., Đakonović, F., (1979): Istraživanje aktuelne i potencijalne prirodne vegetacije pri valorizaciji predjela (Predhodni rezultati u dijelu Bokokotorskog zaliva), Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str

25 - As. Lauro-Castanetum sativae (M. Jank. 1966) zajednica pitomog kestena i lovora. - As. Andropogoni-Nerietum Jovanović, (B., Vukićević, E. 1966) zajednica oleandra i lovora. U cilju ekološke revitalizacije područja, poželjno je pošumljavanje, odnosno podizanje kako zaštitnih šuma u pojasu iznad urbanih cjelina zaliva tako i pošumljavanje ekonomski važnim ma u planinskom dijelu Krivošija. Pri pošumljavanju je naročito bitno korišćenje autohtonih, i to na osnovu karte Rekonstrukcije prvobitne vegetacije, odrađene na osnovu analize geomorfoloških faktora i djelimično očuvanih pojaseva prvobitne vegetacije. 20 Pored zaštićenog Kotorsko-Risanskog zaliva (UNESCO-va kulturna baština), u opštini Kotor su prisutna i druga ekološki značajna područja i to: kontaktno područje sa Nacionalnim parkom Lovćen, područje Vrmca - budući Regionalni park ili spomenik prirode, područje Orjena - budući Regionalni (Nacionalni) park, šume munike na Reovačkoj Gredi, mezofitne listopadne šume iznad Dragalja, očuvane autohtone šume bukve na Mačjoj planini, zajednice kestena i lovora kod Kostanjice i Stoliva, izvorište rijeke Ljute, izvor Škurde, obalno područje Krekavice na strminama otvorenog mora i mediteranske zimzelene šume crnike na Rtu Trašte i uvali Trsteno; uvala Bigovo, Morinjski Zaliv i dr Pregled biodiverziteta Biotski i abiotski faktori na teritoriji Opštine Kotor stvorili su uslove za nastanak biodiverziteta sa visokim vrijednostima lociranim u okviru pojedinih geografskih cjelina, kao što su Kotorsko- Risanski zaliv, Vrmac, područje Grblja, padine Orijena i padine Lovćena, koja zavređuju ne samo nacionalni već i međunarodni značaj za zaštitu pojedinih komponenti biodiverziteta. Najznačajnije komponente biodiverziteta Opštine Kotor opisane su u narednom tekstu kroz analizu diverziteta ekosistema i staništa u okviru koga je integrisan biodiverzitet i genetički biodiverzitet Diverzitet ekosistema i staništa Iz postojeće strukture ekosistema i staništa, kao najznačajniji za Opštinu Kotor u njenim administrativnim granicama, izdvojeni su i za potrebe izrade ovog dokumenta opisani sledeći ekosistemi i staništa: (1) morski ekosistem, (2) obalna staništa i tereni u zaleđu, (3) šumski ekosistem i (4) planinski ekosistem (1) Morski ekosistem Crnogorsko primorje pripada južnom basenu, najstarijem i najdubljem (do 1330 m) dijelu Jadranskog mora. To je posebna ekološka cjelina koja je uticala na razvitak specifičnih karakteristika bentosnih biocenoza tog područja: na karakteristike batijalnih biocenoza unutar 20 Stanković, M. S., Maćejka M. M., Mladenović, T., (1955): Prilog proučavanju horizontalne i vertikalne razuđenosti Boke Kotorske. Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi 24

26 duboke kotline, kao i litoralnih biocenoza, koje su bogate u ribarstvenom pogledu, ali vrlo osjetljive na različite oblike zagađenja mora. Južni Jadran je direktno izložen uticaju struja toplijih i slanijih intermedijarnih voda iz dubine istočnog Mediterana, što takođe veoma utiče na njegove ekološke prilike (Buljan & Zore- Armanda, 1971), i istovremeno ga čini pogodnim za termofilne vrste koje su upravo u tom dijelu Jadrana najviše rasprostranjene. 21 Višegodišnjim proučavanjem bentoskih organizama, na području Kotorsko-Risanskog zaliva ali i duž obala otvorenog dijela Crnogorskog primorja, moguće je razlikovati biocenozu obalnog terigenog mulja, kao i elemente drugih biocenoza na pomičnom i čvrstom supstratu: elemente biocenoze obalnog detritičnog dna, koraligene biocenoze (na čvrstom supstratu cirkalitorala i na zasjenjenom dijelu ispod podmorskih livada morskih trava kao i na znatno plićim djelovima morskog dna u Bokokotorskom zalivu), biocenoze Posidonia, biocenoze Zostera, biocenoze Cymodocea (na pomičnom supstratu infralitorala) i biocenoze fotofilnih algi (na čvrstom supstratu infralitoralne stepenice) (Karaman & Gamulin-Brida, 1970). 22 Uz elemente ovih biocenoza sa ekološke tačke gledišta treba spomenuti biocenozu prelaznog tipa Nephrops norvegicus-thenea muricata. 23 Biocenoza obalnih terigenih muljeva je razvijena duž čitave istočne obale južnog Jadrana, a posebno u predjelima zatišja i oslabljenih pridnenih struja. U Bokokotorskom zalivu ova biocenoza zauzima najveći i to centralni dio ovog zaliva, a samo je parcijalno modifikovana i to na onim predjelima gdje je prisutan priliv slatke vode (izvori, vrulje, potoci, i manje rječice) koje se ulivaju u more (Gamulin-Brida, 1962, 1974). Biocenoza obalnih terigenih muljeva se u Bokokotorskom zalivu, Jadranskom moru i u Sredozemnom moru, javlja u obliku četiri facijesa, raspoređena u dvije grupe i to kao facijesi mekanih muljeva i facijesi ljepljivih muljeva. Facijesi ljepljivih muljeva su gušći od mekanih, sivkaste su boje, terigenog porijekla, sa većom ili manjom primjesom organskih čestica. Najveći dio obalne zone južnog Jadrana zauzima facijes ljepljivih muljeva. Facijes ljepljivih muljeva se formira kada se proces sedimentacije vrši polako da na podlozi ostaju prazne ljušture i drugi fragmenti čvrste podloge na kojima se tada sesilne forme mogu instalirati, pa je na njemu razvijen facijes sesilnih formi. Za ovaj facijes su karakteristične grupe različitih ascidija: Diazona violace, Ascidia virginea, Ascidia mentula, Phallusia mammilata i dr., šire ekološke rasprostranjenosti, a kao pojedinačne vrste nijesu biocenološki karakteristične (Gamulin-Brida, 1962, 1974). Ovu biocenozu takođe karakteriše oktokoral Alcyonum palmatum adriaticum, glavonožci: Sepia officinalis, Sepia elegans, Sepia orbignyana, Loligo vulgaris, Eledone moschata, Eledone cirrosa, Alloteuthis media, Octopus vulgaris, Sepiola rondeleti, Sepieta oweniana, i veliki krastavac Stichopus regalis. 24 Biocenoze obalnih detritičnih dna predstavljaju granicu između infralitoralne i cirkalitoralne stepenice. Priroda detritičnih elemenata je vrlo različita i zavisi od sastava obale, odnosno od obližnjeg dna i okolnih biocenoza: to su odlomci stijena, krhotine ljuštura i drugi skeletni elementi, djelovi briozoa, krečnjačkih algi, itd. Karaman i Gamulin Brida (1970 god.) su istraživali proljećni i ljetni aspekt florističkog i fitogeografskog sastava bentoske flore 21 J. M. Pérès, & H. Gamulin-Brida (1973): Biološka oceanografija. Bentos. Bentoska bionomija Jadranskog mora, Udžbenici Sveučilišta u Zagrebu, Školska knjiga, Zagreb, str Karaman, G., Gamulin-Brida, H. (1970): Contribution aux recherches des bicenoses benthiques du Golfe de Boka Kotorska. Studia Marina, Kotor 4: str J. M. Pérès, & H. Gamulin-Brida (1973): Biološka oceanografija. Bentos. Bentoska bionomija Jadranskog mora, Udžbenici Sveučilišta u Zagrebu, Školska knjiga, Zagreb, str Ibid 25

27 unutrašnjeg dijela Bokokotorskog zaliva i tom prilikom sastavili spisak obrađenih taksona koji obuhvata 18 bentoskih algi: Chlorophyta, Phaeophyta, i Rhodophyta. Zelenih algi (Chlorophyta) ima 7, smeđih algi (Phaeophyta) 8, crvenih algi (Rhodophyta) 3 vrste. Solazzi, A (1971) ovom spisku dodaje i popis taksona iz Bokokotorskog zaliva koje su sabrali Stjepčević i Parenzan i kasnije prezentovali u svom radu o bentoskim biocenozama Bokokotorskog zaliva (1980). 25 Sabrano je 29 bentoskih algi. Zelenih algi (Chlorophyta) ima 8, smeđih algi (Phaeophyta) 6, crvenih algi (Rhodophyta) 15. Kasnije su ti podaci dopunjeni i sada broje preko 200 taksona. Bentoska flora otvorenog dijela Crnogorskog primorja tj.bentoska flora algi rta Platamuni i uvale Bigova, na području Donjeg Grblja obuhvata ukupno 255 taksona bentoskih algi (Chlorophyta, Phaeophyta, i Rhodophyta). Najbrojnije su zastupljene crvene alge Rhodophyta, koje broje 151 taksona. Phaeophyta ima 60 taksona, a zelenih algi Chlorophyta ima 44 taksona. Unutar ove biocenoze zastupljeni su od predstavnika faune: sunđer Bubaris vermiculata, brojne su polihete, puževi Turritella tricarinata f. communis, i Turritella triplicate, školjke (Pteria hirundo, Pecten jacobaeus, Pandora obtusa, Cardium deshayesi, Tellina donacina Venus casina, itd.) 26, bodljokošci (Labidoplax digitata, Leptopentacta elongata, L. tergestina, Parastichopus regalis, Anseropoda placenta, Psammechinus microtuberculatus, itd.). 27 Koraligena biocenoza se razvija na čvrstom supstratu, u manje ili više zamračenim uslovima. Unutar nje dominiraju inkrustrirane alge, korali, briozoe, polihete i bodljokošci. Biocenoze livada morskih cvjetnica (Posidonia, Zostera i Cymodocea) dobro su razvijene na pješčano-muljevitom dnu infralitoralne stepenice. Što se tiče livada posidonije, tu se nalaze dva sloja sa različitim ekološkim uslovima. Gornji sloj sa lišćem čini biocenozu livada posidonije u užem smislu, a donji sloj, pri dnu stabljika, više ili manje zasjenjen, uključuje se u sklop koraligenih naselja (Peres & Gamulin-Brida, 1973). Lišće posidonije je često naseljeno raznim ma briozoa, hidroidea, poliheta, rakova i puževa. Od bodljokožaca unutar ove biocenoze mogu se naći predstavnici roda Holothuria, Echinaster sepositus, Paracentrotus lividus kao i Sphaerechinus granularis. 28 Unutar ovih biocenoza veliki broj riba polaže jaja, ima glavonožaca i drugih životinja, jer su u livadama mladi zaštićeni od predatora. Biocenoza fotofilnih algi razvija se na čvrstoj podlozi u gornjoj zoni infralitorala, gdje je prodiranje svjetlosti najjače i gdje je variranje temperature i saliniteta najizraženije. Ove biocenoze se javljaju u obliku nekoliko facijesa, ali su karakteristične vrste životinja rasprostranjene na čitavom biotopu, kao rakovi Acanthonyx lunulatus, Clibanarius misanthropus, mekušci Patella coerulea, Cerithium rupestre, C. vulgatum, bodljokošci Paracentrotus lividus, Arbacia lixula, Echinaster sepositus, i dr (Peres & Gamulin-Brida, 1973). Iznad algi često plivaju velika jata riba. Biocenoze muljevitog dna u Zalivu, ističu se velikim brojem jedinki nepravilnog ježa Bryssopsis lyrifera, tako da se može govoriti o posebnom obliku biocenoze obalnog terigenog mulja. U toj zajednici nalazi se i kožnati koral Veretillum cynomorium, koji je inače rijedak u Jadranskom moru. Najkarakterističniji dio crnogorskog primorja je ipak batijalna kotlina južnog Jadrana, još uvijek nedovoljno istražena. Na ovom prostoru su razvijene batijalne biocenoze, na pomičnoj podlozi 25 Stjepčević, J., Parenzan, P. (1980): Il Golfo delle Bocche di Cattaro - condizioni generali e biocenosi bentoniche con carta ecologica delle sue due baie interne: di Kotor(Cattaro) e di Risan (Risano). Studia Marina 9-10: Stjepčević, J., (1967): Makro-Mollusca Bokokotorskog zaliva. Studia Marina 2, Kotor. str Petović, S., (2011): Contribution to knowledge of echinodermata of Boka Kotorska bay, Časopis Studia marina, Vol. 25, broj 1, str Ibid 26

28 biocenoza batijalnih muljeva, koja je razvijena u obliku dva facijesa. U gornjem dijelu biocenoze na dubinama od 200 do 350 m nalazi se facijes mekanih muljeva koji se karakteriše ma dekapodnih rakova: Nephrops norvegicus, Parapenaeus longirostris, Chlorotocus crassicornis, sunđera Thenea muricata, dupljara Funiculina guadrangularis, itd. U dubljem dijelu biocenoze batijalnih muljeva, na dubinama od 400 do 500 m, nalazi se facijes pjeskovitih muljeva i finih šljunkova. Tu se nalaze bogato razvijena naselja brahiopoda Terebratula vitrea, dubinske ascidije Hormathia coronata, morska zvijezda Hymenodiscus coronata, a česti su i ježevi Cidaris cidaris i Echinus acutus. 29 (2) Šumski ekosistem Nekada obraslo visokim gustim šumama, šire područje Crnogorskog primorja danas karakteriše mali stepen pošumljenosti, narušena prirodna struktura šuma i odsustvo ekonomski vrijednih šumskih drveća, pa dominiraju niske razbijene šumske formacije i šikare -makija. Prvi visinski pojas - od same morske obale do 300 mnm karakteriše zimzeleni pojas makije sa ostacima prvobitnih šuma hrasta crnike (Quercus ilex) i crnog jasena (Fraxinus ornus) kojoj je pridružena maginja (Arbutus unedo) i druge vrste u nižim spratovima. Ovaj pojas je tipičan za djelove Grblja. 30 Nakon ovog pojasa, idući ka većim nadmorskim visinama slijede listopadni pojasevi: pojas od 300 mnm do mnm koji karakterišu šume bjelog graba (Carpinus orientalis) kome se pridružuju jasen, makedonski hrast, kostrika i druge vrste u nižim spratovima, pojas od mnm do mnm koji karakterišu šumske formacije crnog graba (Ostrya carpinifolia), pojas od mnm do 1600mnm nastanjuje bukva i to na Orjenu i Lovćenu. 31 U svim predhodno navedenim pojasevima ima dosta degradiranih površina koje je nastanila sekundarna vegetacija u kojoj dominira kadulja (Salvia officinalis), veoma značajna za zaštitu tih terena od nastavljanja ranije započete erozije. Pored toga, ova je medonosna pa je značajna i za pčelarstvo, a zbog visokog sadržaja eteričnih ulja ekspoatiše se za potrebe farmaceutske industrije. Nakon pojasa bukve, na samim planinskim vrhovima - posebno na Orijenu, a u manjoj mjeri i u fragmentima na Lovćenu srijeće se endemični bor munika (Pinus heldreichii). 32 Kako se navedene šumske sastojine nalaze na terenima koji su skloni eroziji (fluvijalna i eolska), njihova dominantna funkcija je upravo u zaštiti tih terena od erozije. Pored ispunjavanja te funkcije, ove šumske sastojine su značajne i za održavanje vodnog režima u ljutom primorskom kršu - karstu, a takođe i za obezbjeđenje sigurnog staništa - utočišta mnogim drugim ma koje su vezane za šumski ekosistem i zavise od njega. 29 Vukanić, V., (2003): Prilog za diverzitet rakova Jadrana, Natura Montenegrina, Podgorica, 2, str: ; 30 Vlada Crne Gore i Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine ( ): Lokalna studija lokacije Trešanjski mlin, Nikšić. str Jovanović, B., Vukićević, P., Đakonović, F., (1979): Istraživanje aktuelne i potencijalne prirodne vegetacije pri valorizaciji predjela (Predhodni rezultati u dijelu Bokokotorskog zaliva), Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str Vučković, M., (1979): Orjen-potencijalni nacionalni park, Časopis Boka 10/II. Zbornik radova iz nuke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str:

29 (3) Diverzitet obalnih (primorskih) staništa i neposrednog zaleđa Na južnim padinama primorskih planina razvijena je tipična mediteranska vegetacija makija i garig, a na nižim terenima i samoj obali slatinska vegetacija. Zajednice česmine i makije prostiru se neposredno uz morsku obalu, na vrlo toplim staništima kod uvale Trsteno, Bigovo, rta Trašte i uvale Žukovac. U području Zaliva dominiraju zajednice makije, mediteranske garige, zajednice grabića i kostrike sa raznim degradacionim stadijima kao i zajednica drače. U zalivu ima još i zajednica lovora, pitomog kestena, oleandera, kao i različite oblike kamenjara. Na nižim terenima uglavnom do 100 mnv nalazi se se zajednica zimzelene šume lovora, uglavnom na vlažnijim mjestima, a srijeću se i kultivisani tereni sa maslinjacima i voćnjacima. U vegetaciji su prisutne tipične mediteranske vrste: primorski hrast (česvina, crnika), Quercus ilex, bjelograbić Carpinus orientalis, prnar Quercus coccifera, lemprika Viburnum tinus, zelenika Phillyrea media, primorska kleka Juniperus oxycedrus, veliki vrijes Erica arborea, pistacija (kunovina) Pistacia lentiscus, maginja Arbutus unedo, ružičasti Cistus creticus i bijeli bušin Cistus salviifolius, žuka Spartium junceum, mirta Myrtus communis, maslina Olea europea, tetivka Smilax aspera, kupina Rubus ulmifolius, crni jasen Fraxinus ornus, smokva Ficus spp, kao i određeni broj ljekovitih biljaka: kadulja (pelim) Salvia officinalis, lovor Laurus nobilis i dr. 33 Vrmac U skladu sa smjernicama PPO Kotor iz 1987 godine urađen je Program rada i projektni zadatak za zaštićeno područje Vrmca kao rekreativnog područja Kotora, uz napomenu da je dio brda Vrmac u zahvatu zaštićene svetske kulturne i prirodne baštine UNESCO-a. Ovim programom određena je granica zahvata zaštićenog područja i definisani su minimalni ugostiteljski smeštaji u skladu sa tadašnjim potrebama i procjeni opštine kao naručioca Programa. Kao dokumentacina osnova za ovaj Program korišćen je PPR i PPO. Tom prilikom je ocijenjeno da je komunikacijski i vizurama ovaj prostor povezan i upućen na šire okruženje: da se na padinama brda Vrmac nalaze naselja, da se najviši vrh Vrmca nalazi na koti 768 m iznad nivoa mora i da se do zaravni na kojoj se nalaze postojeći objekti može doći sa lokacije Trojica putem koji uz rekonstrukciju može podržati organizaciju novih sadržaja na vrhu brda, ili se pješačka komunikacija prema kotorskoj strani može ostvariti trasom postojećih zapuštenih serpentina (stari put Muo Vrmac). Utvrđeno je da vegetacija nije specifična, čak ponegdje i vrlo razrijeđena zbog ra, nebrige i požara, ali kao cjelina vrlo vrijedna. Ova odredba je sada u tom dokumentu načelno promijenjena (izmjene i dopune PPO Kotor iz 2008 godine) i to je područje predloženo za kategoriju Predio posebnih prirodnih odlika Vrmac. Za sada, za to zaštićeno područje nije urađen stručni nalaz (Fizibiliti studija), u skladu sa odredbama Zakona o zaštiti prirode, niti je isto stavljeno pod zaštitu, a time nije određen / osnovan njegov staralac-upravljač. Prvobitnu prirodnu vegetaciju navedenog lokaliteta čine asocijacije: - As. Orno-Quercetum ilicis- Hić primorske šume hrasta 33 Jovanović, B., Vukićević, P., Đakonović, F., (1979): Istraživanje aktuelne i potencijalne prirodne vegetacije pri valorizaciji predjela (Predhodni rezultati u dijelu Bokokotorskog zaliva), Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str

30 - As. Lauro-Castanetum sativae M. Jank., - termofilna i eumediteranska zajednica pitomog kestena i lovora Međutim, najveći dio Vrmca zauzima, odnosno, na najvećim vrhovima nalazi se: -As. Rusco-Carpinetum orientalis Blečić & Lakušić 66 šume i šikare bijelog graba sa kostrikom i njene sekundarne degradacijske forme prema padinama : - Paliuro-Peterion-Fuk- submediteranski listopadni šibljaci - Cisto ericion-fuk- mediteranske zimzelene garige Pod antropogenim uticajem na značajnim površinama nalaze se: - Chrysopogoni satuerion i Scorzonerion villosae submediteranski travnjaci u pojasu bjelograba Pored vojnog utvrđenja i uz postojeću saobraćajnicu preovladavaju autohtone ali i razne introdukovane vrste tj. zasadi borova i čempresa (Pinus nigra, Pinus halepensis, Pinus pinea, Pinus pinaster,cupressus sempervirens). Prema karti prirodne potencijalne vegetacije eumediteranska zimzelena vegetacija sveze Quercion ilicis, (Horvatić 1967) zahvata uzak priobalni pojas Vrmca koji se visinski prostire do 300 (max 500) m.n.v. Klimatogena zajednica ovog podregiona je zimzelena tvrdolisna šuma hrasta crnike (Quercus ilex) opštemediteranskog reda Quercetalia ilicis. Čista jadranska šuma i makija hrasta crnike, zajednice Quercetum ilicis adriaprovincialis (Trinajstić 1975), danas je prisutna samo na području Veriga kao degradacioni stadijum Orno - Quercetum ilicis myrtetosum Hić U ovoj zajednici dominira mirta Myrtus communis koja djelimično ili potpuno zamjenjuje hrast crniku. Daljom degradacijom nastala je vegetacija gariga. To su niske i prorijeđene zimzelene, a manjim dijelom i listopadne šikare, sastavljene uglavnom iz heliofilnih flornih elemenata, pretežno grmova i polugrmova koje pripadaju svezi Cisto - Ericion i asocijaciji Erico - Cistetum cretici H-ić Vegetacija gariga razvijena je u južnom priobalnom dijelu Vrmca, pokrivajući veće ili manje površine. Krajnji stepen degradacije šuma crnike i makije, na Vrmcu su zajednice suvih travnjaka i kamenjarskih pašnjaka sveze Cymbopogo - Brachypodion ramosi. -.As. Lauro-Castanetum sativae M. Jank., - termofilna i eumediteranska zajednica pitomog kestena i lovora. S obzirom na specifične crte kestenovih šuma Boke Kotorske, posebno na njihov mezofilniji i skiofilniji karakter, a takođe i izraženo učešče zimzelenih elemenata, označene su kao asocijacija Lauro-Castanetum sativae, u vezi sa izuzetnim strukturnim, ekološkim i florističkim značajem lovora. Kestenove šume asocijacije Lauro-Castanetum sativae na Vrmcu nalaze se na maloj nadmorskoj visini, počinju i od svega desetak metara iznad nivoa mora pa do najviše 200 m. One ne izgrađuju izražen visinski pojas vegetacije, već predstavljaju manje komplekse koji su u vidu enklava uključeni u zimzelenu vegetaciju makije i garige, odnosno u prostran pojas termofilne vegetacije asocijacije Carpinetum orientalis croaticum Horvatić. Ustvari, ove kestenove šume se nalaze na vlažnijim i od direktnog južnog sunca zaklonjenim padinama eksponiranim prema sjeveru (ekspozicija je sjeverna, sjeverozapadna ili sjeveroistočna). Nagib terena je uglavnom prilično veliki (od 100 do 450), što takođe doprinosi smanjenju insolacije i ublažavanju ljetnje suše, karakteristične inače naročito za istočni Mediteran. Kiselost zemljišta varira u dosta širokim granicama (ph od 4 do 7), što je u vezi sa geološkom podlogom, ekspozicijom, nagibom i karakterom vegetacije. Kestenove šume nalaze se u neposrednoj blizini naselja, kao kod Stoliva i u manjem obimu u područije sela Brajković, na južnoj padini Vrmca. One su pod velikim uticajem čoveka, što se ogleda u njihovoj znatnoj 29

31 prorijeđenosti. Na otvorenijim i izloženijim mjestima, gde je dakle krčenje šume bilo intenzivnije, zastupljena je Erica arborea, a na još otvorenijim mjestima Spartium junceum i neke druge biljke gariga i makije. Posebna fitocenološka karakteristika ove zajednice jeste njen mješovit karakter, naime pored listopadnih elemenata značajno je učešće zimzelenih (npr. Hedera helix, Smilax aspera, Laurus nobulis, Juniperus oxycedrus, Ruscus aculeatus, Rosa sempervirens, Asparagus acutifolius, Rubia peregrina, Erica arborea, Spartium junceum, Olea europaea). Osim njih karakteristično je i učešće mediternskih i submediteranskih, od kojih su neke kserotermne ali istovremeno i mezofilne (npr. Castanea sativa, Fraxinus ornus, Ostrya carpinifolia, Quercus pubescens, Tamus communis, Paliurus aculeatus, Sesleria sp. i druge). Asocijacija Lauro-Castanetum sativae ističe se relativno velikim florističkim bogatstvom. U spratu drveća i žbunova konstatovano je 25, a u spratu prizemnih biljaka preko 80. U prorijeđenim zajednicama lovora i pitomog kestena značajnu ekološku i fitocenološku ulogu često igra Erica arborea. Ove sastojine pripadaju, novoj subasocijaciji iste asocijacije. Ona predstavlja u stvari degradacioni stepen šume pitomog kestena i lovora. Iznad zone tvrdolisne, zimzelene vegetacije prostire se submediteranska i mediteransko-montana listopadna vegetacija sveze Ostryo - Carpinion orientalis, (Horvatić 1967). Ovakav raspored zone je nastao kao rezultat fizičko-geografskih karakteristika područja, odnosno sjeverne ekspozicije i blizine Lovćena, a time i nešto hladnije klime. Karakteristična klimatogena zajednica evropsko-submediteranskog podregiona je zajednica kostrike i bjelograbića Rusco - Carpinetum orientalis (Bleč & Lkšić 1966) iz reda Quercetalia pubescentis. Ova zajednica je u tipičnom obliku razvijena u priobalnom dijelu sjeverne strane Vrmca do oko 200 m n.m., a zatim se sve do samih vrhova javlja u obliku viših ili nižih, gušćih ili rjeđih šikara ili niske šume. Na južnim obroncima Vrmca i na području Veriga, ova zajednica se posredno nadovezuje na zonu šuma crnike preko zajednice Paliuretum adriaticum (H-ić 1958). (zajednica drače) koja je u graničnom području zimzelenog vegetacijskog pojasa zastupljena subasocijacijom Paliuretum adriaticum typicum (Bleč. & Lkšić), a u zoni termofilne submediteranske listopadne vegetacije, u pojasu zajednice Rusco - Carpinetum orientalis (Bleč & Lkšić 1966), sa subasocijacijom Paliuretum adriaticum Carpinetosum orientalis H-ić Krajnjom degradacijom prethodno navedenih zajednica, nastale su veće ili manje površine travnjaka i kamenjarskih pašnjaka sveze Scorzonero - Chrysopogonetalia H-ić & Ht (1956) Osim navedenih, dominantnih zajednica evropsko-mediteranskog i evropsko-submediteranskog podregiona na prostoru Vrmca su prisutne i brojne pionirske i antropogene zajednice koje su razvijene u pukotinama stijena, na ruderalnim staništima i kulturnim površinama. Takođe na širem području Vrmca srijećemo kulture borova Pinus nigra, Pinus halepensis, Pinus pinea i Pinus pinaster, iako prethodno sađeni, sada spontano proširuju svoj areal. U selu Kavač kod crkve Svete Petke, na putu Tivat Kotor preko Trojice, nalazi se sastojina medunca Quercus pubescens za koju se smatra da predstavlja relikt nekada prostranih šumskih kompleksa hrasta medunca na ovom području. Vinogradi, maslinjaci i voćnjaci na padinama Vrmca, pominju se u mnogim srednjovjekovnim i mletačkim arhivskim izvorima. Kultivisane vrste koje je čovjek gajio i danas gaji za svoje potrebe su: Prunus avium, Prunus cerasus, Prunus cerasifera, Prunus domestica ssp. insititia, Juglans regia, Morus alba, Morus nigra, Capparis spinosa i dr., kao i niz ukrasnih, tropskih subropskih i egzotičnih kao što su: Robinia pseudoaccacia, Pittosporum tobira, Eucaliptus camaldulensis, Populus alba, Melia azederach, Tamarix africana i dr Viličić, D., (1983): Zimski aspekt vegetacije fitoplanktona u Kotorskom zaljevu, Časopis Studia Marina, Vol , broj 1, str: 37-50,Zavod za biologiju mora, Kotor 30

32 Brdo Vrmac je značajan prirodni koridor za vreme migracije, kao i zimovalište kontinentalnih populacija ptica šumskih i otvorenih staništa. Karaman et al. (1998) objavljuje rad o fauni mrava poluostrva Vrmac u Boki Kotorskoj. U ovom radu navode se 39 mrava sa poluostrva Vrmac, na osnovu kolekcije autora, sa kratkom ekologijom o svakoj vrsti. 35 Grbalj Biljni svijet je u velikoj zavisnosti od brojnih faktora, kao što su: sastav i reljef zemljišta, klimatski uslovi i uticaj čovjeka. Pod uticajem tih činilaca u Grblju se, kao izrazito mediteranskom području, izdvajaju dva područja, i to: eumediteransko i submediteransko područje. Eumediteranu pripada obalno područje, karakteristično po zimzelenoj vegetaciji, tvrdog i kožastog lišća. Od tog područja vertikalno na višim kotama kao i horizontalno prema unutrašnjosti prostire se listopadna vegetacija, koja pripada submediteranskom području. Na osnovu brojnih istraživanja jadranskog, kao i ovog područja, utvrđeno je da današnji biljni pokrivač ne odgovara prvobitnom. Naime, u obalnom području prvobitni pokrivač je bio izgrađen od šuma zimzelenog hrasta crnike ili česvine, a u pojasu dalje od mora i sa većim nadmorskim visinama od šuma listopadnog hrasta medunca. Uništavanje velikih šumskih kompleksa zbog korišćenja šumskog drveta za brodogradnju, kao i krčenjem šuma radi dobijanja obradivog zemljišta, doprinijelo je da se na njihovom mjestu razviju biljne zajednice makije, garige i kamenjare. Tako npr. u eumediteranskom pojasu, umjesto nekadašnjih šuma hrasta crnike danas imamo guste i neprohodne šikare, nazvane makija. Takvih makija danas nalazimo na poluostrvu Luštici i u Donjem Grblju. Ako je šuma crnike bila još jače oštećena onda su se na takvim prostorima razvile niske, otvorene i svijetle šikare, nazvane garig. Takvih biljnih zajednica danas ima i u Donjem i u Gornjem Grblju. Ukoliko je proces uništavanja nekadašnjih šuma hrasta crnike bio još teži nastala su područja sa vrlo oskudnom vegetacijom, a to su kamenjare, koje se mogu naći djelimično u Donjem, a nešto više na nekim kotama Gornjeg Grblja, gdje preovladavaju gole, kamenite, površine, sa oskudnim biljnim pokrivačem, ili samo sa rijetkim travama. Granice između pojedinih tipova vegetacije nijesu jasne, jer se, uglavnom, iste biljne vrste nalaze u njima, samo je pitanje njihovog procentualnog učešća. Makija se naročito ističe u uzanom priobalnom pojasu Donjeg Grblja, iako je zastupljena i na širem pojasu te regije. Karakteristične biljke makije su: žbunasti zimzeleni hrast crnika ili česmina (Quercus ilex), planika (Arbutus unedo (plod maginja)), crni jasen (Fraxinus ornus), zelenika (Phillyrea latifolia), veliki vrijes (fresina) (Erica arborea), tršlja (Pistacia lentiscus), mrča (mirta) (Myrtus communis), lemprika (Viburnum tinus), primorska ciklama (Cyclamen repandum), Spartium junceum (žukva), povijuše skromut tetivika (Smilax aspera), vazdazelena ruža (Rosa sempervirens), šparuga (šparožina) (Asparagus acutifolius) i kuka-bljušt (Tamus communis), smrdljika (šmrdljika) (Pistacia terebinthus), divlja maslina (Olea oleaster), smreka (Juniperus communis), somina (Juniperus phoenicea), lovorika (Laurus nobilis), kostrika (Ruscus aculeatus), kupina (Rosa canina), drača (Paliurus spina-christi), mnogobrojne trave, i dr. Garig je tip vegetacije koji se razlikuje od makije po tome što predstavlja više ili manje svijetle, niske i otvorene šikare. Ovaj tip vegetacije je veoma zastupljen na čitavom području Donjeg Grblja, kao i na području Gornjeg Grblja, pretežno u zoni iznad naselja, ne računajući 35 Karaman. M., Karaman, G., Petrov I., : Mravi Vrmca, Natura Montenegrina,, Podgorica 31

33 pošumljena područja. Karakteristične vrste ove vegetacije su: pelin (Artemisia absinthium), bušin (Cistus salvifolius), ašenac, buhač (Pyrethrum cinerariaefolium), brijest (Ulmus campestris), košćela (kostila) (Celtis australis), šibika (Coronilla emerus), piskovina (Galega officinalis), šipak (nar) (Punica granatum), brojne vrste trava i dr. Kamenjara je tip vegetacije sa najsiromašnijim biljnim pokrivačem. To je, svakako, uslovljeno nepovoljnim klimatskim uslovima, neravnomjernim rasporedom vodenog taloga i krečnjačkim sastavom tla. Danas se u Grblju mogu naći samo manja krševita područja sa izvjesnim karakteristikama prave kamenjare, koje su nekada bile zastupljene na većim površinama, na višim kotama Gornjeg Grblja. Karakteristične vrste ove vegetacije su: majčina dušica (Thymus serpyllum), pelin (Artemisia absinthium), kovilje (Stipa pennata), zlatna paprat (Asplenium ceterach), karanfil (Dianthus caryophyllus) i dr. Sve navedene tipove vegetacije možemo jasno pratiti na nekim lokacijama u Donjem Grblju, počev od užeg obalnog pojasa, penjući se naviše, pa sve do krševitih predjela sa oskudnom vegetacijom, a u Gornjem Grblju od zone ispod naselja, gdje je makija slabije zastupljena, preko vegetacije sa osobinama gariga i kamenjara iznad naselja. Udaljavanjem od mora u horizontalnom i vertikalnom pravcu javlja se drugi, submediteranski pojas. Na prelazu iz eumediteranskog u submediteranski pojas ne postoji neka određena granična linija, jedino se po većem prisustvu listopadnih biljaka, umjesto brojnije zimzelene vegetacije, mogu uočiti izmjene u biljno-geografskom izgledu. Te se izmjene teže uočavaju na samom prelazu, i u nižim pojasevima ovog područja, dok se na većim nadmorskim visinama lako mogu zapaziti veće razlike u sastavu vegetacije. Pošto je utvrđeno da niži pojas prodire u kopno u vazdušnoj liniji od 3-4 km i na nadmorskoj visini od metara možemo zaključiti da, po tom kriterijumu, gotovo sav Donji Grbalj, a posebno njegova zapadna strana koja gleda na more, pripada nižem submediteranskom pojasu. Pa i skoro čitav Gornji Grbalj, u pogledu navedene nadmorske visine, može se ubrojiti u istu zonu, jer je svojom ekspozicijom više izložen uticaju mora, iako je gornja granica grbaljske komunice od mora udaljena desetak kilometara, i po tom kriterijumu pripada višem submediteranskom pojasu. U nižem submediteranskom pojasu srijećemo, samo u manjem broju zimzelene elemente, koji su karakteristični za makiju i garig i sljedeće listopadne vrste: grab (grabovina) (Carpinus betulus), glog (Crataegus monogyna), trnjina (trnovina), rašeljka (treslovina) (Prunus mahaleb), drijen, šipak (nar), hrast (dub), jasen, drača, i druge vrste, kao i brojne zeljaste biljke (razne trave, zvončići, djetelina, divizma, plućnjak i dr.). Viši submediteranski pojas se prostire iznad ranije rečene granične linije (horizontalno 3-4km vazdušne linije, i metara nadmorske visine), što u našem slučaju predstavlja pojas lovćenskih podgorina iznad sela Gornjeg Grblja, gdje se osjeća jači uticaj planinske klime. U ovom pojasu nalazimo karakteristične vrste nižeg pojasa, kržljavije i rjeđe zastupljene, a na višim kotoma se postepeno javljaju listopadne vrste nižeg i višeg planinskog pojasa, prvo hrast, pa bukva, i ostale vrste koje karakterišu planinske oblasti Lovćena. Detaljnije karakteristike vegetacije Gornjeg Grblja možemo pratiti navođenjem najvažnijih u komunici (seosko područje) sela Duba, što je, slično sa ostalim selima lovćenske podgorine. Budući da selo zahvata prilično veliko područje, od nizijskog dijela u Soliotskom polju do brdovitih terena Goražde, Kruševe glavice i Krimalja (sa najvećom nadmorskom visinom od 611m), u biljno-geografskom pogledu lako se mogu uočiti tri manje zone, i to:donja, ravničarska u Soliotskom polju, središnja, pojas žbunastih zajednica i hrastove šume, i gornja, brdoviti dio iznad sela. U svakoj od navedenih zona uspijevaju određene biljne vrste, tipične za takve uslove, a ima i drugih koje se prilagođavaju različitim uslovima, pa se mogu naći i u svim navedenim 32

34 zonama. Donja zona predstavlja najniže djelove Grbaljskog polja, izgrađena od aluvijalnog i aluvijalno-diluvijalnog zemljišta, koja su nastala radom tekućih voda i odlaganjem i taloženjem nanosnog materijala. U ovoj zoni mogu se zapaziti neke drvenaste biljke, kao što su: vrba, rakita (Salix purpurea), svibovina (Cornus sanguinea), mrča (mirta), žukva (brnistra), fresina, rjeđe smreka, drača i kupina. Od livadskih biljaka se nalaze: mnogobrojne trave, gradiš (zečji trn), djetelinu, grahoricu, bijelu radu (tratinčicu), maslačak, ljutić, poljski zvončić, poljski karanfil, rastavić, bokvicu, rogoz i trsku (močvarna zemljišta). U srednjoj zoni od drvenastih biljaka mogu se sresti: mrča, smreka, rakita, drača, zelenika, šipak, grab, jasen, drijen, bršljan, skromut i druge, rjeđe zastupljene biljke (košćela, piskovina Galega officinalis L, brijest). U gornjoj zoni, koja se proteže od gornje granice sela pa sve do vrhova Goražde, Vijenca, Kruševe Glavice i Krimalja, mogu se naći biljne vrste gariga i kamenjara, od kojih se ističu smreka, drača, šipak, žukva, šmrljika, somina, kupina, šipurak i šparoga, a u manjem broju i mrča, zelenika, poneki zakržljali grab i jasen. Osim raznih trava, ovu zonu posebno karakterišu:pelin (žalfija, kadulja), smilje, zvončić, majčina dužica (paponjak), zlatna paprat, i dr. Do Drugog svjetskog rata biljni pokrivač gornje zone je bio znatno siromašniji, sa osobinama tipičnog gariga i kamenjare, što je dobrim dijelom bilo uslovljeno gajenjem koza. U cilju poboljšanja takvog stanja, i sprečavanja odronjavanja terena, od godine pa naovamo, je vršeno plansko pošumljavanje goleti, pa je tada pošumljeno i svo područje seoske komunice od Sutormana do Krimalja, izuzev područja od Donjeg toriuna do iznad Bujkovića. Na insistiranje seljana Duba, to je područje ostalo nepošumljeno jer je do tada služilo kao najvažnije ispasište stoke, a posebno koza. No, kasnijim zakonskim propisima je došlo do uništavanja koza, čime je došlo do brzog obnavljanja biljnog pokrivača. Danas kada posmatramo iz donje zone sela, vrlo je uočljiva razlika između tog i pošumljenog dijela komunice, jer je sada iznad sela uglavnom gusta makija, a lijevo i desno od nje su nastale bujne šume alepskog bora, kao i manje površine pod bagremom i čempresom. I danas mnogi zažale što i preostali dio komunice nije pošumljen. Prateći nazive nekih grbaljskih sela: Dub, Pelinovo (Gornji Grbalj), Trešnjica (zaselak), Višnjevo (Donji Grbalj), na osnovu logičkih predpostavki, koje se preklapaju i sa narodnim predanjem, dolazimo do zaključka da su dobili ime po istoimenim biljkama, kojih i sada ima u izobilju, ili ih je nekada bilo u tim selima. Ne zna se tačno kada je selo Dub postalo i dobilo naziv, ali je sigurno da se radi o dalekoj prošlosti o kojoj sačuvanih pisanih tragova. Jedino se može samo pretpostavljati, da potiče od naziva za dub (hrast), kojega i danas ima u znatnom broju, u vidu prorijeđene šume, koja se prostire s kraja na kraj sela, od Pržica do Bujkovića. Naziv može biti vjerovatan i zato što se zna da je dub sveto drvo kod mnogih indoevropskih naroda, a i slovenski narodi mu pripisuju sveti karakter, jer to drvo simbolizuje snagu, čvrstinu i trajanje. Najčešće se koristio, i danas se koristi, za badnjak,a u prošlosti je služio i kao odredište za sastanke glavara i kao mjesto za zakletve. Životinjski svijet Grblja je raz. Od vodozemaca se srijeću: zelena žaba, krastava žaba i kreketuša. Od gmizavaca se mogu naći zmije: poskok, šarka i bjelouška, a od guštera: zeleni gušter, sivi gušter, blavor, sljepić, tarantela, i kornjača. Ptica ima znatno više, i to stanarica i selica. Među njima se ističu: poljska jarebica (Perdix perdix) prepelica (Coturnix coturnix), šljuka (Scolopax sp.), divlji golub (Columba livia), divlja patka (Anas platyrhynchos), divlja guska crni kos (Turdus merula), drozd (Turdus philomelos), vuga (Oriolus oriolus),djetlić (Picoides major), lasta (Hirundo rustica), čavka (Corvus monedula) sova (Strix aluco), soko (Falco peregrines), crvendać (Erithacus rubecula), slavuj (Luscinia megarhynchos), vrabac (Passer domesticus), i dr. 33

35 Od sisara su zastupljeni: divlja svinja, šakal (čakal), lisica, zec, i kunica. Na morskoj obali, i u moru, zastupljene su najpoznatije vrste jadranskih riba, rakova, školjki, sipa, liganja i hobotnica. 36 (4) Planinski ekosistem Planinski ekosistem na području opštine Kotor obuhvata padine primorskih planina Orjena (1.893m), i Lovćena (1749m). U okviru biljnog svijeta, šumska vegetacija ovih planina obuhvata mediteransko-montani pojas (brdski pojas), koji je pod intenzivnijim uticajem planinske klime. Planinsku klimu odlikuju kratka prohladna ljeta, duge i oštre zime sa velikom količinom snijega. Kao posljedica toga je promijenjena fizionomija biljnih zajednica. Biljni pokrivač čine uglavnom hrastove i grabove šume, šikare, kamenjarski pašnjaci i livade. Diverzitet flore i vegetacije i njegova specificnost izražena u prisustvu endemičnih i reliktnih objašnjava se kao posljedica istorijskog razvitka biljnog svijeta i geoloških promjena ovog prostora od tercijara do danas. Lovćen U zavisnosti od opštih uslova podneblja, njegove orografije, prirode pedološkog supstrata, ekspozicije, na planinskom masivu Lovćena uočljiva je jasna vertikalna (visinska) raščlanjenost vegetacije. Vegetacijska zonalnost više visinskih pojaseva uslovljena je strmim padinama ove planine. Usko područje uz obalu mora ima tipičnu mediteransku zimzelenu vegetaciju makiju. Zatim slijedi submediteranski pojas koga grade: klimazonalna zajednica bijelog graba (Carpinus orientalis), klimazonalna zajednica crnog graba koji se prostire u mediteransko montanom području, kontinentalnoj podgorini Lovćena i visoko se penje uz padine Lovćena. Mediteransko montano i subalpsko područje grade klimazonalna zajednica bukove šume na koju se nastavlja pojas planinskih rudina goleti, koje obrastaju najviše vrhove planine (Tomić Stanković, 1970). 37 U zavisnosti od ekspozicije i nadmorske visine, ova kategorija bukovih šuma ima veoma mozaičnu florističku raščlanjenost. Na najvišim vrhovima i dubljim uvalama zastupljena je subasocijacija mezofilne subalpske bukve, dok je po stranama i nižim vrhovima zaklonjenim od sjevera i eksponiranim jugu odnosno istoku zastupljena subasocijacija kserofilne primorske bukve. Na Lovćenu bukove šume zauzimaju razmjerno velik visinski raspon između 400 (600) 1400 m. Granični pojas prema primorskom dijelu je predstavljen primorskom šumom bukve (Seslerio automnalis - Fagetum sylvaticae). Najveći dio bukovih šuma pripada zajednici primorske bukove šume sa jasenskom šašikom (Seslerio automnalis Fagetum), koja pokazuje izrazite prelazne osobine mediterana prema kontinentu. Zajednica je rasprostranjena na kamenitim platoima iznad 1000 m. Raste na dolomitnom supstratu i izložena buri. Jasenska šašika (Seslerio automnalis) raste u prizemnom sloju šume i kao izrazito termofilna ulazi u sastav brojnih šumskih zajednica mediteranskog područja. To je specifična mediteransko montana zajednica. U blizini naselja, posebno na putu Njeguši Vučji do Žanjev do, primorska šuma bukve je skoro uništena i tu se u vidu facijesa 36 Mačić Lj., (2011): Grbalj - Pogled na prošlost i sadašnjost. Društvo za obnovu Manastira Podlastva Grbalj. Kotor 37 Tomić-Stanković K. ( ): Prilog poznavanja flore Lovćena i njegove podgorine u Crnoj Gori. Zbornik Filozofskog fakulteta. Priština. 34

36 nalazi jedan od njenih krajnjih degradacionih stadijuma sa vrstom Viburnum lantana var. discolor. Sem klimazonalne vegetacije prisutan je i azonalni tip vegetacije u pukotinama stijena i u točilima, vegetacija korova, ruderalne i livadske, zatim vegetacija pašnjackih kamenjara zajednice Genisto Globularietum belidifoliae rudina i gariga, koji može biti uključen u bilo koju vegetacijsku zonu. Od međunarodno značajnih habitata koji su prisutni na Lovćenu, najveću vrijednost imaju: habitat sa munikom i habitat u pukotinama stijena. Munika pokriva strme padine najviših vrhova Lovćena (Štirovnik, Jezerski vrh), odmah iznad subalpske bukove šikare, na nadmorskoj visini oko 1600 mnv. Sastojina munike na ovoj planini karakter šume već facijesa u vegetaciji stijena i planinskih rudina na krečnjacima. Smatra se da je današnja munika na Lovćenu balkanski subendem, relikt nekadašnje šume, koja je izgrađivala gornji pojas šumske vegetacije. Stanovnici su je sjekli radi luča, a intezivna paša spriječila je njeno obnavljanje, tako da se održala jedino na nepristupačnim stijenama. Međutim, nakon proglašenja Lovćena za Nacionalni park, prestankom sječe i smanjenom pašom munika je ponovo počela da osvaja područja sa kojih je potisnuta. Na krečnjačkim stijenama je razvijena vegetacija pukotina stijena koja se nalazi u klimazonalnoj zajednici crnog graba. Endemična zajednica Campanulo-Moltkeetum petreae, rasprostranjena je na čitavom području Lovćena. Na strmim stranama najviših vrhova planine i na primorskim padinama se nalazi pionirska vegetacija točila zajednice Drypetum linnaeanae. Po uvalama i vrtačama, koje su pokrivene dubljim i plodnijim zemljištem, nalaze se livade i oranice, neznatne površine. Specifično obilježje flore lovćenskog područja daju endemične, reliktne i rijetke biljne vrste, u velikoj mjeri zahvaljujući velikoj osunčanosti i spektralnom sastavu svjetlosti. Karakterišu je endemi užeg rasprostranjenja, brojni balkanski endemi i zakonom zaštićene biljne vrste, kao i raznovrsna i veoma bogata ljekovita, aromatična, medonosna i dekorativna flora. Rijetke i endemične vrste su: Silene tommasini, Lamium lovcenikum, Crepis pantocsekii, Micromeria dalmatica, Micromeria parviflora, Amphoricarpus neumayeri, Silene reichenbachii, Hieracium waldsteinii, Lilium cattaniae, Saxifraga federici augusti. Viburnum maculatum Pant., orjenska hudika odporni visinski kserofit i paleoendem primorskih Dinarida; Na planinskom masivu Lovćena utvrđeno je i nekoliko lokalnih endema posebno značajnih za očuvanje genofonda i biodiverziteta (Berteroa gintlii Rohl., Edraianthus wettsteinii Hal.ssp lovcenicus, Bald, Dianthus nicolai Beck. et Szysz., Lamium lovcenicum Rohl., i Verbascum abietinum Borb. var. lovcense Rohl.) Osim prirodnih životnih uslova, antropogeni faktor je značajno definisao sadašnju u odnosu na recentnu vegetaciju i vrste koje je čine. Nekada gusti šumski kompleksi, uglavnom bukove šume, trpeći snažne negativne uticaje dosta su prorijeđeni, čime su kraški elementi reljefa još više došli do izražaja. Da bi se donekle ublažio negativni efekat ogoljavanja tla i nestanka prirodnih šuma pristupilo se na mnogim mjestima pošumljavanju borovim kulturama. U submediteranskom dijelu na mjestima izloženim jačim udarima bure sađene su kulture crnog bora (Pinus nigra), kao zaštitna šuma, a u eumediteranskom dijelu alepskim borom (Pinus halepensis). 35

37 Obnova šumskog pokrivača na ovoj površini ima za cilj spriječavanje procesa slabljenja bioekološkog potencijala i njihove degradacije, što će se veoma pozitivno odraziti na očuvanje autentičnosti pejzaža ovog prostora. 38 Orjen Orjen je dio vijenca priobalnih crnogorskih planina srednje visine. Kraški je masiv koji se pruža u pravcu SI-JZ, sjeverozapadno od Boke Kotorske. Planina Orjen je najviši planinski masiv istočne jadranske obale. U masivu Orjena je tačka (Crkvice, 940 mnv) sa najviše padavina tokom godine u Evropi mm. Flora Orjena je istraživana od godine. Gorostasnost masiva i njegov bogati biljni svijet oduvijek su privlačili botaničare. Uprkos decenijskim istraživanjima biljnog svijeta, ova planina i danas ostaje - botanička tajna. Ona i dalje izaziva botaničare koji, obilazeći gorostasne vrhove i negostoljubive planinske vrleti, sa neskrivenom nadom i velikim entuzijazmom očekuju susret sa nepoznatim. 39 Tako se i danas nađu za nauku nove vrste, kao što je slučaj sa jednim primjerkom perunike Iris orjenii, dok je locus classicus za endemsku vrstu Vincetoxicum huteri na putu od Risna ka Crkvicama. Velika raznovrsnost flore je posljedica položaja između dvije florne provincije, ilirske i jadranske, i povoljnih klimatskih i geomorfoloških prilika. Znatna visina masiva omogućava zadržavanje glacijalnih relikta. Na drugoj strani u nižim i južnim krajevima preživjeli su tercijarni relikti ledenog doba. Oni su uspjeli da u posebnim uslovima izbjegnu snažnu konkurenciju «generalista». Ovakve forme predstavljaju: Amphoricarpus neumayeri, Moltkia petrea, Corylus collurna, Pinus heldreichii, Acer heldreichii, Paeonia mascula, Taxus baccata. U nižem, eumediteranskom pojasu razvijena je mediteranska vegetacija makije, garige i kamenjara. Na ovaj vječno zeleni pojas nadovezuju se listopadne šume graba i termofilnih hrastova (Quercus pubescens, Quercus cerris, Quercus.trojanae). Sa povećavanjem nadmorske visine javljaju se zajednice crnog graba (Ostrya carpinifolia) koji ovdje raste u zajednici sa crnim jasenom (Fraxinus ornus) i medveđom lijeskom (Corylus colurna). Medveđa lijeska je zakonom zaštićena. Iznad grabovih šuma nalazi se pojas tipične mezofilne bukove šume Fagetum moesiacae montenegrinum koja dostiže visinu od 1500 mnv. Zatim slijedi bukovojelova zajednica. Jelove šume zauzimaju manje površine sjevernog i sjevero-istočnog dijela. Iznad pojasa bukovo-jelovih šuma se nadovezuje, na manjem prostoru, zajednica subalpske bukve Fagetum subalpinum. U najvišim djelovima Orjena, na visinama od oko 1450 pa sve do preko 1850 mnv, rasprostranjena je rijetka šuma munike Pinetum heldreichii montenegrum. U bukovim i munikinim šumama kao subdominantna javlja se tisa, koja je i pored širokog areala rasprostiranja na Orjenu, veoma ugrožena. Na Orjenu je opisana endemična zajednica munike (Pinus heldreichii) i elegantne kockavice (Fritilaria gracilis). Orjen ima dugoročnu ulogu raskršća mnogih florogenetskih puteva do kog su još u vrijeme tercijara sa širokog prostora pristizale mnoge vrste i našle svoje novo utočište, djeleći prostor sa preživjelim autohtonim balkanskim ma. Orijen je područje snažne specijacije i 38 Tomić, K., (1964): Flora i vegetacija Lovćena (Doktorska disertacija), Zagreb 39 Vučković, M., (1979): Orjen-potencijalni nacionalni park, Časopis Boka 10/II. Zbornik radova iz nuke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str: Ibid 41 Važna biljna staništa u Crnoj Gori, IPA projekat, 36

38 diferencijacije, gdje značajno mjesto pripada endemičnim, poluendemičnim, reliktnim i rijetkim biljnim ma: Salvia brachyodon Vand., orjenski pelin endemična Pinus heldreichii Christ., munika balkanski subendem, Senecio tapsoides Vis., gradi endemične asocijacije sa munikom; Moltkia petrea Tratt., modro lasinje - endemična, u masivu Orjena prelazi visine od 1400 metara; Lonicera glutinosa Vis., ljepljivo pasje grožđje endemo-reliktna, otporni endem obalnih Dinarida Micromeria dalmatica Bent., dalmatinski vrijesić; je endem Balkanskog poluostrva; endem zapadnog Balkana; rijetka ; centar rasprostranjenja je na orjensko-lovćenskom masivu; Amphoricarpos neumayeri Vis., krčagovina - endem primorskih Dinarida, Viburnum maculatum Pant., orjenska hudika odporni visinski kserofit i paleoendem primorskih Dinarida; Orjen (loc.clas.) Rhamnus orbiculatus Bornm., orjenska krkavina, Jugoslovensko-albanska endemska obalnog područja Dinarida; Rhamnus intermedius Steudel., crni trn; istočnojadranski primorski endem; rijetka ; Antitoxicum huteri (Vis. & Asch.) Pobed., Huterova lastavina; endemska zapadnog Balkana, rijetka i zaštićena ; Fritillaria messanensis subsp. gracilis (Ebel) Rix., endem Dinarida; rijetka ; Balkanski endem; Crocus dalmaticus Vis., dalmatinski šafran - endem Dinarida; Dianthus sanguineus Vis., grimizni karanfil - endem sa centrom rasprostranjenja na Dinaridima; i dr. Ovu floru čini posebnom i prisustvo velikog broja ljekovitih, medonosnih, i aromatičnih biljnih : Teucrium montanum L., trava iva; Thymus serpilum,majčina dušica; Saturea montana, planinski vrijesak; Salvia officinalis, žalfija, pelin; Gentiana lutea, lincura (Sl.list SRCG 36/82); Hypericum perforatum, kantarion; Potentila erecta, srčanik; Calamintha officinalis, gorka nana, Betonica officinalis, crna bokvica; Juniperus sp., smreka; Micromeria dalmatica, vrisić (endemična), Leonorus cardiaca, srdačica; Origanum vulgare, vranilovka; Hyssopus officinalis, isop, blagovan; Marrubium vulgare, macina trava, gorčika; Teucrium chamedrys, podubica; Lolium temulentum, vrtoglavica; Ruta graveolens, ruta; Geum urbanum, zečja stopa, srčanik; Ois spinosa, zečiji trn; Anthylis vulneraria, belodun, mačja djetelina Coriadrum salivum, korijandar; Pulmonaria officinalis, medunica; Symphytum officinale, crni gavez; Carlina acualis, vilino sito; Veratrum album, bijela čemerika; Orhis morio, kaćun; Verbascum densiflorum, divizma; Digitalis ambigua, naprstak; Valeriana officinalis, odoljen i dr. 42 Predstavljen niz endemičnih i ljekovitih biljnih na planini Orjen čini pravi dragulj kojeg treba zaštititi, a takođe i planini Orjen dati određeni status zaštite koji joj pripada. Iznad pojasa šuma javljaju se travnate vegetacijske forme u kojima dominiraju sitne jednogodišnje ili lukovičaste biljke i grmoliki vegetacijski oblici. Antropogenim uticajem (sječom, ispašom) nastao je u prirodnom šumskom području cijeli niz antropogenih zajednica koje predstavljaju regresivne stadijume. Npr: krčenje zelenih površina iz

39 godine u godinu smanjuje pojas bukovih i hrastovih šuma, tj. gubi se granica između pojaseva četinarskih i listopadnih, mijenja se šumsko stanište ili makija u livadsko stanište, pa tako nestaju mnoge biljne vrste koje su bile karakteristične za to stanište. Na osnovu slike realne vegetacije, može se ustanoviti da su izrazito prisutni degradacioni stadijumi prvobitne vegetacije. U cilju ekološke revitalizacije područja, poželjno je pošumljavanje, odnosno podizanje kako zaštitnih šuma u pojasu iznad urbanih cjelina zaliva tako i pošumljavanje ekonomskim ma u planinskom dijelu Krivošija. Pri pošumljavanju je naročito bitno korišćenje autohtonih, i to na osnovu karte Rekonstrukcije prvobitne vegetacije, odrađene na osnovu analize geomorfoloških faktora i djelimično očuvanih pojaseva prvobitne vegetacije. U projekciji proglašenja novih nacionalnih parkova plan predviđa formiranje novog nacionalnog parka Orjen. Planina Orjen je Ptičjom direktivom prepoznato kao senzitivno i područje na koje treba obratiti posebnu pažnju (čl. 4). Orjen je potencijalno IBA područje u Crnoj Gori i nalazi se na migratornom koridoru ptica Diverzitet A. Morski biodiverzitet Morske alge Flora Jadranskog mora još uvijek nije u potpunosti istražena, ali je prema skorijim podacima u Jadranu do sada nađeno oko 1500 algi. Od toga najveći broj čine jednoćelijske planktonske alge (fitoplankton), dok višećelijskih bentoskih ima oko 600. Na području Bokokotroskog zaliva je registrovano 248 makroalgi (148 crvenih (Rhodophyta), 53 mrke (Heterokontophyta) i 47 zelenih (Chlorophyta), a na otvorenom dijelu Crnogorskog primorja (rt. Platamuni, uvala Bigova, na području Donjeg Grblja) 322 taksona od kojih su najbrojnije crvene alge (Rhodophyta) koje broje 209 takson, a zatim slijede smeđe alge (Heterokontophyta) koje broje 68 taksona, i zelene alge (Chlorophyta) ima 45 taksona. 43 Jednoćelijske planktonske alge - (fitoplankton)i bakterije Povoljni klimatski uslovi, pogotovo u ljetnim mjesecima, (smanjena dinamika vodenih masa, visoka insolacija, povišena temperatura morske vode, intenzivni dotok nutrijenata) dovode do masovnog razvića nekih makroskopskih oblika algi, fitoplanktona i eutrofikacije morske vode. Pojava eutrofikacije, odnosno povećanje rasta fitoplanktonskih algi, posljedica je pojačanog dotoka hranjivih soli iz spoljašnjih izvora u osvjetljeni sloj vodenog stuba. Manje povećanje prihranjivanja mora može koristiti rastu organizama u moru, dok preveliko prihranjivanje može biti pogubno usljed povećane potrošnje kiseonika zbog povećanja broja organizama i njihovog raspadanja (za procese disanja, kao i za procese razlaganja organske materije u raspadanju). Eutrofikacija morskog ekosistema zavisi u prvom redu od sadržaja nutrijenata, temperature vode i produkcije fito i zooplanktona koji značajno utiču na koncentraciju hlorofila u vodi. 44 Program praćenja kvaliteta obalnih, tranzicionih (bočatnih) i morskih voda koji organizuje Agencija za zaštitu životne sredine, sprovođen je u periodu od aprila do oktobra godine na 43 Lovrić A. Z. (2003): Flora Platamuna (alge, kserofiti i zonacija), Platamuni (vegetation), Herbarium Adriaticum-ADRZ 2003, Selcina 10, Zagreb-Sesvete, HR-10360, Croatia, 44 Dobrosavljević, M., (1971): Sezonska dinamika fitoplanktona u Bokokotorskom zalivu, Časopis Studia Marina, Vol. 5, str: 3-19, Zavod za biologiju mora, Kotor-Jugoslavija 38

40 ukupno 8 lokacija. Njime su obuhvaćene analize fizičko-hemijskih parametara, hranljivih soli i mikrobiološke analize koje se rade jednom mjesečno. Zalivske tačke na kojima su uzimani uzorci su: Kotor, Risan, Tivat i Herceg Novi, a vanzalivske tačke bile su: Mamula, Budva, Bar i Ulcinj. Mjereni parametri fizičko-hemijskih karakteristika morske vode nizu značajnije odstupali od uobičajenih vrijednosti. Povećan stepen eutrofikacije je rezultat kontinuiranog obogaćivanja nutrijentima iz različitih izvora (pomorske aktivnosti, otpad iz domaćinstva, erozija). Najmanja zabilježena vrijednost TRIX indeksa u zalivskom području je izmjerena na poziciji Sveta Neđelja, u julu mjesecu, i iznosila je Najveća vrijednoosti TRIX indeksa u zalivu, je izmjerena na poziciji Dobrota u maju mjesescu, 5.51 što odgovara dobrom trofičnom stanju mora. Po skali trofičnosti vrijednosti TRIX indexa preko 6, ukazuju na loš status vode. Istraživanja mikrobiološke komponente sprovedena su na 8 lokacija: Kotor, Risan, Tivat, Herceg Novi, Mamula, Budva, Bar i Ulcinj. Mikrobiološki indikatori zagađenja (totalni koliforni, fekalni koliforni, E.coli i fekalne streptokoke) ispitivani su na 0.5 m dubine, i to u periodu od aprila do oktobra mjeseca godine. Predstavljeni su rezultati za lokacije Kotor i Risan. Pozicija Kotor - Fekalna zagađenja nijesu zabilježena za vrijeme kiša i tokom dijela mjernog perioda. U aprilu, junu i avgustu javljaju se totalne koliforme, 40 bakterija u 100ml vode što se objašnjava spiranjen tla u obalno more. Shodno Direktivi o vodi za kupanje (Bathing water quality directive 2006/7/EEC) i Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (Sl. list CG br. 2/07) voda je zadovoljavajućeg kvaliteta i u granicama normale u odnosu na fekalno zagađenje i pripada klasi K1. Pozicija Risan - Svježe fekalno zagađenje nije zabilježeno. U aprilu, maju, junu i julu mjesecu zabilježene su totalne koliforme ispod 100 jedinki u 100ml vode. Prema Direktivi o vodi za kupanje(eu - Bathing water quality directive 2006/7/EEC) i Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (Sl. list CG br. 2/07)u svim mjesecima analiziranog perioda morska voda je pripadala klasi K1. Pozicija Tivat Rezultati za april mjesec pokazuju da su totalne koliforme prisutne u većem broju nego na prethodnim lokacijama (160 jedinki u 100ml vode) dok su vrijednosti za Escherichia coli ispod granice za klasu K1. Rezultati istraživanja fitoplanktonske komponente su sprovedeni na 13 pozicija u području Crnogorskog primorja na tri dubine na svakoj poziciji: površina, sredina i dno. U zalivskom su rađene analize na 8, a u vanzalivskom području na 5 pozicija. Analiza fitoplanktonskog materijala je izvršena po standardnoj metodologiji. Veća veličinska frakcija - mikroplankton (ćelije > 20µm) je analizirana do pomoću odgovarajućih ključeva koji se primjenjuju za ovu oblast. Kao indikatori eutrofikacije se koriste fitoplanktonske vrste mikrofitoplanktona, kako njihovo prisustvo tako i njihova gustina. Manja veličinska frakcija - nanoplankton (ćelije < 20µm) prikazana je kao ukupna količina po istraživanim pozicijama. Količina (gustina) fitoplanktona (mikroplankton i nanoplankton) je izražena preko numeričkih vrijednosti na jedinicu volumena morske vode (N ćelija/l) po istraživanim pozicijama. Analizirano je 216 uzoraka u periodu od aprila do septembra 2011 u području Crnogorskog primorja. Na osnovu podataka možemo konstatovati povišene vrijednosti prosječne gustine mikroplanktona u zalivskom području tokom najvećeg dijela istraživanja. Izuzetak su mjeseci jun, jul i septembar. Najviša prosječna gustina u zalivskom području je bila na poziciji Kotor (IBM) u septembru mjesecu i iznosila je 1.9 x 10 5 ćelija l -1. Maksimalni apsolutni iznos mikroplanktona u zalivskom području je konstatovan u septembru mjesecu na poziciji Kotor (IBM), na površini, od 5.1 x 10 5 ćelija l -1. Takođe, dosta visoka vrijednost, u maju mjesecu zabilježena je u Kotorskom zalivu od 39

41 1.3 x 10 5 ćelija l -1. U odnosu na godinu visoke apsolutne vrijednosti reda veličine 10 5 ćel/l u površinskom sloju nisu zabilježene ni na ostalim pozicijama u Bokokotorskom zalivu. U vanzalivskom području, koje je pod uticajem otvorenog mora i gdje su vrijednosti generalno dosta niže bilo je izuzetaka. Prosječne maksimalne abundance mikroplanktona u vanzalivskom području su bile veće u odnosu na zalivsko područje u junu, julu i septembru. Niže vrijednosti su rezultat disperzije fitoplanktonskih ćelija zbog jakog uticaja otvorenog mora. Prosječne vrijednosti gustine nanoplanktona su, takođe, u zalivskom području više nego u vanzalivskom području. Najviše prosječne gustine nanoplanktona su zabilježene u aprilu mjesecu na pozicijama u Kotorskom zalivu, Risnu i Dobroti i iznosile su od 1.6 x 10 6 ćelija l -1 do 2.7 x 10 6 ćelija l -1.U vanzalivskom području sve prosječne vrijednosti su reda veličine 10 5 ćelija l -1, sa najvišim vrijednostima u aprilu mjesecu na poziciji Kotorskog zaliva (2.7 x 10 6 ćelija l -1 ), i na pozicijima Dobrota i Risanski zaliv 1.6 x 10 6 ćelija l -1 U populacijama mikroplanktona na većini pozicija dominira dijatomejska komponenta kroz cijeli period istraživanja, sem u aprilu mjesecu. Od svih determinisanih mikroplanktonskih 9 se javilo u gustini populacija reda veličine 10 4 do 10 6 ćel/l. I ove istraživačke godine dominantnu ulogu imaju dijatomejske vrste: Chaetoceros affinis, Chaetoceros vixvisibilis, Thalassio nitzschioides, Pseudo-nutzschia spp., Navicula spp., koje se javljaju u najvišim gustinama od 10 5 do 10 6 ćel/l. Ove vrste su karakteristične za područja koja su pod snažnim uticajem eutrofikacije. Vrsta Pseudonitzschia spp. je zabilježena sa maksimalnom gustinom od 1.2 x 10 6 ćel/l u septembru, što je razlika u odnosu na godinu kada je sa istom brojnošću bila prisutna Thalassio nitzschioides. Vrsta Pseudonitzschia spp. sadrži biotoksine -domoičnu kiselinu, neurotoksin koji se akumulira u školjkašima-filtratorima. Na osnovu rezultata koje smo dobili 2011 godine možemo konstatovati da su prosječne gustine manje u odnosu na prethodnu godinu. Frekvencija pojavljivanja pojedinih je takođe manja, posebno se to odnosi na prethodno pomenute dijatomejske vrste u zalivskom području. Naročito treba napomenuti Thalassio nitzschioides koja je proteklih godina bila dominantna. Pošto je to indikator eutrofikacije, možda to ukazuje na smanjeni uticaj antropogenog faktora na planktonske zajednice u moru. Takođe, u determinisanim populacijama, pojavile su se sljedeće mikroplanktonske dijatomejske vrste u manjoj gustini: Chaetoceros spp., Coscinodiscus perforatus, Leptocylindrus mediterraneus, Melosira nummuloides, Proboscia alata, Skeleto spp., Amphora spp., Cocconeis scutellum, Diploneis bombus, Licmophora flabellata, Nitzschia longissima, Pleurosigma elongatum. Od dijatomejskih u Bokokotorskom zalivu su česte: Ceratium furca, Ceratium fusus, Dinophysis acuminata, Dinophysis fortii, Gonyaulax spp., Gyrodinium fusiforme, Gymnodinium spp, Prorocentrum micans, Prorocentrum minimum, Protoperidinium diabolus, Protoperidinium globulum, Protoperidinium spp., Scrippsiella sp. Dinophysis fortii je toksični dinoflagelat, čija koncentracija u Bokokotorskom zalivu nije bila toliko visoka da bi uticala štetno po okolinu, ili na zdravlje ljudi. (Drakulović, D. et al.) Drakulović, D., Vuksanović, N., Joksimović, D.,(2011): Dynamics of phytoplankton in Boka Kotorska bay, Studia Marina, Vol.25, broj 1, str: 37-50,Zavod za biologiju mora, Kotor 46 Krivokapić, S., Vuksanović, N., (2011): Mikrofitoplanktonska komponenta Risanskog zaliva, Institut za biologiju mora, Univerzitet Crne Gore-PMF, Studijska grupa za biologiju, Podgorica 40

42 Jednoćelijske planktonske životinje - (zooplankton) Rezultati istraživanja mezozoplanktonske komponente u 2011 god., koja obuhvata planktonske životinje veličine od mm, su dobijeni sa 13 pozicija u području Crnogorskog primorja. U zalivskom je istraživano 8, a u vanzalivskom području 5 pozicija. Prisutne su značajne razlike u gustini između uzastopnih uzoraka. Najviša vrijednost ukupnog mezozooplanktona iznosila je ind m - 3 u julu godine na lokalitetu Dobrota, dok je minimum zabilježen u junu godine, a iznosio je svega 712 ind m -3 na lokalitetu Mamula. Za razliku od prethodnih godina, kada je bilo zabilježeno cvjetanje Protozoa u Bokokotorskom zalivu, u ovom istraživanju se bilježi u značajno manjem broju i dostiže maksimalnih 15% zastupljenosti u Tivatskom zalivu u aprilu mjesecu. Osnovni predstavnik Protozoa u Bokokotorskom zalivu je Noctiluca scintilans - luminiscentni dinoflagelat čija je gustina i diverzitet u fitoplanktonu visok u neritičkim zonama okeana. Opisana je u zoološkim testovima među protozoama i botaničkim među dinoflagelatima. Definisana je kao indikator visoko eutrofnih priobalnih regiona u moru. Kako je ove godine zabilježena manja procentualna zastupljenost Cladocera i izostalo cvjetanje Noctiluca scintillans možemo zaključiti da je Bokokotorski zaliv izložen manjem antropogenom uticaju. Ipak prisutnost i učestalost indikatorskih Penilia avirostris, Oithona nana i Noctiluca scintillans ukazuju da je Bokokotorski zaliv i dalje eutrofno područje ali u znatno manjoj mjeri u odnosu na prethodne istraživane godine. U mezozooplanktonskoj zajednici dominiraju euritermne i eurihaline neritičke vrste, dok u toplijem periodu godine, kada se vrijednosti ekoloških uslova približavaju onim iz otvorenog mora, pojavljuje se znatan broj pučinskih Copepoda. Unešene i invanzivne vrste morskih organizama U posljednjim decenijama pojam biodiverzitet sve više dobija na značaju, jer ne samo da je dio istraživanja već zauzima i važne segmente ekonomskih i političkih djelovanja. Na žalost biodiverzitet kao tema je često predmet studija i iz razloga što su brojni antropogeni uticaji koji remete prirodnu ravnotežu i utiču na smanjenje biodiverziteta, izazivajući time niz lančanih posledica. Za morske ekosisteme uglavnom postoji saglasnost za postojanje 4 glavna negativna antropogena faktora, a to su: zagađenje sa kopna (i mora), prelov resursa, uništavanje habitata (posebno onih priobalnih) i unošenje alohtonih (Galil, 2007). Unošenje na staništa van njihovog prirodnog rasprostranjenja (alohtonih ) je rastući problem i to prije svega jer je gotovo nemoguće predvidjeti ponašanje unešene vrste i njen uticaj na autohtone vrste i zajednice. Uopšteno gledano mali je broj koje se unijete na nova staništa uspiju odomaćiti i nastaviti svoj životni ciklus, a još manji broj tih postaje invazivan, tj. na novom staništu se nekontrolisano širi i negativno utiče na prirodne ekosistema, a nekada i na ekonomiju i zdravlje ljudi. Da li će neka unešena postati i invazivna praktično je nemoguće predvidjeti i više je stvar ekološkog ruleta. Jednom unešenu vrstu je vrlo teško ili gotovo nemoguće kontrolisati, tako da su brojni savjeti i aktivnosti na prevenciji. Unošenje novih teško je spriječiti, pa se njihov broj u Jadranskom moru povećava iz godine u godinu, čemu značajno pomažu globalizacija trgovine i sve veći promet putnika među kontinentima. Temeljna znanja o porijeklu vrste, njenoj biologiji i ekologiji, načinu i mjestu 47 Agencija za zaštitu ţivotne sredine Crne Gore (2011) : Informacija o stanju životne sredine za god. str Vukanić, D., (1971): Kopepodi Bokokotorskog zaliva, Časopis Studia Marina Vol.5. str Regner, D., (1984): Višegodišnja istraživanja djelovanja eutrofikacije na kopepode priobalnog područja Jadranskog mora, Časopis Studia Marina Vol.15-16, broj 1, str Benović, A., Onofri, V., (1983) : Prilog poznavanju mrežnog zooplanktona Kotorskog zaljeva, Časopis Studia Marina Vol , broj 1. str

43 unosa vrlo su bitna, kako bi se mogla procijeniti opasnost koju donosi unošenje i širenje invanzivne vrste i napraviti dobra procjena rizika i prognoza širenja te opasnosti koja predstavlja za morske ekosisteme. Pravovremeno otkrivanje tih jedan je od preduslova uspješne eradikacije i lokalizacije. Na temelju projekcije o trendovima unosa novih u sljedećih 20 godina i dosadašnjih iskustava može se prognozirati da će se broj invanzivnih povećavati, čak i eksponencijalno, što će povećati i odomaćivanje novih štetnih u raznim ekosistemima. Globalno otopljavanje će takođe pogodovati preživljavanju unesenih iz toplijih područja u mediteransko područje što predstavlja povećani rizik. U našem okruženju se već vode neke kampanje za sprečavanje unošenja, praćenje širenja i uništavanje invazivnih, jer je cilj zaštite diverziteta mora, održavanje brojnosti i distribucije autohtonih, što se postiže u prvom redu očuvanjem njihovih staništa. U dosadašnjem radu i sakupljanju podataka o alohtonim ma u crnogorskom podmorju konstatovano je prisustvo samo 10, od kojih su 3 predstavnika flore i 7 predstavnika faune (Tabela 2). Najranije poznata unešena je Crassostrea gigas (ostriga) koja je namjerno bila unešena u Bokokotorski zaliv za potreba marikulture (Stejpčević i sar., 1977). Osim u ovom području ona je unešena iz istih razloga i u mnogim drugim djelovima Sredozemnog mora gdje je sada u potpunosti odomaćena. Od svih ostalih unešenih u crnogorskom podmorju najviše istraživanja je bilo za zelenu algu Caulerpa racemosa var. cylindracea. Prvi put je zabilježena u avgustu g. u blizini Budve kada je zauzimala samo površinu od nekoliko m 2 (Mačić 2005). Te godine, kao i naredne, je pokušano fizičko uništavanje ovog naselja, koje nije dalo rezultate u smislu potpunog uništavanja alge, već samo u smislu usporavanja njenog širenja. Ipak, rezultati monitoringa ove alge su pokazali da je u 2006.g. ova alga konstatovana na šest lokacija sa oko 864m 2 pokrivene podloge i oko 3,8ha zahvaćenog morskog dna (Mačić, Kašćelan, 2007). Dalja sistematska praćenja ove alge nisu rađena, ali je 2010.g. urađeno terensko istraživanje kada je nađeno još 5 novih lokacija na poluostrvu Luštica (Dobra luka, rt Kočište, rt Mačka, Tijesna luka), 2 nove lokacije u uvali Trašte (rt Kamenova i uvala Masline) te uvala Žukovac (u Donjem Grblju) i Perazića školj (kod Petrovca-dojava lokalnih ronioca). Za sve do tada konstatovane lokacije je utvrđeno širenje naselja Caulerpa racemosa var. cylindracea koja na lokaciji Budva prelaze u III kategoriju, a na lokaciji Ponta veslo i uvala Žanjice su II kategorije. Na žalost detaljnijih istraživanja o uticaju ove alge na bentoske biocenoze još uvijek, a istraživanja u području Luštice i Donjeg Grblja pokazuju da su njena naselja još veća a ima i novih. Womersleyella setacea je invazivna crvena alga koja je za Sredozemno more prvi put opisana 1987.g., a za crnogorsko podmorje 2003.g. na ulazu u Bokokotorski zaliv, tj. u uvali Žanjice i o. Mamula (Batteli, Rindi, 2008), a kasnije na poluostrvu Luštica (Mačić, 2008). Trenutno se naselja ove alge razvijaju i na više novih lokacija u crnogorskom podmorju, a to su: rt Kočište, Seka Albaneze, rt Platamuni, uvala Kamenovo. Na ovim lokacijama razvijena su gusta naselja ove invazivne alge koja morsko dno prerastaju gotovo u potpunosti, a djelimično i bentoske sesilne organizme. Problem koji izaziva ova vrste je što ona postaje dominantna i zauzima mjesto graditelja biocenoza infralitorala, a kako navode Streftaris i Zenetos (2006) spada u 100 najgorih invazivnih u Mediteranu. 42

44 Tabela 2 Unešene vrste Vrsta Porijeklo Vjerovatni načini unošenja Chlorophyta Caulerpa racemosa var. cylindracea (Montagne) Weber-van Bosse Pacifik brodovima Rhodophyta Womersleyella setacea R.E. Norris Pacifik brodovima i kroz Suecki kanal Asparagopsis taxiformis (Delile) Trevisan de Saint-Leon pantropska brodovima CRUSTACEA Decapoda Callinectes sapidus Rathbun, Atlantik brodovima MOLLUSCA Gastropoda Melibe viridis Kelaart Pacifik brodovima Bursatella leachi De Blainville Aplysia dactylomela Rang circumtrops ka cirkumtrops ka kroz Suecki kanal i brodovima kroz Suecki kanal i brodovima Bivalvia Crassostrea gigas Thunberg Pacifik Marikultura PISCES Fistularia commersonii Ruppell Pacifik kroz Suecki kanal Sphoeroides pachygaster Muller & Trochel Atlantik kroz Suecki kanal Za unešenog puža Bursatella leachi u Bokokotorskom zalivu je snimljeno i polaganje jaja u julu 2007.g. na lokaciji Sv. Nedelja, a u godini je zabilježena i na lokacijama Institut za biologiju mora i Verige tako da se može konstatovati da je ova odomaćena i znatno brojnija nego što je to do sada bilo poznato Mačić, V., Kljajić, Z., (2012): Pregled unešenih u Crnogorskom podmorju, Voda 2012, str:

45 Za ostale unešene vrste, uglavnom je poznato pojedinačno pojavljivanje i vjerovatno nisu prisutne u većem broju. Ipak, iskustva iz regiona ukazuju na brzi rast populacija nekih od unešenih (Zenetos i sar., 2010) tako da bi sa većim intenzitetom istraživanja vjerovatno bilo moguće registrovati i veći broj nalaza nekih od njih. Ovo se posebno odnosi na plavu krabu (Callinectes sapidus) koja je konstatovana u oblasti Port Milene 2006.g. i u uvalama Jaz 2009.g i Oblatno 2011.g. Do sada je za crnogorsko podmorje konstatovano samo 10 unešenih, od kojih je jedna namjerno unešena za potrebe marikulture (Crassostrea gigas), a ostale su uglavnom dospjele ili strujanjem morske vode ili brodovima. Kada se ima u vidu da studija za Sredozemno more (Zenetos i sar., 2010) ukazuje na unešenih 955, tj. 171 vrstu za Jadransko more, za očekivati je da je broj unešenih u crnogorskom podmorju znatno veći. U okviru bilateralnog projekta sa Hrvatskom u toku je izrada kataloga unešenih za južni Jadran i on sadrži preko 60. Neophodna su opsežnija istraživanja da bi se registrovalo prisustvo koje nisu odomaćene i invazivne duži niz godina, već se pojavljuju pojednačno. Potreba za novim istraživanjima je ujedno i praćena potrebom za donošenjem novih zakonskih mjera koje bi doprinijele smanjivanju rizika unošenja novih i kontrolisanjem njihovog širenja makar u slučajevima gdje je to moguće. Morske cvjetnice U području Kotorsko-Risanskog zaliva i otvorenog dijela obale Opštine Kotor (rt. Platamuni - uvala Bigova, na području Donjeg Grblja) su konstatovane 4 vrste morskih cvjetnica: Posidonia oceanica, Cymodocea nodosa, Zostera noltii i Zostera marina. Bentonske zajednice su dobar indikator ekološke situacije u nekom akvatorijumu u dužem vremenskom periodu. Graditelji ovih zajednica su višegodišnji organizmi i isti opstaju ukoliko se uslovi značajno ne mijenjaju. U Kotorskom zalivu, cvjetnica Posidonia oceanica (L.) Delile je još prisutna na lokalitetu Sv. Stasije u Dobroti i na ovom lokalitetu njena naselja su u regresiji, a naselja u prošlosti navođena za Risanski zaliv su u potpunosti nestala. Razlog tome je veliki priliv mineralnih i organskih materija koji su uslovili povećan stepen eutrofikacije, posebno u unutrašnjem dijelu zaliva, a takođe i razni infrastrukturni radovi i nasipanje plaža u priobalnoj zoni. Sa povlačenjem ovih naselja povlače se i brojni biljni i životinjski organizmi, od kojih se neki nalaze i na spisku ugroženih ili zaštićenih za Mediteran po Barselonskoj Konvenciji SPAMI-Protokolu (Anex II, Dir. CEE 43/1992). 52 Na području otvorenog mora Opštine Kotor, u zoni Donjeg Grblja ima dobro razvijenih naselja morske trave Posidonia oceanica posebno na lokaciji uvala Žukovac, ali detaljnijih podataka o ovim naseljima. Na južnijim područjima pogotovo gdje je obala veoma strma gotovo da i ovih naselja ili su vrlo rijetka. Livade ove morske trave vrlo sporo rastu i još sporije se obnavljaju što ih čini posebno osjetljivima. Ugrožava ih ribolov kočom i dinamitom, sidrenje, zagađenje i gradnja u obalnom području, kao i postavljanje kaveza za uzgoj ribe iznad njih. Posidonia oceanica (L.) Delile je zaštićena na nacionalnom nivou shodno Rješenju o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih ( Službeni list Crne Gore, br. 76/06), a podvodne livade ove morske trave predstavljaju prioritetno stanište Evropske Unije. Takođe je strogo zaštićena biljna po Bernskoj Konvenciji o zaštiti evropskih divljih i prirodnih staništa ( I). Zostera noltii Hormen je takođe zaštićena morska trava koja je konstatovana u unutrašnjem dijelu Bokokotorskog zaliva. Ona gradi naselja zajedno sa takođe zaštićenom vrstom Cymodocea 52 Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore (2011) : Informacija o stanju životne sredine za god. str.54 44

46 nodosa (Ucria) Asch. Ova naselja su nekada bila znatno rasprostranjenija u Zalivu i navodi iz 70- tih godina ukazuju na naselja koja su bila dugačka i po više desetina pa i stotina metara. Sada detaljnih mapa ovih naselja ali se može konstatovati da su naselja znatno manja i da ih na nekim lokacijama uopšte više i. Sve to je posljedica velike eutrofikacije, zagađenja mora (prije svega sa kopna) i smanjene prozirnosti. U ovakvim situacijama posebno je osjetljiva i ugrožena Zostera noltii Hormen koja sposobnost vertikalnog rasta pa je u situacijama povećane sedimentacije ona prva koja nestaje. Zostera marina L. (Med.) je veoma rijetka i konstatovana samo u Risanskom zalivu u mješovitim naseljima sa Cymodocea nodosa (Ucria) Asch. Zostera marina L. (Med.) i Cymodocea nodosa (Ucria) Asch. su strogo zaštićene biljne vrste po Bernskoj Konvenciji o zaštiti evropskih divljih i prirodnih staništa ( I), i značajne su vrste za Mediteran po Barselonskoj Konvenciji SPAMI-Protokolu (Annex II). Detaljnom analizom fitobentosa može se pratiti stanje životne sredine u nekom akvatorijumu, kako se razvijaju degradabilni procesi, a u vezi sa tim i pružiti adekvatne mjere zaštite. Regresija naselja morskih trava u unutrašnjem dijelu zaliva bi trebalo da bude opomena koja upozorava na dugotrajne negativne aktivnosti koje se odvijaju u zalivu i na nužnost mjera zaštite Slika 3: Morske cvjetnice a) Posidonia oceanica (L.) Delile. b) Zostera noltii Hornem. 53 Mačić, V., Bernat, P., Molinari, A., Fant, M., Cassola. M., Polato. F., Giovannetti. E., Rzaničanin. A., Knežević, J., Čađenović, N., (2011): State of Posidonia meadows and fish assemblages in the future MPA KATIČ (Montenegro), Časopis Studia Marina Vol. 25,broj 1, Zavod za biologiju mora, Kotor, str Mačić, V., Kljajić, Z., (2012): Pregled unešenih u Crnogorskom podmorju, Voda 2012, str:

47 c) Zostera marina L. (Med.) d) Cymodocea nodosa (Ucria) Asch. Morski beskičmenjaci Proučavajući bentoske organizme, na području unutrašnjeg dijela Bokokotorskog zaliva, ali i dijela otvorenog mora utvrđeno je prisustvo biocenoze obalnog terigenog mulja, kao i elementi drugih biocenoza na pomičnom i čvrstom supstratu: elementi biocenoze obalnog detritičnog dna, elementi koraligene biocenoze, elementi biocenoze fotofilnih algi. Analize bentoskih organizama su pokazale da dno unutrašnjeg dijela Bokokotorskog zaliva naseljavaju predstavnici različitih grupa životinja kao što su Porifera, Cnidaria, Annelida, Crustacea, Mollusca i Echinodermata. Postojeći podaci sugerišu relativno visok diverzitet, mada i nizak stepen endemizma (što je uobičajeno za ostali dio Jadranskog mora). Rezultati istraživanja faune Porifera (sunđera) pokazuju da je na području unutrašnjeg dijela Bokokotorskog zaliva determinisano 17, dok u Jadranskom moru postoji 40 sunđera. Pomenućemo neke od zaštićenih sunđera : Axinella verrucosa, Aplysina aerophoba, Geodia cydonium, zatim i Suberites domuncula, Thenea muricata, Dysidea avara i drugi. Aplysina aerophoba (zlatni sunđer) je od značaja za Mediteran po Barselonskoj konvenciji i SPAMI protokolu i kao i Axinella canabina takođe zaštićena veoma su brojni u Kotorsko- Risanskom zalivu. Proučavanjem faune Cnidaria (dupljara) na području Kotorsko-Risanskog zaliva determinisano je 18. Od korala na dnu zaliva čest je Cladocora caespitosa zakonom zaštićena. 56 Mandić, S., (2001): Istraživanje, korišćenje i zaštita litoralnog područja Južnog Jadrana Elaborat (2001): Prirodne karakteristike Južnog Jadrana (Bokokotorski zaliv, otvoreno priobalno more Crne Gore), Projekat OSI-267, Institut za biologiju mora, Kotor 57 J. M. Pérès, & H. Gamulin-Brida (1973): Biološka oceanografija., Udžbenici Sveučilišta u Zagrebu, Školska knjiga, Zagreb, str

48 Taksonomska analiza sakupljenog materijala na prostoru Kotorsko-Risanskog zaliva ukazuje na prisustvo 35 Polychaeta (člankovitih crva). Od tog broja (35), 24 vrste su zajedničke za južni Jadran. 58 U Jadranu je opisano 150 Crustacea (ljuskara), a na području Bokokotorskog zaliva je do sada konstatovano 52 vrste dekapodnih rakova. Nephrops norvegicus je škamp-ekonomski značajna koja je rasprostranjena na otvorenom moru, u tranzicionoj zoni prema batijalu od m dubine. Takođe, moramo spomenuti Scyllarides latus (raka zezavca) koji je iako zaštićen evropskom Direktivom o staništima i Bernskom konvencijom, zbog pretjeranog izlova u zadnje vrijeme ugrožen. Dugogodišnjim istraživanjem faune Mollusca na prostoru Bokokotorskog zaliva obrađeno je 64 Bivalvia, Gastropoda 62 vrste, Cephalopoda 9, Polyplacophora 1, i Scaphopoda 2 vrste. Mnoge vrste su reliktne, posebno iz Tercijara i uključujući živi fosil Congeria kusceri jedine poznate podzemne školjke iz roda za koji se smatralo da je izumro od Miocena (23 5,3 miliona godina prije sadašnjeg doba). Što se ekonomski važnih morskih organizama tiče brojni su predstavnici Bivalvia (školjki): Mytilus galloprovincialis, Venus verrucosa, Pecten jacobeaus, Ostrea edulis i dr. 59 Brojni su ugrožavajući faktori koji utiču na morske organizme (sakupljanje ovih organizama za ishranu, za izradu suvenira, kolekcionarstvo, fragmentacija i gubitak staništa), a koji dovode do direktnog i trajnog nestanka ionako rijetkih i osjetljivih mekušaca sa pojedinih lokacija. Nažalost, za veliki broj organizama koji se nalaze na listi zaštićenih (Službeni list RCG br. 76/06) dovoljno informacija o njihovoj distribuciji, brojnosti, dinamici populacije, mjerama zaštite. Šira javnost nije dovoljno upoznata sa tim ma koje bi trebalo zaštititi. Akvatorijum Bokokotorskog zaliva naseljavaju 3 zaštićene ali i ugrožene vrste mekušaca, a to su: Pinna nobilis L. (palastura), Tonna galea L. (puž bačvaš) i Lithophaga lithophaga L. (prstaci). 60 To su zaštićene vrste prema Nacionalnoj legistativi (Sl. List RCG br. 76/06), prema SPAMI Protokolu Barselonske konvencije (1976) i Direktivi EU 92/43/EEC za očuvanje prirodnih staništa, flore i faune, ali je nedovoljno urađeno na zaštiti ovih. Ove tri vrste su popisane u Aneksu IV EU Direktive o staništima 92/43/EEC i po njemu su ovi organizmi od značaja za zajednicu i pod strogom zaštitom. Po SPAMI Protokolu Barselonske Konvencije pripadaju Aneksu II na Listi ugroženih u Mediteranskom moru. 61 U istraživanju, ronjenjem, posljednjih godina uglavnom su nalaženi pojedinačni primjerci Pinna nobilis L.-palastura i to na dubinama od 6 m (Sv. Stasije) do 16m (o. Mamula). Najveći primjerci su zabilježeni na lokaciji Dražin Vrt (Kotorski zaliv). Ipak, izostaju detaljniji podaci o distribuciji i starosnoj populaciji palastura u Crnoj Gori (pa tako i u zalivu) na osnovu dosadašnjih terenskih istraživanja moglo bi se zaključiti da je brojnost ove vrste u opadanju i da je ugrožena. Iako se radi o zaštićenoj vrsti palastura Pinna nobilis L., se i dalje ekspoatiše uglavnom zbog ljepote ljušture za potrebe mnogih restorana, konoba i suvenirnica, i to najviše tokom ljetnih mjeseci kada ronioci, često ronjenjem na dah sakupljaju ovu vrstu, a to znači da su inspekcijske i sudske službe nedovoljno upoznate i efikasne, a takođe šira javnost nije dovoljno 58 Stjepčević, J., Parenzan, P., Mandić, S., Stjepčević, B (1984): Kvalitativno-kvantitativna istraživanja Polychaeta unutrašnjeg dijela Bokokotorskog zaliva, Časopis Studia Marina, 15-16, broj 1, Zavod za biologiju mora, Kotor-Jugoslavija, str Stjepčević, J., (1967): Makro-Mollusca Bokokotorskog zaliva. Studia Marina 2, Kotor. str Mačić V.,(2012): Tri zaštićene vrste mekušaca (Mollusca) u Bokokotorskom zalivu, Boka 32, Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg-Novi str Mačić, V., Bernat, P., Molinari, A., Fant, M., Cassola. M., Polato. F., Giovannetti. E., Rzaničanin. A., Knežević, J., Čađenović, N., (2011): State of Posidonia meadows and fish assemblages in the future MPA KATIČ (Montenegro), Časopis Studia Marina Vol. 25,broj 1, Zavod za biologiju mora, Kotor-Jugoslavija, str

49 upoznata sa činjenicom da je palastura zaštićena i da je zabranjeno njeno sakupljanje i prodaja. Takođe biva uništena sidrima i povlačnim mrežama (V. Mačić, 2012). Još uvijek nezvanični podaci iz novijih istraživanja ukazuju na povećan broj palastura u Kotorsko- Risanskom zalivu pa bi trebalo posvetiti posebnu pažnju za praćenje ove vrste i informisanje javnosti kako je nebi uništavali. Sličnu sudbinu sa palasturom dijeli i puž bačvaš - Tonna galea L. On je na osnovu dosadašnjih istraživanja u zalivu veoma rijedak, a razlog za smanjenjem njegove brojnosti treba potražiti u gubitku njegovog prirodnog staništa (pješčano - muljevitog dna), koja su iz godine u godinu prekrivena velikom količinom mulja nastalog zbog izlivanja komunalnih otpadnih voda. Na otvorenom moru se u kočarskim mrežama često javljaju ljušture ovog puža, što govori o brojnijim polulacijama ove vrste na otvorenom moru. Ipak detaljnijih informacija o brojnosti i ugroženosti kao ni dovoljne informisanosti ribara i šire javnosti uopšte. Lithophaga lithophaga L. (prstaci) je školjka duguljastog oblika, smeđe boje, koja oblikom posjeća na prst, a živi u stijenama tako što ispušta male količine hlorovodonične kiseline kojom buši kamen i sebi stvara prostor za život. Ovakvo stanište im omogućava dobru zaštitu od predatora, ali sa druge strane takav rast je veoma spor i često ograničen tvrdoćom stijene. Da bi dostigli dužinu od 5 cm potrebno im je između godina, a najčešće ne rastu više od 12 cm (Zavodnik, Šimunović, 1997). Razmnožavaju se tokom avgusta i septembra, a nakon kratke inkubacije, iz jajašaca se izležu larve koje slobodno plutaju u moru dok ne naiđu na pogodnu podlogu gdje počinje njihov dug i spor rast. Sakupljanje prstaca se odvija razbijanjem stijena u kojima žive i na taj način se remeti prirodna ravnoteža staništa sa brojnim drugim ma, za čije nastajanje su bili potrebni vjekovi. Ako uzmemo u obzir da se za jednu porciju prstaca mora uništiti oko 1 m 2 stijene, te da je takvom lokalitetu potrebno više od 20 godina da bi se vratilo u stanje prije ljudske obrade, postaju jasnije dimenzije razaranja priobalja radi udovoljavanja gastronomskih prohtijeva (Fraschetti et al., 2001). Upravo iz tog razloga jedna od posljedica izlova prstaca je i smanjen broj i količine ribe. Povećava se broj ježeva koji nalaze nova, pogodna staništa, ali i desetkuju morske alge (Fraschetti et al., 2001, Katsanevakis et al. 2008). Ovakva područja nisu ekonomična za ribare i nisu interesantna za ronioce i turiste, pa je šteta višestruka. To prije svega ukazuje na nedovoljnu informisanost šire javnosti, na nedovoljno razvijenu svijest o očuvanju morskih resursa i prije svega na nedovoljnu zainteresovanost i efikasnost inspekcijskih i sudskih službi Od Cephalopoda (glavonožaca) najvažniji su Sepia officinalis (sipa), Loligo vulgaris (lignji) i Octopus vulgare (hobotnica). To su ekonomski važne vrste koje se izlovljavaju kako u zalivu tako i na otvorenom moru. 64 Na prostoru šelfa Crnogorskog primorja konstatovano je prisustvo 50 Echinodermata (bodljokožaca), što predstavlja 49.5% od ukupnog broja (101) evidentiranih na nivou Jadranskog mora (Radović, 1999). Dno Zaliva naseljavaju u velikom broju predstavnici Echinodermata: Brissopsis lyrifera, Amphiura chiajei, Marthasterias glacialis, Ophiotrix fragilis, Holothuria tubulosa, Holothuria polii, Holothuria mammata, Mesothuria intestinalis, Antedon mediterranea, Echinaster sepositus, Ocnus planci, Ophiotrix fragilis, Sphaerechinus granularis. Među njima se nalaze i zakonom zaštićene vrste, a posebno brojna na području 62 Mačić V.,(2012): Tri zaštićene vrste mekušaca (Mollusca) u Bokokotorskom zalivu, Boka 32, Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg-Novi str Mačić, V., Kljajić, Z., (2012): Pregled unešenih u Crnogorskom podmorju, Voda 2012, str: Mandić, S., (1984): Cephalopoda Južnog Jadrana, Časopis Studia Marina Vol broj 1 (1984.god), Zavod za biologiju mora, Kotor-Jugoslavija, str

50 otvorenog mora Opštine Kotor je zmijolika morska zvijezda Ophidiaster ophidianus strogo zaštićena po Bernskoj Konvenciji o zaštiti evropskih divljih i prirodnih staništa. Morski jež Paracentrotus lividus je od značaja za Mediteran po Barselonskoj konvenciji- SPAMI protokolu. 65 Ovi nalazi ukazuju na biološki značaj datog područja i uslovljavaju upravljača na pokretanje postupka za stavljanje pod poseban režim zaštite zona na kojima navedene vrste žive. Slika 4: Neke zaštićene vrste faune Porifera (sunđeri) Aplysina cavernicola (Vacelet, 1959) Axinella cannabina (Esper, 1794) Spongia (Spongia) officinalis Špiljska sumporača Meka rogljača Obični sunđer Cnidaria (dupljara) Cladocora caespitosa (Linnaeus, 1767) Kameni koralj 65 Petović, S., (2011): Contribution to knowledge of echinodermata of Boka Kotorska bay, Časopis Studia marina, Vol. 25, broj 1, str

51 Savalia savaglia (Bertoloni, 1819) žuta savalija Corallium rubrum (Linnaeus, 1758) Crveni koral kolonija polip (detalj) grana Nephrops norvegicus (Linnaeus, 1758) Norveški škamp Homarus gammarus (Linnaeus, 1758) hlap 50

52 Palinurus elephas (Fabricius, 1787) jastog Scyllarides latus (Latreille, 1803) rak zezavac Scyllarus arctus (Linnaeus, 1758) Maja squinado (Herbst,1788) velika rakovica. 51

53 Pinna nobilis (Linnaeus 1758) palastura Tonna galea (Linnaeus, 1758) Puž bačvaš Lithophaga lithophaga (Linnaeus, 1758) prstaci Topografijom je Bokokotorski zaliv veoma povoljan za mnoge aktivnosti: predstavlja veliku zaštićenu oblast mora duboko uvučenu u kopno, prirodno je mrijestilište i hranilište riblje mlađi, i pruža odlične uslove za razvoj marikulture. S obzirom da je dno Zaliva uglavnom prekriveno debelim naslagama finog mulja biocenoza obalnih terigenih muljeva i biocenoza detritičnih dna su značajne sa ekonomskog stanovišta kao 52

54 područje pridnenog obalnog ribolova. 66 Zato ova staništa naseljavaju i ribe od ekonomskog značaja kao što su: Spicara smaris (Linnaeus, 1758) - gira, Mullus barbatus (Linneaus, 1758) barbun, trlja blatarica, Merluccius merluccius (Linnaeus, 1758) - oslić, Pagellus erythrinus (Linnaeus, 1758) - arbun, Zeus faber (Linnaeus, 1758), vrste roda Solea i druge, zatim predstavnici važnih glavonožaca (Sepia, Loligo, Elodone) kao i izraženi kvantitet hrskavičavih riba Selachia. U kvalitativnom pogledu ovo područje ne zaostaje mnogo iza biocenoze obalnih terigenih muljeva. 17 Smatra se da raznovrsnost faune morskih riba Jadranskog mora sadrži 117 zabilježenih porodica, ali da ima nizak nivo endemizma. Do danas je za Crnu Goru zabilježeno 407 i pod morskih riba, što predstavlja oko 70% poznatih i pod zabilježenih za Mediteran. U Jadranu je opisano 431 riba, na području Bokokotorskog zaliva 53, a na području Crnogorskog primorja 78 najpoznatijih riba. 67 Biocenozu batijalnih muljeva, po pitanju faune riba, karakterišu neke batifilne vrste, kao što su: Molva elongata, Gadiculus argenteus, praćene nekim euribatnim ma, kao što je oslić Merlucius merlucius i dr. Merluccius merluccius (Linnaeus, 1758) Mullus barbatus (Linnaeus, 1758) Pagellus erythrinus (Linnaeus, 1758) Spicara smaris (Linnaeus, 1758). 66 Mandić, S., (2001): Istraživanje, korišćenje i zaštita litoralnog područja Južnog Jadrana Elaborat (2001): Prirodne karakteristike Južnog Jadrana (Bokokotorski zaliv, otvoreno priobalno more Crne Gore, Projekat OSI-267, Institut za biologiju mora, Kotor 67 Joksimović A (2007): Najpoznatije ribe Crnogorskog primorja, Crnogorska akademija nauka I umjetnosti, Grafotisak-Grude, Podgorica 53

55 Zeus faber (Linnaeus, 1758) Hippocampus guttulatus (Cuvier, 1829) Morski gmizavci Do sada su u Jadranskom moru registrovane 3 vrste morskih kornjača. Međutim u našim vodama se uglavnom konstatuje prisustvo Caretta caretta (Linnaeus, 1758) i Chelonia mydas (Linnaeus, 1758). To su zaštićene vrste i treba više raditi na edukaciji šire javnosti u smislu informisanja, kako prije svega nebi bile povrijeđene od strane nesavjesnih upravitelja brzih čamaca. Za njihov duži boravak na nekim lokacijama neophodna je i pješčana plaža mada se znaju duže vremena zadržavati u zalivu vjerovatno zbog ne nalaženja izlaza i sa druge strane nalaženja dovoljne količine hrane. Caretta caretta (Linnaeus, 1758)

56 Chelonia mydas (Linnaeus, 1758) Morski sisari Jadransko more je i dom za 5 zakonom zaštićenih delfina i 1 vrste kita: običnog delfina (Delphinus delphis), prugastog delfina (Stenella coeruleoalba), Risovog delfina (Grampus griseus), atlanskog sidrastog delfina (Stenella frontalis), kljunastog delfina (Tursiops truncatus) i kita (Balaenoptera physalus). Našu obalu posjećuju samo 4 vrste delfina. Zaštita delfina obaveza je države u skladu sa brojnim međunarodnim konvencijama (, i Direktive EU 92/43/EEC za očuvanje prirodnih staništa, flore i faune), kao i sa domaćom legislativom (Sl. List br. 76/06) koje ih tretiraju kao ugrožene vrste. Tursiops truncatus Stenella coeruleoalba Stenella frontalis 55

57 B. Kopneni biodiverzitet Gljive Na lokalitetu Morinj, u šumi hrasta (Quercus sp.) pronađena je jestiva gljiva Amanita caesarea (Scop. Fr..) Quelet (blagva, kneginja) sa 2 plodonosna tijela na 1m Inače, Amanita caesarea (Scop. Fr.) Quelet ima IUCN status ugrožene vrste (EN) u Crnoj Gori, pa je shodno tome i zaštićena na nacionalnom nivou ( Sl. list RCG, br. 76/06). Dosadašnja istraživanja gljiva (makromiceta i mikromiceta) Lovćena ukazuju na prisustvo 137 taksona makromiceta na ovom području. 69 Očekujemo da je broj nacionalno i međunarodno značajnih gljiva na području Kotorsko- Risanskog zaliva znatno veći od broja kojim sada raspolažemo, zbog dobro očuvanih habitata sa Castanea sativa u Stolivu i Kostanjici kao i lokaliteta sa Quercus sp. na Vrmcu i Morinju. Neophodno je nastaviti istraživanja. 70 Flora Amanita caesarea (Scop. Fr..) Quelet blagva Lišajevi Na teritoriji Opštine Kotor, uključujući i padine planine Lovćen, realizovano je istraživanje lihenoflore i tom prilikom je obrađeno, opisano i determinisano 20 lišajeva - lihenalizovanih gljiva. Spisak je dobijen na osnovu uzoraka lišajeva koji se čuvaju u zbirkama herbarijuma: Zavoda za biljne nauke, Karl-Franzens-Univerziteta u Gracu (GZU), Botaničkog muzeja, Univerziteta u Helsinkiju (H), Prirodnjačkog muzeja Crne Gore (Podgorica), u privatnom herbarijumu Klausa Kalba, a takođe na osnovu istraživanja (terenskog rada) tokom 2004, 2005, 2007 i godine. Lišajevi su prikupljani sa kore različitih drvenastih biljaka, i sa kamenih površina. Florističkom analizom sakupljenog materijala ustanovljeno je da je ispitivano područje relativno siromašno lišajevima. Ovi lišajevi pripadaju svim morfološkim tipovima organizacije lišajskog talusa korastom, listastom i žbunastom tipu. Na istraženom području su po prvi put otkrivene 3 nove vrste za Crnu Goru: Caloplaca alnetorum Poelt, Parmelina carporrhizans (Taylor) Poelt & 68 Drakulović, D., Vuksanović, N., Joksimović, D.,(2011): Dynamics of phytoplankton in Boka Kotorska bay, Studia Marina, Vol.25, broj 1, str: 37-50,Zavod za biologiju mora, Kotor, str: Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje-Dokumentaciona osnova (2012): Stanje životne sredine u prijestonici Cetinje- Planet Cluster & MonteCEP 70 Agencija za zaštitu ţivotne sredine Crne Gore (2011) : Informacija o stanju životne sredine za god. 56

58 Vězda i Xanthoparmelia stenophylla (Ach.) Ahti & D. Hawksw (Dragićević S., Stešević D., Knežević B., et all., 2008). 71 Caloplaca alnetorum Poelt, Parmelina carporrhizans (Taylor) Poelt & Vězda Xanthoparmelia stenophylla Vaskularne biljke (više biljke) Ukupan broj biljnih, pod, varijeteta i formi (alohtonih i autohtonih) koje su registrovane na području opštine Kotor je 977, što predstavlja 1/3 od cjelokupne flore Crne Gore (2833 i pod biljaka). Od cjelokupnog broja, golosjemenicama pripada 5 redova, 7 familija, 14 rodova, 23 i sa 2 varijeteta, a skrivenosjemenicama 953 taksona, tj 816, 103 podvrste, 23 varijeteta, i 11 formi U taksonomskom spektru najzastupljenije su familije: Compositaceae, Poaceae, Leguminosae, Apiaceae, Caryophyllaceae, Rosaceae, i Brassicaceae. U prostoru kotorskog okruga srijeće se veliki broj mediteranskih biljaka, koje su uopšte karakteristične za Crnogorsko primorje. Među dekorativnim ma ima i onih koje su rijetke i prorijeđene, kao što je tisa (Taxus baccata L.), lincura (Gentiana lutea ssp. symphyandra Murbek,), drvenasta mlječika (Euphorbia dendroides L., 1753), i dr. Takođe, je naše podneblje bogato endemima: gorski, planinski javor (Acer heldreichii Orph.), munika (Pinus heldreichii Christ), modro lasinje (Moltkea petraea (Tratt.) Gris), srednja krkavina (Rhamnus intermedia Steud. et Hochst), okruglolisni pasdrijen (Rhamnus orbiculata Bornm), zdjeličasta lazarkinja (Asperula scutellaris Vis), Galium firmum Tausch i dr. Od geofitnih koje cvjetaju u toku zime i rano proljeće značajno je istaći sljedeće: Crocus dalmaticus, Crocus tommasinianus, Romulea bulbocodium, Galanthus nivalis i druge. 71 Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje-Dokumentaciona osnova (2012): Stanje životne sredine u prijestonici Cetinje- Planet Cluster & MonteCEP 72 Đakonović, F., (1976): Dendroflora priobalnog dijela unutrašnjeg dijela Bokokotorskog zaliva (magistarski rad), Beograd (1977): Šumarski fakultet, Beograd 73 Popović, D., Sterniša, A. (1971): Flora i vegetacija Hercegnovskog područja sa posebnim osvrtom na parkovsko bilje. Beogradski izdavački zavod, Beograd, str: Tomazini, M., (1827):Botanička putovanja po kotorskom okrugu, in: Crna Gora vrata Balkana. Putopisi i zapisi evropskih botaničara, ed. V. Pulević, D. Vincek, str: Budak P. Vera, Vesna Lj Mačić et all. (2001): Endemic species in flora of St. Ivan hill in the vicinity of the city of Kotor (Montenegro, Yugoslavia), Zbornik Matice Srpske za prirodne nauke,novi Sad, N0 101, str Bulić, Z. ed. (1995): Rijetke i zaštićene biljne vrste Crne Gore, Ministarstvo za zaštitu životne sredine Republike Crne Gore, Republički Zavod za zaštitu prirode, Javno preduzeće za Nacionalne parkove Crne Gore, Podgorica 57

59 Slika : Rijetke i prorijeđene biljne vrste Taxus baccata L Gentiana lutea ssp. symphyandra Murbek Endemi : gorski, planinski javor (Acer heldreichii Orph.), munika (Pinus heldreichii Christ), modro lasinje (Moltkea petraea (Tratt.) Gris), srednja krkavina (Rhamnus intermedia Steud. et Hochst), okruglolisni pasdrijen (Rhamnus orbiculata Bornm), zdjeličasta lazarkinja (Asperula scutellaris Vis), Galium firmum Tausch i dr Popović, D., Sterniša, A. (1971): Flora i vegetacija Hercegnovskog područja sa posebnim osvrtom na parkovsko bilje, Beogradski izdavački zavod, Beograd, str: Prgin, D (2005): Alepski bor- Prvorazredna za podizanje šuma na mediteranskom kršu. Šumarski list br. 1-2, CXXIX, Stručni članci, str: Janković, M. M. ( ): Peucedano-Pinetum heldreichii M.Jank., nova asocijacija subendemičnog balkanskog bora Pinus heldreichii na Orjenu (predhodno saopštenje) Glasnik botaničkog zavoda i bašte Univerziteta u Beogradu,str: Budak P. Vera, Vesna Lj Mačić et all. (2001): Endemic species in flora of St. Ivan hill in the vicinity of the city of Kotor (Montenegro, Yugoslavia), Zbornik Matice Srpske za prirodne nauke,novi Sad, N0 101, str

60 Acer heldreichii Orph munika (Pinus heldreichii Christ), Mahovine i jetrenjače (Briofite) Flora mahovina Crne Gore broji ukupno 569, od čega jedna (1) pripada Anthocerotopsida-ma, 101 Marchantiopsida pripada jetrenjačama i 467 Bryopsida pravim mahovinama. Nedavno, poznavanje flore mahovina Crne Gore (2006) je bilo sažeto u spisak Snežane Dragićević i Milana Veljića (2006) koji je obuhvatao 569, pod 9, 121 varijetet i 30 formi (među njima su 102 vrste, 3 podvrste, 10 varijeteta i 1 forma jetrenjače, dok su 467, pod 6, 111 sorti i 29 oblika prave mahovine). Na području naše opštine registrovano je ukupno 113 taksona, od čega 100 [(13 Marchantiopsida (jetrenjače) i 87 Bryopsida (prave mahovine)], 12 varijeteta (12 musci) i 1 formu (1 musci) grupisanih u 14 redova (3 hepaticae, 11 musci) i u 31 familiju (10 hepaticae, 21 musci). Nijedna od evidentiranih nije ugrožena, niti je pod nekim režimom zaštite. Kod jetrenjača, najbrojnija familija je Aytoniaceae sa 3 vrste i 3 roda, a kod pravih mahovina familija Pottiaceae sa 28, 3 varijeteta, 1 formom i 10 rodova. Odnos između predstavnika Marchantiopsida (jetrenjače) i Bryopsida (prave mahovine) iznosi 1:7, Dalja istraživanja na polju brioflore sprovedena su na Orjenu 2007 god. od strane naučnika: B. Papp, P. Erzberger, i S. Dragićević. Detaljnom analizom prikupljenog materijala evidentirano je 81 Bulić, Z. ed. (1995): Rijetke i zaštićene biljne vrste Crne Gore, Ministarstvo za zaštitu životne sredine Republike Crne Gore, Republički Zavod za zaštitu prirode, Javno preduzeće za Nacionalne parkove Crne Gore, Podgorica 82 Dragićević, S., Veljić, M., (2006): Pregled mahovina Crne Gore, Posebna izdanja Prirodnjačkog muzeja Crne Gore, Knjiga I, Podgorica, str 1:95 59

61 ukupno 160 taksona, od čega 145 [(18 Marchantiopsida (jetrenjače) i 127 Bryopsida (prave mahovine)], 5 pod (1 hepaticae, 4 musci), 10 varijeteta (1 hepaticae 9 musci), grupisanih u 16 redova (3 hepaticae, 13 musci) i u 39 familija (14 hepaticae, 25 musci). Deset (10) taksona od cjelokupno predstavljenog broja briofita, su po prvi put pronađene u Crnoj Gori. Zatim su uslijedile dvije nove publikacije, PAPP--a i ERZBERGER-a iz 2007 god. u kojima su predstavljene 29 (10 jetrenjača i 19 pravih mahovina ) zabilježenih mahovina po prvi put za floru Crne Gore. Detaljnom analizom prikupljenog materijala južnog dijela Crne Gore, Erzberger i Papp bilježe 3 nove (dodatne) jetrenjače, otkrivene i po prvi put za floru mahovina Crne Gore. 83 Značaj mahovina za ukupno funkcionisanje, razvoj, dinamiku i organizaciju ekosistema nesumljivo je veliki i još uvijek nedovoljno valorizovan, bez obzira na podređenu ulogu u većini kopnenih ekosistema u odnosu na vaskularne biljke. Mahovine daju svoj veliki doprinos opštem metabolizmu svakog ekosistema, posebno u produkciji organske materije u inicijalnim pedogenskim procesima na ogoljenim supstratima i matičnim stijenama, u procesima travertinizacije i nastanku žive organske stijene (sedre). Na staništima strmih planinskih padina, mahovine svojim busenovima pričvršćuju zemljište, zadržavaju vodu (usporavaju sušenje zemljišta), pa ga na taj način štite, od vodene i eolske erozije. Formiraju poseban odnos sa vaskularnim biljkama. Briofite možemo naći na skoro svim tipovima staništa. Neke vrste rastu na zemljištu-terestična briofitna vegetacija, neke na kamenu: nastanjuju goli matični supstrat krečnjačkih, ultrabazičnih i silikatnih stijena epilitska briofitna vegetacija na kori drveća- epifitska briofitna vegetacija, na trulim stablima-lignifilna briofitska vegetacija, na ulaze u pećine, vlažnim oranicama, rubovima puteva, na obalama rijeka, na krovovima, zidovima, pločnicima itd. Floristički najraznovrsnije briofitske zajednice su epifitske, epilitske i terestične. Epifitske se obrazuju na stablima i granama različitih drveća. Najveći broj se sreće u kserofilnoj ili kseromezofilnoj šumi hrasta medunca i crnog graba Querceto-Ostryetum carpinifoliae: na kori hrasta i crnog graba koji se na Orjenu prostiru do oko 1000 m.n.v., zatim u pojasu tipične mezofilne bukove šume Fagetum moesiacae montenegrinum: na kori bukve Fagus sp., koja se na Orjenu prostire i do 1,250 m.n.v. Neke epifitske vrste mahovina obrastaju koru lipe Tilia sp, bagrema Robinia sp., ili javora Acer sp. Zatim slijedi bukovo-jelova zajednica. Iznad pojasa bukovo-jelovih šuma se nadovezuje, na manjem prostoru zajednica subalpske bukve Fagetum subalpinum. U najvišim djelovima Orjena, na visinama od oko 1450 mnv pa sve do preko 1850 mnv, rasprostranjena je rijetka šuma munike Pinetum heldreichii montenegrum, gdje se javljaju neke vrste mahovina i obrastaju koru stabla ovog bora. Sa porastom nadmorske visine i promjenom tipa šume raznovrsnost mahovina se smanjuje. 84 Kod jetrenjača, najbrojnija familija je Lophoziaceae sa 5 i 4 roda, a kod pravih mahovina familija Pottiaceae sa 28, i 10 rodova. Odnos između predstavnika Marchantiopsida (jetrenjače) i Bryopsida (prave mahovine) iznosi 1:7,15. Tokom tog istraživanja konstatovano je 10 taksona po prvi put pronađenih u Crnoj Gori. Prve 2 (dvije) pripadaju jetrenjačama borealno- planinskim ma: Lophozia sudetica (Nees ex Huebener) i Pseudolophozia sudetica (Nees ex Huebener), a ostalih 8 (osam) pravim mahovinama: Taxiphyllum wissgrillii (Garov.) Wijk & Margad. pripada grupi atlanskih elemenata (DULL, 1985), Orthotrichum graphiomitrium Müll. Hal. ex Beckett. je mediteransko 83 Papp, B., Erzberger, P. & Dragćević, S. (2008), Contributions to the bryophyte flora of the Orjen Mts, Montenegro, Journal: Studia botanica hungarica 39, pp , 2008, Hungarian Natural History Museum, Budapest 84 Ibid 60

62 planinski elemenat (DULL, 1985), Schistidium dupretii (Thér.) W.A. Weber., Pterigynandrum filiforme var. majus (De Not.) De Not. Ovaj takson je prijavljen u Jugoistočnoj Evropi iz Slovenije i Grčke (Dull, 1985, Martinčić, 2003), Pogonatum nanum (Schreb. ex Hedw.) P. Beauv. Ova pripada grupi atlansko-submediteranskih flornih elemenata (DULL, 1984), Cheilothela chloropus (Brid.) Broth. To je Atlansko-mediteranski florni element (DULL, 1984), Syntrichia virescens (De Not.) Ochyra. To je srednje Evrope (DULL, 1984), Weissia controversa Hedw. var. crispata (Nees & Hornsch.). To je submediteransko-planinski holarktički takson. Epifitske vrste mahovina i lišajeva su jedni od najpouzdanijih indikatora kvaliteta voda i vazduha u biljnom svijetu. Na području naše Opštine registrovan je izvjestan broj vodenih mahovina kao najboljih indikatora čistih voda: Homalothecium sericeum (Hedw.) Schimp. Metzgeria furcata (L.) Corda Ptychostomum pseudotriquetrum (Hedw.) J.R. Spence & H.P. Ramsay na planini Orjen, i Didymodon tophaceus (Brid.) Lisa koja je nađena u Škaljarima kod Kotora. Prisustvo mahovina kao što su Orthotrichum affine, Metzgeria furcata (L.) Corda, Homalothecium sericeum (Hedw.) Schimp, takođe prisutnih na području Opštine Kotor, sa sigurnošću ukazuje na odsustvo zagađujućih materija, prije svega SO2, u vazduhu (Smith, 1982). Kopnenoj epilitskoj vegetaciji mahovina pripadaju vrste koje naseljavaju tanak organo-mineralni sloj zemljišta (nastao između matične stijene i same briofitske zajednice). Ove vrste grade inicijalnu bazu nastanka zemljišta: Neckera crispa Hedw. nađena je kod Kotora, i na istočnom obronku brda Vrmac, 600 m.n.v. Schistidium apocarpum (Hedw.) Bruch & Schimp koja je nađena u Škaljarima kod Kotora, i na Orjenu. Anomodon viticulosus (Hedw.) Hook. & Taylor nađena je kod Bjelića ispod Orjena, 500 m.n.v., i na putu za Boku. 85 U Crvenoj knjizi mahovina Evrope Scapania aequiloba (Schwägr.) Dumort. se tretira kao ugrožena (EN). Pronađena je na planini Orjen: Orjensko sjedlo-zubački kabao, i između Orjenskog sjedla i Crkvica. Mahovina Leiocolea collaris (Nees) Schljakov se tretira kao ranjiva (VU). (S. Dragićević, M. Veljić, i P.D. Marin). Ova je takođe pronađena na planini Orjen. 86 Preslice Od nekad velikog broja oblika, sačuvan je do danas samo jedan rod Equisetum, koji pripada porodici Equisetaceae i redu Equisetales. Na području Donjeg Grblja nađena je Equisetum arvense L. (barska preslica, konjski rep). 87 Paprati Iz dostupne literature, registrovano je 16 paprati. Većina naših paprati su mezofilno-skiofilni i acidofilni ekotipovi, koji izbjegavaju izložena, sušna i karbonatna staništa pa su najbrojnije izvan krasa (aluvijum, fliš, silikati i sl.) u vlažnijim zavjetrinama i u podsloju acidomezofilnih šuma. S druge strane, postoje i paprati koje su otporne na sušu i vjetar iz familija: Aspleniaceae i Dryopteridaceae Stevanović V., Pavić S., Stevanović B (1995): Diverzitet flore mahovina (Bryophyta) Jugoslavije sa pregledom od međunarodnog značaja, Beograd, str Dragićević, S., Veljić, M., (2006): Pregled mahovina Crne Gore, Prirodnjački muzej Crne Gore, Posebna izdanja Prirodnjačkog muzeja Crne Gore, Knjiga I, Podgorica, str 1:95 87 Ministarstvo za ekonomski razvoj Republike Crne Gore, Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore, Prostorni plan područja namjene za morsko dobro (2007), str A.Ž. Lovrić, M. Rac,: Jadranske južne paprati (Pteridophyta iz primorskih Dinarida i otoka), Herbarium Adriaticum-ADRZ 1995, Institut "R. Bošković, Zagreb-Sasvete, HR-10000, Hrvatska 61

63 Golosjemenice i skrivenosjemenice Kao što je već napomenuto, ukupan broj opisanih biljnih, pod, varijeteta i formi (alohtonih i autohtonih) na području opštine Kotor je 977 taksona, što predstavlja 1/3 od cjelokupne flore Crne Gore (2833 i pod biljaka). Od cjelokupnog broja, golosjemenicama pripada 5 redova, 11 rodova, 20 i 2 varijeteta, a skrivenosjemenicama 955 taksona, tj 818, 103 podvrste, 23 varijeteta, i 11 forme. Broj zabilježenih familija na području opštine Kotor je 99. Zaštićenih biljnih ima 27, a od god., Republički zavod za zaštitu prirode, pod posebnim režimom zaštite stavlja hrast medunac u Donjem Orahovcu, i dvije zajednice: zajednicu lovora i oleandra, i zajednicu lovora i pitomog kestena. Rijetkih je determinisano 31, endemskih 44, poluendemskih 3, ugroženih 8, a ranjivih 3 vrste. U flori Crne Gore novih ima 20, a reliktnih 1. U Jadranu postoje četiri vrste morskih cvjetnica, sve su zaštićene i sve su konstatovane na području Kotorsko-Risanskog zaliva, a 3 i na otvorenom dijelu Crnogorskog primorja (rt. Platamuni, uvala Bigova, na području Donjeg Grblja) Invazivne biljne vrste Invazivne biljke su pojedine strane vrste biljaka koje pokazuju izuzetnu sposobnost brzog samostalnog razmnožavanja, često veliku gustinu i pokrovnost, uspješno nezavisno rasprostranjenje na području na koje su unesene, i odgovarajuće fiziološke adaptivnosti na uslove u novoj sredini. Gledajući šire, invazivne vrste (engl. Invasive Alien Species, IAS) susreću se u gotovo svim biološkim grupama. Strane (alohtone, neofitne, egzotične, pridošle) su biljke introdukovane, na neko područje koje prethodno iste nisu nastanjivale, kao posljedica namjernog ili nenamjernog djelovanja čovjeka. Sve intenzivniji transport ljudi i roba, turizam i druge ljudske aktivnosti, rast i širenje ljudske populacije, glavni su uzročnici nenamjernog ili namjernog unosa kojima se strane vrste same šire. Invazivne vrste negativno utiču na biodiverzitet i globalno se smatraju drugom najvećom prijetnjom biodiverzitetu (odmah nakon neposrednog uništavanja prirodnih staništa). Unošenje alohtonih biljaka, životinja i gljiva, je moguće ako je naučno i stručno utemeljeno i prihvatljivo u pogledu zaštite prirode, na osnovu dozvole organa uprave, koju izdaje na osnovu procjene rizika na prirodu. U posljednje vrijeme, kao nove vrste u flori i vegetaciji na području Crnogorskog Primorja navode se: Adonis flamea Jacq, Tagetes minutus L, Ambrosia psilostachya DC, Paspalum distychum L, Myconia myconi (L.) Briqu i dr. Ovakvih vjerovatno ima znatno više i njihov broj se neprekidno povećava. Na teritoriji opštine Kotor do sada je zabilježeno prisustvo sledećih invanzivnih : 1. Ailanthus alttisima (Mill.) Swingle, 2. Alcea rosea L., 3. Robinia pseudoacacia L., 4. Bidens sp., 5. Ambrosia artemisiifolia L. 89 Mandić, S., (2001): Istraživanje, korišćenje i zaštita litoralnog područja Južnog Jadrana Elaborat (2001): Prirodne karakteristike Južnog Jadrana (Bokokotorski zaliv, otvoreno priobalno more Crne Gore), Projekat OSI-267, Institut za biologiju mora, Kotor 90 Mačić, V., (2010): Ekološki potencijal i bioindikatorske karakteristike roda Cystoseira C.Agardh 1820 (Phaeophyceae) u Crnogorskom podmorju. Univerzitet u Novom Sadu, Departman za biologiju i ekologiju. Doktorska disertacija. 62

64 Fauna Beskičmenjaci Ovo je izuzetno velika grupa životinja sa mnogo tipova, od kojih je većina slabo proučena u Crnoj Gori. Do danas, najbolje proučena klasa su mekušci (Mollusca sa 323 zabilježene vrste i 165 kopnenih puževa od kojih su 136 od međunarodnog značaja jer su uglavnom endemske vrste), člankoviti crvi (Oligochaeta 27 zabilježenih ) i zglavkari (Arthropoda sa procijenjenih ). Zaliv Boke Kotorske je bogat faunom puževa (Gastropoda). Na ovim prostorima živi oko 165 puževa. Njih skoro 40 je po prvi put nađeno na području Boke odakle su i opisani i tu im se nalazi locus typicus. Među njima postoje vrste koje se mogu naći u Dalmaciji, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Albaniji kao npr: Paraegopis albanicus (Rossmassler, 1836.), zatim vrste koje žive u Crnoj Gori, Hercegovini i Dalmaciji Tandonia reuleauxi (Clessin, 1887), vrste koje žive samo u Crnoj Gori i Albaniji Renea kobelti kobelti (A.J.Wagner,1910), vrste koje za sada naseljavaju samo Crnu Goru Hauffenia plana (Bole, 1961), i one koje su za sada poznate samo iz Boke Kotorske Acicula miaphene (Subai, 2009) i to su veoma rijetki endemiti ovoga prostora. Riječ je o ugroženim ma puževa jer žive na malim prostorima. U znak zahvalnosti Boki Kotorskoj, na čijem su prostoru nađene neke rjeđe vrste, one su po Boki i dobili ime npr. Montenegrina cattaroensis (Rossmässler & Ziegler, 1835), Hydrocena cattaroensis (Pheiffer, 1841), Hydrobia cattaroensis (Westerlund, 1886) i td. Istraživanja su pokazala da na području Boke Kotorske živi 33,80% puževa u odnosu na cjelokupni broj puževa Crne Gore. Istraživanja Gastropoda obavljena na 22 lokaliteta na planini Lovćen, govore o velikom broju usko rasprostranjenih taksona - 34 endemske vrste i 34 vrste. 91 Istraživanja Amphipoda na planini Lovćen potvrduju prisustvo predstavnika 13 taksona, među kojima ima sačuvanih tercijarnih elemenata, kao i elemenata koji su dospjeli ovdje za vrijeme ili poslije glacijalnih perioda. Faunistički prostor Boke Kotorske je uvijek bio zanimljiv i prepoznat kao stanište velikog broja insekata (Insecta). Kako su insekti najveća grupa kopnenih beskičmenjaka, kako po broju tako i po broju jedinki, očigledna je njihova ključna uloga u ekosistemu. S obzirom na broj i teškoće u determinaciji svih koje naseljavaju neko područje, u Evropi se danas koriste neke grupe kao što su leptiri (Lepidoptera), vretenca (Odonata), i trčci (Carabidae), kao monitoring objekti za utvrđivanje vrijednosti područja podložnih za zaštitu ili zaštićenog. Morinjski zaliv se izdvaja kao stanište sa dobro očuvanom, autohtonom, mediteranskom faunom. Posebna pažnja je usmjerena ka izučavanju osolikih muva (Insecta: Diptera: Syrphidae), jednoj od najvažnijih grupa oprašivača u prirodi. Stabilna sistematika, laka uočljivost, široko rasprostranjenje i specijalizacija u okviru staništa (zavisnost od prisustva mikro-staništa sa posebnim tipovima vegetacije) čine sirfide izuzetno efikasnim bioindikatorima koji daju maksimum informacija o stanju očuvanosti ekosistema. Stručnjaci Republičkog zavoda za zaštitu prirode su, u periodu od godine do godine, na istraživanom području Morinja od svega nekoliko kvadratnih kilometara registrovali 132 vrste insektarske familije Syrphidae - osolikih muva, od ukupno 192 do sada publikovanih u mediteranskoj zoni Balkanskog poluostrva. Za 34 vrste je ovo jedino poznato stanište na području Crne Gore. Na osnovu materijala sakupljenog u Morinjskom zalivu opisane su dvije nove vrste za nauku: Chrysogaster mediteraneus (Vujić, 1999) i Riponnensia morini (Vujić, 91 Nacionalni parkovi Crne Gore, Nacionalni park Lovćen Plan upravljanja ( ) 63

65 1999), a izvršena je redeskripcija vrste Triglyphus escalerai (Gil Collado, 1929) (Vujić, 1994). Kolika je to raznovrsnost i bogatstvo svjedoče podaci o broju za kompletnu teritoriju nekih država: Grčka 229, Turska 153 Maroko 122, Portugal 74 vrste. Kada su u pitanju uža mediteranska područja: Sicilija 136, Korzika 124, Krit 63, Rodos 43, Malta 40. A ako se broj od 132 morinjske vrste poredi sa lokalitetima koji po površini odgovaraju istraživanom dijelu zaliva, taj broj je daleko manji i nikad ne prelazi 50. Sa aspekta faune osolikih muva Morinjski zaliv predstavlja oazu od neprocjenjivog značaja, sa mediteranskim ma kojih više nigdje drugdje : Triglyphus escalerai Gil Collado, 1929 (Vujić, 1994) je koja je opisana iz Maroka godine, nikada nakon toga nije pronađena bilo gdje na svijetu, a u Morinju se svake godine javlja brojna i stabilna populacija ove vrste; Chrysogaster mediteraneus (Vujić, 1999) i Riponnensia morini (Vujić, 1999) su dvije vrste koje su nedavno opisane i trenutno jedino na prostoru Boke Kotorske postoje podaci da su opstale i da se i dalje javljaju, mada je njihova brojnost nažalost svake godine manja. Eumerus minotaurus je opisan sa Krita i primjerci nađeni u Zalivu su jedini koji postoje za vrstu nakon njenog opisa; Sphiximorpha petronillae je opisana 1850 iz okoline Parme, ali od tada nije više nigdje pronađena, sve do njenog otkrića u Zalivu prije nekoliko godina; Dvije vrste iz rodova Psilota i Merodon su još nepoznate nauci i za sada se zna da žive samo u Morinjskom zalivu. Još 24 vrste nije nigdje registrovano u Crnoj Gori, osim u Morinjskom zalivu. Postoji nekoliko opravdanih razloga za ovakav kvantitet: raznovrsnost različitih mikrostaništa na malom prostoru: makija kao degradacioni stadijum zajednice česmine i crnog jasena Orno- Quercetum ilicis, zajednice pitomog kestena i lovora Lauro Castanetum sative; grabića i kostrike Rusco-carpinetum orientalis; i td. Pored toga važno je napomenuti prisustvo vlažnih, skoro močvarnih staništa koja su izuzetno rijetko prisutna u drugim djelovima zaliva, uz to što su ta staništa dobro ukomponovana u sačuvane ostatke navedenih šumskih zajednica i njihovih degradacionih stadijuma. Zatim je pogodna mikroklima sa mnogo više vlage i padavina nego u sličnim staništima, što je najverovatnije omogućilo opstanak brojnim ma koje su tu živjele u davnoj geološkoj prošlosti (tercijer) kada je klima u mediteranu bila tropska. Rezultati ukazuju ne samo na izuzetno bogatstvo ma Morinjskog zaliva, nego i na značaj ovog područja kao refugijuma endema i endemorelikata i drugih grupa organizama: Amphipoda (Karaman Gordan) i Nematoda (Laslo Barši, 2000). Nameće se obaveza stručnjaka i nadležnih službi da odabrani ekosistemi Morinjskog zaliva budu stavljeni pod najveći mogući stepen zaštite. Poseban problem predstavlja sam sklop faune koju čine pretežno male populacije, koje su najčešće na ivici opstanka u svojim mikrostaništima, pa svaka i najmanja promjena može da naruši tananu ravnotežu koja postoji, i da bude fatalna za pojedine vrste. Poznat je rad o fauni mrava poluostrva Vrmac koji objavljuje Karaman et al. (1998) u Boki Kotorskoj. U ovom radu navode se 39 mrava sa poluostrva Vrmac, na osnovu kolekcije autora, sa kratkom ekologijom o svakoj vrsti. 92 Na području NP Lovćen živi oko 100, od kojih je Formica rufa (Linnaeus, 1761)-šumski mrav zakonom zaštićena zbog svoje velike koristi za šumski ekosistem. Naime, ovaj mrav se hrani drugim beskičmenjacima pa reguliše brojnost mnogih štetnih insekata, a u prvom redu gusjenica gubara. Pojedine grupe leptira su prisutne u NP Lovćen od kojih se na listi zaštićenih nalaze: Papilio machaon. (Linnaeus, 1758)- lastin repak, Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758) -jedarce, Papilio alexanor (Esper 92 Karaman. M., Karaman, G., Petrov I., : Mravi Vrmca, Natura Montenegrina, Podgorica 64

66 1800) sredozemni lastin repak i Parnassius apollo (Linnaeus, 1758)- apolonov leptir. Od tvrdokrilaca prisutnih u NP Lovćen, nalaze se i dva koja su zbog svoje atraktivnosti i sve većeg gubitka svojih staništa i zakonom zaštićena, a to su: Lucanus cervus (Linnaeus, 1758)- jelenak, i Oryctes nasicornis (Linnaeus, 1746)- nosorožac. Formica rufa (Linnaeus, 1761) šumski mrav Papilio machaon. (Linnaeus, 1758) lastin repak Papilio alexanor (Esper 1800) sredozemni lastin repak Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758) jedarce 65

67 Lucanus cervus (Linnaeus, 1758) jelenak Oryctes nasicornis (Linnaeus, 1746) nosorožac Gmizavci i vodozemci Planinske tačke Lovćena i Prokletija ističu se kao posebno vruće tačke diverziteta vodozemaca i gmizavaca u Crnoj Gori. Faunu Lovćena odlikuje prisustvo velikog broja vodozemaca i gmizavaca. Do sada je registrovano 16 taksona na ovim prostorima. Većina ima međunarodnu zaštitu, a zaštićena su i nacionalnim zakonodavstvom Crne Gore. Izraženo je prisustvo endemskih i reliktnih poput: Sorex minutus, Lacerta mosorensis, Lacerta oxycephala, Natrix natrix persa, Podarcis muralis, Podarcis melisellensis i dr. (Dukic, 1995). Jezero ispod Jezerskog vrha se smatra lokalitetom vrijednim da bude zaštićeno kao specijalni herpetološki rezervat. To je stanište vodozemaca poput: Rana ridibunda, R. dalmatina, Hyla arborea, Bufo bufo, Triturus vulgaris i manje populacije Triturus cristatus. 93 Od rijetkih i zaštićenih gmizavaca na području opštine Kotor mogu se naći: šumska kornjača (Testudo hermanni) i evropska kornjača (Emys orbicularis). Šumska kornjača (Testudo hermanni) je svojom biologijom vezana isključivo za šumska staništa. Brojna je u toplijoj zoni Crne Gore i pripada fauni Mediterana. Značajan je elemenat životnih zajednica i predstavlja osnov za ishranu rijetkih ptica (npr: bijela kanja). Česta je meta sakupljača turista koji je drže kao kućnog ljubimca. Zato je stavljena pod II stepen zaštite (Aneks II). Smanjena brojnost evropskoj kornjači (Emys orbicularis) je zaprijetila zbog uništavanja areala uglavnom močvarnog dijela kojeg ona naseljava. Takođe se od rijetkih i zaštićenih na području Opštine mogu istaći: kraška gušterica (Podarcis melisellensis), oštroglava gušterica (Lacerta oxycephala), veliki zelembać (Lacerta trilineata), blavor (Ophisaurus apodus), tarantela (Hemidactylus turcicus), smuk (Zamenis longissimus), prugasti smuk (Elaphe quatuorlineata), Leopard smuk (Zamenis situla), Primorski smuk (Coluber gemonensis). Česta je bjelouška (Natrix natrix) i poskok (Vipera ammodytes). 93 Nacionalni parkovi Crne Gore, Nacionalni park Lovćen Plan upravljanja ( ) 66

68 Od vodozemaca česte su zelena krastača (Bufo viridis), gatalinka (Hyla arborea) međunarodno zaštićene vrste, i žuti mukač (Bombina variegata). Svi su oni svojom biologijom vezani za močvarna i vodena staništa. Izuzetno su osjetljivi na kvalitet životne sredine, pa ih i najmanje zagađenje vode udaljava iz takvog područja. 94 Ptice Diverzitet prirodnih staništa i ustaljeni jadranski put ptica selica rezultiraju visokim diverzitetom ptičjih, uključujući grabljivice, šumske i močvarne vrste. Od ukupno 526 evropskih ptica, pretpostavlja se da je u Crnoj Gori redovno prisutno 333. Od njih 204 se gnijezde u zemlji. Vizi (1994) navodi neke karakteristične ptice za proučavane biome. Za biom zimzelenih primorskih šuma i makija neke od karakterističnih ptica su: Sylvia communis (obična grmuša), Hippolais pallida (sivi voljić), Saxicola torquata (crnoglava travarka). Za biom submediteransko jadranskih, uglavnom listopadnih šuma neke od karakterističnih ptica su: Sitta neumyer (brgljez kamenjar), Saxicola torquata (crnoglava travarka), Monticola solitarius (drozd modrulj). Za biom kamenjara i pašnjaka i šuma na kamenjarima (oro) mediteranskih planina neke od karakterističnih ptica su: Parus major (velika sjenica), Sitta europaea (siva sjenica), Erithacus rubecula (crvendać). Brdo Vrmac je značajan koridor za vrijeme migracije ptica, kao i zimovalište kontinentalnih populacija ptica šumskih i otvorenih staništa. Do sada je na Lovćenu registrovano 88 ptičjih. Od registrovanih 88 u NP Lovćen, zaštitu uživaju 85 ptica (Službeni list Republike Crne Gore br. 76/06). Prisustvo međunarodno značajnih ptica se može dati na osnovu podataka iz nacionalne EMERALD baze podataka, za područja: Tivatska solila, Prirodno i kulturno istorijsko područje Kotora (Kotorsko-Risanski zaliv) i Lovćen. Primjenom međunarodnih kriterijuma po osnovu Bernske konvencije (Konvencija o zaštiti Evropskih staništa divlje flore i faune) i EU Wild Birds Directive (79/409 EEC, 91/244/EEC, 94/24 EC & 94/C241/08), u okviru EMERALD projekta u Crnoj Gori, potvrđeno je prisustvo sledećih međunarodno značajnih ptica na sajtovima koji se smatraju relevantnim za šire Bokokotorsko područje: za prirodno i kulturno istorijsko područje Kotora karakteristične su ptice: na obali imamo galebove (Larus genei) vodomara (Alcedo atthis), i morske vrance (Phalacrocorax aristotelis i Phalacrocorax carbo) koji su dosta rijeđi. Vrabac (Passer domesticus) je ubjedljivo najčešća ptica gradske sredine a lastavice (Hirundo rustica) se gnjezde po starim zidinama. U šumarcima i makiji su česti: drozdovi (Turididae), sjenice (Paridae), kraljići (Regulidae), grmuše (Sylvidae) i veoma ukrasni pupavac (Upupa sp). 95 U listopadnim šumama prisutni su: grlica (Streptopelia turtur) i golub dupljaš (Columba oenas). Prisutne su imnoge druge vrste iz porodica koka, kukavica, sova, legnjeva, svračaka i drugih. Obalno područje Grblja je na jadranskom migracionom koridoru, koji je jedan od 4 najznačajnija koridora za seobu ptica na putu Evropa-Afrika. Mnoge od njih nalaze u makiji mjesto za gniježđenje i zimovanje. Takve su ptice grmuše roda Sylvia sp., sjenice roda Parus sp. potom crnoglavka Emberiza melanocephala, trešnjar Coccothraustes coccothraustes, brgljaz kamenjar 94 Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore (2011) : Informacija o stanju životne sredine za god. 95 Opština Tivat (2013): Izvještaj o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu, Detaljni urbanistički plan Golf ekonomija u Tivtu, Studio Synthesis architecture&design, Podgorica 67

69 Sitta neumayer, crvendać Erithacus rubecula i dr. Ovo područje je i seobeni koridor za grabljivice kao što su: kratkoprsti kobac Accipiter brevipes i morski soko Falco eleonora. 96 Ptice Lovćena: Accipiter brevipes, Aquila chrysaetos, Asio flammeus, Bubo bubo, Circaetus gallicus, Dendrocopos medius, Dendrocopos syriacus, Falco biarmicus, Falco peregrinus, Ficedula albicollis, Ficedula parva, Lanius collurio, Lanius minor, Pernis apivorus, Picus canus. U fauni ptica Orjena prisutna je, Alectoris graeca (jarebica kamenjarka), Monticola solitarius (drozd modrulj), Monticola saxatilis (drozd kamenjar) Sitta neumyer (brgljez kamenjar), i druge. U nepristupačnim djelovima Orjenskog masiva gnijezdi se suri orao (Aquila chrysaetos), izuzetno prorijeđena uslijed nedostatka hrane i trovanja. Od porodice jastrebova (Accipitridae), prisutni su kratkorepi kobac (Accipiter brevis), jastreb kokošar (Accipiter gentilis), kobac (Accipiter nisus) a sokolovi (Falconidae) su na ivici opstanka. Od interesantnih, u četinarskim šumama Orjena obitava crni djetlić (Dryocopus martuis), golub grivaš (Columba palumbus) i zeba (Fringilla coelebs). 97 Mali broj zaštićen je Zakonom o lovstvu, dok ostale uživaju trajnu zaštitu. Od pernate divljači na području Kotora dominira jarebica kamenjarka (Alectoris graeca), sojka (Garullus glandarius), svraka (Pica pica ), vrana (Corvus corone cornih), fazan (Phasianus sp.) a od migratornih šumska šljuka (Scolapax rusticula L.) i druge selice. 98 Na području Morinjskog Zaliva, predloženom za zaštitu, očuvana je rijetka, bogata i raznovrsna fauna ptica. Pomenućemo samo one od posebnog značaja, ptice od mediteranskog rasprostranjenja, rijetke i ugrožene vrste, vizuelno i zvučno veoma lijepe i upadljive kao što su: drozd modrulj (Monticola solitarius), mediteranska bjelka (Oenanthe hispanica) i crnoglavka Emberiza melanocephala. Ove vrste su zaštićene kao prirodne rijetkosti na teritoriji Crne Gore (Službeni list Republike Crne Gore br. 76/06), a takođe se nalaze među prioritetima za zaštitu u Evropi (SPEC 2,3), prema kriterijumima međunarodne organizacije za zaštitu ptica BirdLife International (2004). Sisari Crna Gora ima bogatu faunu sisara. Najveći broj javlja se u šumskom planinskom dijelu. U fauni sisara na području opštine Kotor su prisutni: od mesojeda, npr. vuk (Canis lupus), šakal (Canis aureus), lisica (Vulpes vulpes), mrki medvjed (Ursus arctos), jazavac (Meles meles) divlja mačka (Felis silvestris), kuna bjelica (Martes foina ) od glodara po poljima, šumarcima i livadama su zastupljeni evropski zec (Lepus europaeus) vjeverica (Sciurus vulgaris ), i neke vrste miševa roda Apodemus sp. od papkara: divlja svinja (Sus scrofa), srna (Capreolus capreolus), od bubojeda- Erinaceus concolor (bjelogrudi jež), i dr. 99 Od krupnih sisara na Lovćenu se mogu naći: Ursus arctos (mrki medvjed), Sus scrofa (divlja svinja), Capreolus capreolus (srna), Lepus europaeus (zec), Canis lupus (vuk), Vulpes vulpes (lisica), Martes foina (kuna bjelica), Martes martes (kuna zlatica). Iako je fauna sitnih sisara do sada slabo istraživana, u području Lovćena je registrovano 14 taksona. Takođe su zastupljeni: 96 Vlada Crne Gore i Ministarstvo uređenje prostora i zastite životne sredine ( ): Lokalna studija lokacije Trešanjski mlin, str Vučković, M., (1979): Orjen-potencijalni nacionalni park, Časopis Boka 10/II. Zbornik radova iz nuke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str: Vasić. V., (1990): Ptice iz Crne Gore u Britanskom muzeju, Glasnik Republičkog Zavoda Zaštite prirode Prirodnjačkog muzeja Titograd, str: Vučković, M., (1979): Orjen-potencijalni nacionalni park, Časopis Boka 10/II. Zbornik radova iz nuke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str:

70 Erinaceus sp (bjelogrudi jež), Talpa caeca (slijepa krtica), Sciurus vulgaris (vjeverica), Dryomys nitedula (šumski puh), Apodemus mystacinus (kraški miš), Rhinolophus ferrumequinum (slijepi miš potkovičar). 100 U fauni sisara Orjena su prisutni: Canis lupus (vuk), Ursus arctos (mrki medvjed), srna (Capreolus capreolus), Sus scrofa (divlja svinja), Lepus europaeus (zec) Centri biodiverziteta Teritorija Crne Gore se u poređenju sa ostalim područjima u Evropi može smatrati kao jedan od centara bološkog diverziteta. Takođe, primorski region Crne Gore i njegovo zaleđe, smatraju se najznačajnijim centrima diverziteta vodozemaca i gmizavaca na Balkanskom poluostrvu i u Evropi. Dosadašnja saznanja o zastupljenosti i prostornom rasporedu biodiverziteta na teritoriji Opštine Kotor upućuju na poseban značaj ovog područja kao specifičnog centra biodiverziteta. Prisustvo međunarodno značajnih ptica se može dati na osnovu podataka iz nacionalne EMERALD baze podataka, za područja: Tivatska solila, Prirodno i kulturno istorijsko područje Kotora i Lovćen. Diverzitet prirodnih staništa i ustaljeni jadranski put ptica selica rezultiraju visokim diverzitetom ptičjih, uključujući grabljivice, šumske i močvarne vrste. Od ukupno 526 evropskih ptica, pretpostavlja se da je u Crnoj Gori redovno prisutno 333. Od njih 204 se gnijezde u zemlji. Primjenom međunarodnih kriterijuma po osnovu Bernske konvencije (Konvencija o zaštiti Evropskih staništa divlje flore i faune) i EU Wild Birds Directive (79/409 EEC, 91/244/EEC, 94/24 EC & 94/C241/08), u okviru EMERALD projekta u Crnoj Gori, potvrđeno je prisustvo međunarodno značajnih ptica na sajtovima koji se smatraju relevantnim za šire Bokokotorsko područje tj. za prirodno i kulturno istorijsko područje Kotora, Vrmac i obalno područje Grblja. Brdo Vrmac je značajan koridor za vrijeme migracije ptica, kao i zimovalište kontinentalnih populacija ptica šumskih i otvorenih staništa. Obalno područje Grblja je na jadranskom migracionom koridoru, koji je jedan od 4 najznačajnija koridora za seobu ptica na putu Evropa- Afrika. Mnoge od njih nalaze u makiji mjesto za gniježđenje i zimovanje. Na području opštine Kotor nijesu identifikovana područja koja su značajna za biljke Important Plant Areas (IPA) i područja koja su značajna za gljive (Important Fungi Areas - IFA). Kao područje sa značajnim floritičkim diverzitetom ističe se Vrmac radi čega je predloženo za stavljanje od zaštitu u potencijalnoj kategoriji Regionalni park. Konačno utvrđivanje kategorije zaštite, režima upravljanja i granica ovog područja treba da bude utvrđeno u Studiji zaštite a u skladu sa odredbama iz člana 56 Zakona o zaštiti prirode. Osim toga za morski dio Opštine Kotor postoje dva veoma važna područja. Jedno je unutar zaliva na potezu od Dražin Vrta do Perasta i u okolini Strpa koji je predstavljen veoma specifičnim staništem tzv. vruljama, tj. izvorima slatke vode na morskom dnu. Ovo su specifična staništa koja pružaju veliki biodiverzitet i trebalo bi ih na poseban način sačuvati. Drugi dio koji je takođe predložen za zaštitu je područje od uvale Žukovac do rta Platamuni što bi jednog dana trebalo da bude zaštićeno područje u moru. Karakteristike staništa i prisustvo mnogih zaštićenih na ovim područjima daje za pravo i obavezu da se utvrde odgovarajuće kategorije zaštite ovih područja. Osim toga zaliv je poznato mrestilište mnogih riba pa je i iz tog razloga veoma važno obezbjediti njegovo očuvanje i prirodnu ravnotežu. 100 Nacionalni parkovi Crne Gore, Nacionalni park Lovćen Plan upravljanja ( ) 69

71 2.6. Agrobiodiverzitet Stanje i potencijali razvoja poljoprivrede Crnogorsko primorje je od davnina prepoznato kao jedno od prirodno čistih destinacija pogodnih za pokretanje organske ekološke poljoprivredne proizvodnje na što ukazuju brojne prednosti: raznolikost klime, tla, reljefa, poljoprivrednih kultura, ekološka čistoća, i raznolikost strukture privrednih djelatnosti. Tlo je neprocjenjivo nacionalno blago, prirodni resurs kojim čovjek raspolaže i upravo je zbog toga veoma važno voditi računa o njegovoj održivosti (optimalnom i racionalnom korišćenju, zaštiti i čuvanju tla), a indirektno i o zdravlju nas samih. Iako je poljoprivreda tradicionalna djelatnost ruralnog stanovništva Kotora, sadašnja struktura je znatno izmjenjena. Struktura zasijanih površina na raspoloživim poljoprivrednim zemljištima opštine Kotor odgovara klimatskim i pedološkim karakteristikama i usmjerena je prije svega na proizvodnju agruma, ranog povrća, maslina, ljekovitog bilja i sadnog materijala suptropskih kultura, kao i plastenička proizvodnja, a u poslednje vrijeme se stimuliše proizvodnja i prerada mediteranskih kultura. Zbog malog učešća poljoprivrednog zemljišta na području opštine Kotor, poljoprivreda ne može biti tržišno konkurentna kroz intenzivnu poljoprivredu, već se prvenstveno treba oslanjati na poljoprivredna gazdinstva koja su u stanju proizvesti jedinstvene izvorne poljoprivredne proizvode visokog kvaliteta i prepoznatljivosti. Od obradivih površina na teritoriji opštine Kotor, na oranice i bašte otpada oko 23%, voćnjake i vinograde 25%, livade 51%. Ako se tome doda činjenica da pašnjaci čine 52% ukupnog poljoprivrednog zemljišta, sasvim je uočljiva zarljiva uloga poljoprivrede u sadašnjoj orijentaciji stanovnika Kotorske opštine. Takođe je evidentno zaostajanje i kada je u pitanju proizvodnja grožđa i agruma, kako po pitanju smanjenja broja rodnih stabala, tako i u pogledu prinosa. Od ukupnog broja stanovnika, samo se 0,6% bavi poljoprivrednom proizvodnjom kao primarnom djelatnošću, dok za većinu domaćinstava seoskih područja poljoprivreda predstavlja samo dopunski izvor prihoda. Većina gazdinstava ima manje od 3 ha zemlje (prosjek za cijelo područje Kotorske opštine je 0,6 ha po poljoprivrednom gazdinstvu), a znatno je manja zastupljenost većih gazdinstava (od 1,0-20,0 ha), pa sadašnja struktura ne omogućava rentabilnost i produktivnost, a bez njih je teško proizvoditi, a nemoguće konkurisati. Osnovni razlozi nerentabilne poljoprivredne proizvodnje su brojni: sitan posjed, nepovoljni uslovi kreditiranja, koji ograničavaju nove investicije i intenziviranje proizvodnje, niske cijene poljoprivrednih proizvoda u odnosu na cijene repromaterijala, nerazvijeni kanali otkupa, kolebljive otkupne cijene, odsustvo bilo kakvih formi udruživanja proizvođača. Sve ovo zajedno ostavlja trajni pečat u maloj i oscilatornoj poljoprivrednoj proizvodnji, koja ne može biti konkurentna na stranom tržištu pa su brojni poljoprivredni proizvodi berzanski. Tamo gde može da konkuriše, a to su diferencirani poljoprivredni proizvodi, višeg stepena obrade, ograničenja su, prije svega, finansijske i organizacione prirode. Naime, nedostaju stimulativni i povoljni kreditni izvori za proširenje proizvodnje, ulaganje u novu tehnologiju i marketing, a pored toga brojne sitne proizvođače, sudeći po mentalitetu našeg naroda, veoma je teško animirati, stimulisati, organizovati i udružiti u tzv. lanac dodate vrednosti (value chain). Zato se u planskim projekcijama predviđa potreba za konstantnim porastom učešća površina pod ekološkom poljoprivredom i veće interesovanje za podizanje novih obradivih površina, maslinjaka, voćnjaka i vinograda, obnovu starih i opožarenih, modernizaciju i povećanje prerađivačkih kapaciteta. Zahtjeva se promjena postojećih tehnologija, uvažavanje znanja i vještine poljoprivrednog proizvođača kao i iskustva njegovih predaka uz prilagođavanje poljoprivrednih proizvođača 70

72 novom tržišnom pristupu. Za uzvrat, poljoprivrednom proizvođaču omogućava kontinuiranu biljnu proizvodnju u saglasnosti sa prirodom a potrošaču osigurava kvalitetne i zdravstveno ispravne proizvode. Integrisana proizvodnja objedinjuje najbolje od tradicionalne biljne proizvodnje sa modernim ekološki i ekonomski prihvatljivim tehnologijama. Pošto je u narednom periodu realno očekivati snažne institucionalne i tržišne zahtjeve i pritiske koji se ogledaju u usklađivanju domaćeg zakonodavstva sa zakonodavstvom EU, daljnjoj liberalizaciji domaćeg tržišta hrane i pića, padu cijena i povećanju zahtjeva za sigurnošću hrane i kvaliteta proizvoda, na dugi rok moći će opstati samo oni proizvođači koji budu konkurentniji tržištem i cjenom U cilju jačanja poljoprivredne politike i povećanja učinkovitosti napora u poljoprivrednoj proizvodnji na putu stvaranja ovog produktivnijeg sektora zadatak koji se mora preduzeti jeste prikupljanje i obrada informacija za bazu podataka, kao argument donositeljima odluka presudnih za smjer tog privrednog razvitka. To podrazumijeva i popis ukupnog broja stabala (maslina, šipka i dr), proizvođača i obima proizvodnje. Izrada Registra tradicionalnih poljoprivrednih proizvoda treba da posluži kao osnova za dalja istraživanja, podsticanje proizvodnje, promociju i zaštitu i formiranje eko i ruralnog turizma. Nepostojanje Registra na teritoriji opština Kotor doprinose nepotpunosti trenutne slike stanja u ovoj oblasti koja se može okarakterisati i kao poljoprivredno, turističko i kulturno blago Boke. Biljni sadni materijal Osim prirodne vegetacije: šume crnike, borova i šumaraka čempresa, u priobalnom pojasu Mediterana postoji mnogo uzgoja i uvoza subtropskih biljaka: kaktusa, agava, palmi, juka, aloea, kamelija, oleandri, mimoza, raznog tropskog voća. Postoje podaci da su u 19. vijeku postojali pokušaji uzgajanja lana, buhača, venecijanskog ruja pa čak i duvana (Peričić, 1986). U cilju ljepšeg izgleda grada i okoline, te stvaranja navike uređenja i očuvanja našeg životnog prostora, na teritoriji opštine Kotor zasađene su razne dekorativne vrste: kanarska datula Phoenix canariensis, niska žumara Chamaerops humilis, pinjol Pinus pinea, primorski bor Pinus maritima, himalajski cedar Cedrus deodora, čempres Cupressus sp., bogumila Bougenvillea spectabilis, judino drvo Cercis siliquastrum, mimoza Mimosa sp., krupnocvjetna magnolija Magnolia grandiflora, sirijska ruža Hibiscus syriacus, albizija Albizia julibrissin, glicinija Wisteria sinensis, petolisna lozica Parthenocissus quinquefolia, tekoma Campsis grandiflora, kamelija Chamellia japonica, pitosporum Pittosporum tobira, melija Melia azedarach, nješpula Eriobotrya japonica, juka Yucca sp., tamaris Tamarix sp., poincijana Caesalpinia gilliesii, hortenzija Hydrangea sp., ruzmarin, bršljan, šatirani keder i dr. Pojedine autohtone vrste voća: masline, vinova loza, smokva, dud, badem, rogač, šipak, duvan, citrusi (narandža, mandarina, limun) i ostale vrste voća (šljive, breskve, trešnje, višnje, mušmula, marelica, kivi, kaki, oskoruša, i različito povrće: gomoljica, lukovica, grahorice, žitarice i druge. Kao biološku osnovu za formiranje vegetacijskog potencijala duž plaže, pored već predloženih biljaka, posebno koristiti vrste koje podnose i posolicu, visoku insolaciju, sušu i izloženost jakim vjetrovima i to: pitosporum Pittosporum tobira, tamaris Tamarix sp., oleander Nerium oleander, mirta Myrtus communis, konopljika Vitex agnus castus, tršlja Pistacis lentiscus, maginja Arbutus unedo, lemprika Vuburnum tinus i dr Mijanović O., (1979): Cvijeće u vertikalnom zelenilu naselja u Boki Kotorskoj, Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi,str Horvat, I., (1941): Istraživanja vegetacije Biokova, Orjena i Bjelašnice, Zagreb 71

73 Životinjski agrobiodiverzitet Na teritoriji opštine Kotor, nažalost je uočena stagnacija broja domaćinstava koja se bavi stočarstvom, usitnjenost, nestandardizovanost i nerentabilnost stočarske proizvodnje na privatnom sektoru kao i neznatan broj stočnog fonda. Osnovni razlozi ovakvog stanja i dugogodišnjeg silaznog trenda proizvodnje su brojni: neodgovarajuća agrarna politika i nemogućnost dugoročnog planiranja i organizovanja proizvodnje (niske stimulacije, nedovoljna kreditna podrška); visoke cijene stočne hrane i dispariteti cijena na relaciji stočne hrane i stočarskih proizvoda; visoke kamatne stope koje uslovljavaju ekstenzivnost proizvodnje, odnosno ograničavaju ulaganja u proširenje proizvodnje, uvođenje inovacija, novih tehnologija i sl., usitnjen posjed, mala količina grla stoke (gajenja goveda, ovaca, koza), mala i ekstenzivna proizvodnja, nedostatak bilo kakvih formi objedinjavanja i udruživanja proizvodjača; needukovana radna snaga (kontrolisana proizvodnja zahtijeva primjenu postojećih naučnih saznanja iz oblasti selekcije, ukrštanja, reprodukcije, gajenja, njege, ishrane, zdravstvene zaštite stoke). S obzirom da je stočarstvo viša faza "organske industrije" i ujedno najintenzivnija grana poljoprivredne djelatnosti, upravo ono i pokreće razvoj i biljne i ukupne poljoprivredne proizvodnje u svakoj zemlji. Stoga, u narednim godinama neophodno je povećavanje učešća stočarstva (u okviru njega govedarstva) u vrijednosti ukupne poljoprivredne proizvodnje, čime bi se omogućila efikasna valorizacija ratarskih proizvoda, kao i povećanje ukupnih deviznih prihoda zemlje od izvoza stočarskih proizvoda. Takođe je potrebno očuvati i/ili revitalizovati stare, tradicijonalne sorte i rase prvenstveno u svojoj izvornoj, očuvanoj sredini, jer su samo tako one osnova i oruđe za očuvanje postojećih, staništa i ukupnog biodiverziteta. Na jugu Crne Gore se nalazi neznatan ali specifičan broj populacija stoke koje se takođe gaje i na drugim prostorima Balkanskog poluostrva. U govedarstvu su najzastupljenija goveda rase buša. Buša spada u grupu kratkorogih goveda Bos brachyeros europeus. Poznata je i pod nazivom domaće planinsko govedo ili ilirsko govedo. To je izrazito sitno goveče, kombinovanih proizvodnih osobina, skromna je u pogledu ishrane, njege i smještaja i drži se pretežno ekstenzivno. Buša i njeni meleze naseljavaju brdska, i kraška područja naše opštine. Zbog uslova u kojima egzistira ima veoma snažnu i grubu konstituciju, dobro se prilagođava uslovima sredine, a odlikuje se i otpornošću na zarazne i parazitske bolesti. U ovčarstvu je zastupljena pramenka sa više lokalnih autohtonih varijeteta koji su adaptirani lokalnim uslovima. Po svojoj brojnosti i geografskoj rasprostranjenosti ova rasa ovce je najzastupljenija na području Crne Gore. Domaća balkanska koza gaji se u područjima krša koja su obično obrasla šikarom i sitnim listopadnim drvećem, u primorskim opštinama koja nisu pogodna za ovcu, a pogotovu ne za gajenje goveda. Varijetet crvene boje smatra se reprezentativnim za ovu vrstu u Crnoj Gori. Mali brdski konj se uglavnom zadržao u brdsko-planinskom području sjevernog dijela Crne Gore, dok se magarci, iako u malom broju, srijeću na teritoriji naše opštine. Autohtoni tip svinje šiška, već odavno je nestala sa područja Crne Gore. 105 S obzirom na dosadašnji negativni trend u cjelokupnoj stočarskoj strukturi, depopulaciji, neiskorišćenosti raspoloživih resursa odnosno izažajnom padu ukupnog broja prisutnih grla stoke svih kategorija, opština Kotor bi trebalo stvoriti uslove Programa podrške razvoju stočarske 103 Obradović, M.,(1979): Prilog adventivnoj flori okoline Herceg-Novog, Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi 104 Banuševac, T., Vukićević, E., Mijanović, O., Sterniša, A., Đakonović, F., (1979): Dekorativne biljke Bokokotorskog zaliva i njihov značaj u turizmu. Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RCG (2008): Akcioni plan očuvanja genetičkih resursa u poljoprivredi ( ), Biotehnički institut Podgorica 72

74 proizvodnje kroz agrarnu reformu i stvaranje konkurentne primarne poljoprivredne proizvodnje, kroz program tranzicije sitnih domaćinskih poljoprivrednih gazdinstava u veće, specijalizovane komercijalne proizvođače koji će moći konkurisati na otvorenom tržištu agrarnih proizvoda, a koja se inače sprovodi prema modelima poljoprivredne politike Europske unije Važnost zaštite autohtonih i zaštićenih rasa domaćih životinja Na osnovu dosadašnjih iskustava, analiza i pretpostavki budućeg okruženja proizvodnje hrane FAO je nove strateške smjernice ugradio u Globalni akcijski plan očuvanja izvornih i zaštićenih rasa (Global Plan of Action for Animal Genetic Resources), usvojen u Interlakenu u septembru godine. U navedeni Globalni akcijski plan ugrađene su strateške i operativne odrednice gazdovanja farmskim genetskim resursima kojima je cilj zaustavljanje erozije izvornih i zaštićenih rasa domaćih životinja, njihovog održivog korištenja u funkciji proizvodnje hrane i očuvanja tradicije ruralnih prostora. Donošenju Globalnog akcijskog plana očuvanja izvornih i zaštićenih rasa prethodila je sveobuhvatna analiza aktualnog stanja genetskiih resursa u svijetu. Predpostavke naglog povećanja broja ljudi, industrijalizacija proizvodnje, i nove tehnologije pogodovale su širenju stranih visoko proizvodnih rasa, uglavnom na štetu brojnih izvornih rasa skromnijih proizvodnih osobina. Izvorne (autohtone) rase su jedinstveno genetsko naslijeđe stvarano stotinama i hiljadama godina, pa kao takvo u određenoj mjeri neponovljivo. One pružaju sigurnost za održivu proizvodnju hrane i održivu poljoprivredu u budućnosti, a njihova vjekovna povezanost sa čovjekom i podnebljem učinio ih je prepoznatljivim u ulozi čuvanja i prenošenja tradicionalnih znanja, običaja ali i težnji za vraćenje u okvire konzervacijske politike i zakonodavnih mjera. Njihovim nestajanjem smanjuje se ukupna biološka raznovrsnost složenog ekološkog sistema. U genotipovima rasa domaćih životinja skoncentrisane su tzv. agregatne adaptabilnosti kao odgovor na izazove vremena u kojima su se rase razvijale. Varijabilnost vrste garancija je održivosti proizvodnje u vremenima mogućih klimatskih promjena, pojave novih bolesti i drugih razloga radi kojih komercijalne rase neće moći ostvarivati očekivanu proizvodnju. Posjedovanje originalnog genoma u in vivo ili in vitro obliku omogućava, ukoliko se ukaže potreba, njegovo brzo uključivanje u proizvodni proces. Komercijalne rase koje dominiraju u industrijskoj proizvodnji hrane ne mogu u potpunosti ispuniti očekivanja zahtjevnijih potrošača, posebno u pogledu tradicionalne gastronomije. Određeni dio potrošača želi imati dostupne proizvode proizvedene tradicionalnim tehnologijama od izvornih genotipova. Autohtone rase su podsticaj oživljavanja dijela ruralnih područja, osiguravajući lokalnoj populaciji dodatni prihod. Pogodne su za korištenje i održavanje pašnjačkih površina, spriječavanje devastacije i sukcesije staništa (biotopa), uključivanje u programe organske (ekološke) proizvodnje i razvijanje prepoznatljivih tradicionalnih robnih marki. Sastavni su dio ekosistema od kojega zavise brojne druge biljne i životinjske vrste. Na osnovu člana 100 Zakona o zaštiti prirode ("Sl. list Crne Gore",br. 51/08 od god.) izrađena je Nacionalna Strategija biodiverziteta sa Akcionim planom za period godine, koja predstavlja osnovni dokument zaštite prirode koji daje opšte-dugoročne i posebne-operativne ciljeve i smjernice očuvanja i zaštite biološkog diverziteta in situ i ex situ u prioritetnim oblastima djelovanja, i njegovo održivo korišćenje koje prati plan aktivnosti i mjere za njihovo postizanje, u skladu sa ukupnim privrednim, drušvenim, i kulturnim razvojem Crne Gore. Opšti principi /načela od kojih polazi Strategija stvaraju uslove za implementaciju 73

75 predhodno navedenih ciljeva iz člana 26 Konvencije o biološkom diverzitetu: zaštitu biološkog diverziteta i održivo korišćenje njegovih komponenti, kao i pravedna raspodjela koristi od upotrebe genetskih resursa. Na osnovu člana 33, Zakona o stočarstvu ("Službeni list CG", br. 72/10 ) Buduća dokumenta treba da stvore važan i učinkovit okvir za unapređenje održivog korišćenja, razvoja i očuvanja izvornih i zaštićenih rasa u funkciji proizvodnje hrane, što će doprinijeti postizanju prehrambene sigurnosti i zatiranju siromaštva Lokalne manifestacije na području Opštine Kotor Tradicionalan odnos i život u ovom području svorio je svijest kod lokalnog stanovništva o vrijednostima kulturnih i prirodnih dobara. Ova svijest manifestovana je kao potreba za isticanjem identiteta i očuvala se do današnjih dana. Zahvaljujući bogatom nasljeđu, razne društvene aktivnosti i djelovanja prepoznaju se kroz kolektivne oblike izražavanja, individualno djelovanje ili kroz rad institucija u brojnim tradicionalnim manifestacijama i feštama. Dani kamelije su posvećeni uspomeni prenošenja cvijeta kamelije iz Istočne Azije u Boku Kotorsku. Po legendi, godine ovaj cvijet je donio stari stolivski kapetan iz Japana u Boku Kotorsku da bi je poklonio svojoj ženi. Tokom višednevnih događanja ističu se izložbe cvijeća, likovne izložbe, pozorišne predstave, Bal kamelija i izbor dame Kamelija, kao i niz koncerata. Kamelija, Chamellia japonica je biljna koja se zbog svojih estetskih i ekoloških svojstava uspješno kultivira na području opštine Kotor. Kostanjada je još jedna lokalna manifestacija i ujedno specifičan način promovisanja turističko-poljoprivredno-kulturne tradicije i gastronomske ponude ovih prostora. Organizuje se povodom toga što je Stoliv na području naše opštine prepoznat kao voćarsko mjesto u kome samoniklo dugi niz godina raste autohtona pitomog kestena. Osnovni cilj Kostanjade je prezentacija i degustacija proizvoda od kestenja i zdrave hrane, što čini podstrek razvoju poljoprivrede i seoskog turizma, ali i stvaranju povoljnog poslovnog ambijenta za preduzetništvo većeg broja građana. 74

76 3. Zaštita biodiverziteta kroz zaštićena prirodna dobra 3.1. Zaštita biodiverziteta in-situ (na licu mjesta) U Opštini Kotor su zastupljeni oblici in situ zaštite biodiverziteta, prvenstveno kroz zaštićena prirodna dobra za čiju zaštitu su zaduženi organi i institucije centralne i lokalne vlasti. Od ostalih oblika zaštite (ex situ) nijesu razvijeni posebni mehanizmi koji su u nadležnosti organa lokalne vlasti prirodna dobra - zaštićena područja prirode Nacionalno zaštićena prirodna dobra A. Postojeća zaštićena područja Po osnovu nacionalnog zakonodavstva, u Crnoj Gori je stavljen pod zaštitu veliki broj prirodnih dobara, od kojih mnoga omogućavaju zaštitu najznačajnijih komponenti biološkog diveziteta na licu mjesta (in situ). Uspostavljanje Nacionalne mreže zaštićenih područja prirode koju sačinjavaju postojeća i planirana područja za zaštitu, sastavni je dio politike Vlade Crne Gore koji ima za cilj da obezbjedi zaštitu svih reprezentativnih tipova staništa, ekosistema i biljnih i životinjskih. U Opštini Kotor postoje brojni prirodni lokaliteti i objekti koji su zaštićeni i/ili koji bi trebali da budu zaštićeni u cilju zaštite biološke raznovrsnosti kao prirodnih spomenika crnogorske prirodne baštine. 1. Zaštitna zona Nacionalnog parka Lovćen: Nacionalni park Lovćen je smješten u jugozapadnom dijelu Crne Gore između Skadarskog basena, Bokokotorskog zaliva i Budvanske rivijere. Izdiže se u neposrednoj blizini mora, zatvarajući tako duge i vijugave bokeljske zalive, čineći zaleđe drevnom pomorskom gradu Kotoru. Područje NP Lovćen ne zalazi u opštinu Kotor, već samo njegova zaštitna zona. Zaštitna zona NP obuhvata površinu 8530 ha, od čega u okviru teritorije opštine Cetinje pripada ha, opštine Budva ha i opštine Kotor kojoj pripada ha od ukupne površine zaštitne zone. Ukupna površina NP Lovćen sa zaštitnom zonom iznosi ha. Sadašnje granice NP "Lovćen" definisane su Zakonom o nacionalnim parkovima Crne Gore ("Sl. list RCG", br. 47/91). 2. Zajednica lovora i oleandara iznad vrela Sopot kod Risna: As. Andropogoni-Nerietum Jov. et Vuk zajednica oleandera (Nerium oleander) i lovora (Laurus nobilis) nalazi se na krečnjačkim padinama iznad vrela zvanog Sopot, kod Risna, do oko 80 m nadmorske visine. Predstavlja ekološku enklavu na ljutom kršu pretežno higrofilne vrste (Nerium oleander) u blizini područja sa najviše padavina u Evropi (Jov. et Vuk., 1979). Ovo područje je stavljeno pod zaštitu status zaštite godine u okviru Rješenja o zaštiti objekata prirode (Službeni list SR CG br. 30/68), kao hortikulturni objekat, tačka VI. 6-ta 75

77 alineja. Predstavlja jedino područje (40 ha) u regionu Crnogorskog primorja gdje oleander raste samoniklo. Botaničku vrijednost rezervata povećava još i prirodna asocijacija lovora koja je zastupljena na ovom lokalitetu. 3. Zaštićeno stablo hrasta medunca u Donjem Orahovcu: Monumentalno stablo hrasta medunaca (Quercus pubescens) u Donjem Orahovcu zaštićeno je kao hortikulturni objekat u okviru Rješenja o zaštiti objekata prirode (Službeni list SR CG br. 30/68), tačka VI. 4-ta alineja. Nalazi na ulazu u Donji Orahovac, na udaljenosti oko 20 m od mora. Procjenjuje se da je ovo stablo staro oko 500 godina, visine je oko 25 m, obima na prsnoj visini 4,70 m, a prsnog prečnika 1,50 m. Spada u grupu najstarijih stabala ove vrste na čitavom Crnogorskom primorju. 4. Kotorsko Risanski zaliv na području opštine Kotor Područje Kotorsko - Risanskog zaliva stavljeno je pod zaštitu Odlukom Skupštine Opštine Kotor o proglašenju Kotora i njegovog područja za prirodno i kulturno-istorijsko dobro od posebnog značaja, od 14. juna godine ( Službeni list SRCG, br 17/79, Opštinski propisi)- Ovo područje je upisano i na UNESCO-ovu Listu svjetske prirodne i kulturne baštine na III sjednici Komiteta za svjetsku baštinu godine u Luxoru, Kairo, Egipat. Original povelje o upisu prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora (geografsko područje Kotorsko- Risanskog zaliva) nalazi se u kabinetu predsjednika SO Kotor. Zaštićeno područje obuhvata ukupno hektara kopna i hektara morske površine. B. Planirana zaštićena područja: 1. Orjen Područje Orjena je ranijim Prostornim planovima Crne Gore (1985, 1991, 1997) predlagano za stavljanje pod zaštitu u kategoriji Regionalni park. Novim Prostornim planom Crne Gore iz 2008 za ovo potencijalno zaštićeno područje je predložena kategorija Nacionalni park. Za ovo, kao i za ostala područja koja treba da budu stavljena pod zaštitu, u postupku njihovog stavljanja pod zaštitu treba da bude urađena Studija zaštite (član 56 Zakona o zaštiti prirode) na osnovu koje, kasnije, treba da bude izmijenjen i Zakon o nacionalnim parkovima (novi član za opis granica ovog Nacionalnog parka). Orjentaciona površina ovog zaštićenog prirodnog dobra je oko ha (vidi kartu granica ovog područja u Prilogu 5). 2. Brdo Vrmac Prostornim Planom Crne Gore iz godine planirano je stavljanje pod zaštitu brda Vrmac na teritoriji opština Kotor i Tivat u kategoriji Regionalni park. Starim PPO Kotor bilo je planirano formiranje Regionalnog parka Vrmac, ali je ta odredba sada u tom dokumentu načelno izmijenjena (izmjene i dopune PPO Kotor iz 2008 godine) i to je područje predloženo za kategoriju Predio posebnih prirodnih odlika Vrmac. Za sada, za to zaštićeno područje nije urađen stručni nalaz (Studija zaštite), u skladu sa odredbama Zakona o zaštiti prirode, niti je isto 76

78 stavljeno pod zaštitu, a time nije određen /osnovan njegov staralac upravljač. Orjentaciona površina ovog zaštićenog prirodnog dobra je oko 31,5km 2 u granicama koje administrativno obuhvataju djelove teritorija Opštine Kotor ( 13,75km 2 ) i Opštine Tivat ( 17,75km 2 ) (vidi kartu granica ovog područja u Prilogu broj 6). 3. Morinjski zaliv Zavod za zaštitu prirode Crne Gore je na istraživanom području Morinja od svega nekoliko kvadratnih kilometara registrovao 132 vrste insekata iz familije Syrphidae - osolikih muva, od ukupno 192 do sada publikovanih u mediteranskoj zoni Balkanskog poluostrva. Postoji nekoliko opravdanih razloga za ovakav kvantitet: raznovrsnost različitih mikrostaništa na malom prostoru: makija kao degradacioni stadijum zajednice česmine i crnog jasena Orno-Quercetum ilicis, zajednice pitomog kestena i lovora Lauro Castanetum sative; bijelograbića i kostrike Rusco-carpinetum orientalis; i td. Pored toga važno je napomenuti prisustvo vlažnih, skoro močvarnih staništa koja su izuzetno rijetko prisutna u drugim djelovima zaliva, uz to što su ta staništa dobro ukomponovana u sačuvane ostatke navedenih šumskih zajednica i njihovih degradacionih stadijuma. Zatim je pogodna mikroklima sa mnogo više vlage i padavina nego u sličnim staništima, što je najverovatnije omogućilo opstanak brojnim ma koje su tu živjele u davnoj geološkoj prošlosti (tercijer) kada je klima u Mediteranu bila tropska. Rezultati ukazuju ne samo na izuzetno bogatstvo ma Morinjskog zaliva, nego i na značaj ovog područja kao refugijuma endema i endemorelikata i drugih grupa organizama: Amphipoda (Karaman Gordan) i Nematoda (Laslo Barši, 2000). Predložena kategorija ovog zaštićenog područja je spomenik prirode čija je (orjentaciona) površina oko ha (vidi kartu granica ovog područja u Prilogu broj 7). 4. Morska zona kod rta Platamuni Ova morska zona je ranije identifikovana kao EMERALD područje koje se prostire od rta Platamuni do uvale Žukovac (vidi kartu granica ovog područja u Prilogu broj 8). Noviji podaci za ovo potencijalno morsko zaštićeno područje dobijeni su u okviru DFS-ovog projekta Startup of Katič MPA in Montenegro and Assessment of marine and coastal ecosystems along the cost, a u toku je i izrada studije izvodljivosti i dogovoreni plan za uspostavljanje marinskog zaštićenog područja Platamuni, koji sprovodi Agencija za zaštitu životne sredine. 5. Zaštićene grupacije stabala pojedinačni dendrološki objekti U selu Kavač kod crkve Svete Petke, na putu Tivat Kotor preko Trojice, nalazi se grupacija stabala hrasta medunca (Quercus pubescens) za koju se smatra da predstavlja relikt nekada prostranih šumskih kompleksa hrasta medunca na ovom području. Populus nigra L. (crna topola) kao najstarije drvo u srcu grada Kotora je posađena u dvorištu tadašnjeg franjevačkog samostana Gospe od Anđela (današnje pjacete ili na Trgu od Kina) poslije snažnog zemljotresa 1667 godine. Stara je 346 godina. Potiče iz Mletačkog doba. Predstavlja pravi identitet našeg grada. Nažalost, crna topola nije dovoljno prepoznatljiva, nije se dovoljno radilo na njenoj prezentaciji i ukupnoj kulturnoj, prirodnoj i turističkoj valorizaciji. Nije 77

79 proglašena za monumentalni spomenik prirode. Svjedoci smo da se pod krošnjom ovog impozantnog drveta odigrava dio Programa: Kotor Art-a, Pozorišta za djecu, kotorskih književnih večeri, sajmova, pa je poželjno da se ova topola nađe na svim promotivnim katalozima kako bi upotpunila turističku ponudu ovoga grada, jer predstavlja nezaobilazni kulturni i duhovni identitet. 6. Kostanjica S obzirom da šume kostanja predstavljaju poseban tip staništa u submediteranskom dijelu Crne Gore i da je njihova distribucija diskontinualna zeleni prekidi (Kostanjica, Stoliv, Savinska dubrava, Ostros, Livari), opravdano je opredjeljenje opštine Kotor da se autohtone sastojine kostanja i lovora Lauro Castanetum sativae, iznad Kostanjice (do nv od oko 100m) stave pod zaštitu. Zaštitu treba sprovesti u cilju očuvanja diverziteta staništa i pejzažnih vrijednosti područja. PPO Kotor (1983; 1995) je predložio uspostavljanje posebnog (specijalnog) rezervata prirode sa orijentacionim granicama. Iako su ove šume izvan zahvata DUP-a Kostanjica, ističe se značaj njihove zaštite i predlaže da se stave pod liberalniji režim zaštite kao posebni prirodni predio čija je (orjentaciona) površina oko 5.500ha (vidi kartu granica ovog područja u Prilogu broj 9). Ova kategorija zaštite je u skladu sa njihovim osnovnim vrijednostima. C. Područja koja imaju karakteristike prirodnih dobara, a koja nijesu planirana niti zaštićena 1. Drvored palmi u Risnu - U prostor urbanog tkiva Risna odlično se uklopilo zelenilo uz saobraćajnice (ZUS) pa se svojom ljepotom ističe kvalitetan drvored palmi Phoenix canariensis, koji je dijelom i u zoni Morskog dobra i koje treba staviti pod posebnim režimom zaštite. Na ovaj drvored se odlično naslanja drvored Nerium oleander koji je jednim dijelom u okviru okućnica-bašti i predstavlja sa palmama primjer uvođenje zelenila u jedinstven sistem 2. Kameno more - Kamenita površina koje se nalazi na putu od Risna prema Crkvicama (kod sela Knežlaza) obiluje izvanrednim prirodnim karakteristikama. Među ostalim tu je i nekoliko pećina sa specifičnom endemičkom pećinskom faunom, tako da u svojoj ukupnosti predstavlja tipičnu krašku tvorevinu s izraženim procesima karstifikacije. Ovo područje predstavlja posebnu prirodnu zanimljivost za brojne naučne radnike i turiste. 3. Vodoizvorišta Kao posebna obilježja prirodne sredine, a podložni zaštiti u svrhu estetskih vrijednosti naročito užeg područja grada Kotora su izvor i rječica Škurda i posebni kraški fenomen izvor Gurdić. Njihov specifični značaj upućuje da se uspostavlja specifičan vid zaštite budući da su ova izvorišta u neposrednom kontaktnom području sa starim gradskim jezgrom i vezani istorijskim procesom razvoja ovog grada. 4. Područje mora Sam Bokokotorski zaliv posebna je prirodna atrakcija. Njegov dio Kotorski zaliv koji je najdublje prodro u kopno karakterišu dodatna i specifična prirodna obilježja (klima, dubine, providnost, itd.). 78

80 Međutim, upravo njegov geografski položaj u odnosu na čitav Bokokotorski zaliv ima i određene prirodno- fizičke karakteristike a odnose se na njegovu moć autopurifikacije. Obzirom na nedovoljnu moć samopročišćavanja Kotorskog zaliva u manjoj mjeri Risanskog potrebno je preduzeti sve mjere da se spriječi njegovo zagađenje odnosno negativne posljedice na veoma bogatu i raznoliku podmorsku faunu i floru. Zbog prisustva rijetkih i zaštićenih morske flore i faune specifično na potezu Dražin Vrt Perast, oko peraških ostrva i oko Strpa, ova područja u narednom periodu treba staviti pod poseban režim zaštite biodiverziteta. To podrazumijeva zabranu bilo kakve intervencije na obalnom dijelu, strogu zabranu nasipanja plaža i sidrenja plovnih objekata na dubini manjoj od 30m. Inače Kotorsko-Risanski zaliv je Emerald sajt što je prethodnica za Natura 2000 koja je obaveza za ulazak u EU. Isto tako Emerald sajt je i potez od Rta Platamuni do uvale Žukovac što bi trebalo da postane zaštićeno područje u moru. Stanje u uparavljanju zaštićenim prirodnim dobrima Evidentan je problem kako u Opštini Kotor tako i u drugim opštinama u Crnoj Gori, jer još uvijek nijesu određeni/osnovani upravljači za zaštićena prirodna dobra za kategorije spomenik prirode i predio posebnih prirodnih odlika koje su u nadležnosti lokalne (samo)uprave, pa se zbog toga nijesu donijeli planovi upravljanja za ta zaštićena prirodna dobra. 79

81 4. Uticaji- prijetnje i faktori ugrožavanja biodiverziteta 4.1. Morski biodiverzitet Jadransko more, ostrva i obalno područje su jedan od najvrijednijih i naosjetljivijih djelova prostora države Crne Gore. Obalna područja su najgušće naseljeni i najintenzivnije korišćeni prostori na Zemlji. Takvo koncentrisanje stanovništva nije slučajno jer obalna područja imaju mnoge prednosti za život ljudi: prirodni izvori i povoljni uslovi ovih područja osnova su za brojne, u njima skoncentrisane djelatnosti za ribarstvo, marikulturu, turizam, i privredu. Ali ove aktivnosti predstavljaju sve veći pritisak na okolinu u kojoj djeluju, a to postepeno vodi njegovoj degradaciji. Mnogi obalni resursi su kategorija zajedničkog / javnog dobra, tretirano Prostornim planom područja posebne namjene, što otvara mogućnost konflikta oko njihovog korišćenja, problem korišćenja preko granica održivosti i sl. Znanje o ekosistemima mora i svijest o uticaju koji će ljudske aktivnosti i budući razvoj na primorju imati na životnu sredinu mora su veoma mali; a uticaji i posljedice gubitka prirodnog i kulturnog nasljeđa su potcijenjene ili čak zarene na mnogim nivoima crnogorskog društva. More kao jedinstvena pojava se odlikuje neponovljivim živim oblicima života zato i predstavlja veoma osjetljivu komponentu cjelokupnog ekosistema gdje i najmanja promjena u okruženju može da ima za posljedicu promjenu u njegovom kvalitativnom i kvantitativnom sastavu. Za morske ekosisteme uglavnom postoji saglasnost za postojanje 4 glavna negativna antropogena faktora, a to su: - zagađenje sa kopna (i mora), - prekomjerno iskorišćavanje morskih bioloških resursa, posebno zbog ribarstva - uništavanje/ degradacija i gubitak habitata (posebno onih priobalnih) i - i unošenje alohtonih (Galil, 2007). Zagađenje - Morski ekosistem je ograničen i ranjiv resurs i već je narušen postojećim nivoom izgrađenosti na pojedinim djelovima obale. Nova gradnja kao i dosadašnja se ne može zaustaviti ali se može njome upravljati uz pomoć kvalitetnih planova i Strategija. Savremena urbanizacija uslovljena eksplozivnim rastom stanovništva, u globalnim razmjerama neminovan je društveni proces koji se ne da, ne može i neće zaustaviti. Širenjem naselja (građevinskih struktura) direktno se utiče na stvaranje otpadnih komunalnih voda. Otpadne komunalne vode su najveći uzročnik zagađenja mora i ugrožavanja morskog ekosistema Zaliva. Nažalost, još uvijek postoje manji propusti gdje se otpadne vode iz objekata lokalnim sistemom podmorskim ispustima ispuštaju u Zaliv Izgradnjom glavnog gradskog kanalizacionog sistema problem otpadnih voda naselja (a time i njihov postojeći negativan ekološki uticaj po morski ekosistem) biće riješen tako što će se sve otpadne vode prikupiti i odvoditi primarnim kanalizacionim kolektorom duž obale do Orahovca. Ovaj kolektor, sa pripadajućom prepumpnom stanicom, omogućava da se otpadna voda sa područja koja gravitiraju ovom kolektoru odvede do postojećeg primarnog sistema koji preko PS Peluzica i sistema Kotor Trašte otpadnu vodu odvodi na otvoreno more u zaliv Trašte. Na ovaj način potpuno će se redukovati postojeći registrovani i neregistrovani podmorski ispusti komunalnih otpadnih voda, a na taj način i eliminisati glavni uzrok zagađenja Zaliva. Treba imati na umu da se na ovaj način zagađuje otvoreno more, pa iako je taj vid zagađenja mnogo manjeg intenziteta 80

82 nego zagađenje u zalivu, trebalo bi u budućnosti planirati sistem za prečišćavanje ovih otpadnih voda. Zagađenje mora predstavlja kontaminaciju sedimenata i žive komponente mora. Prvenstveno je porijeklom iz ispusta iz urbanih područja, ali i iz primjene protiv-obraštajnih supstanci, kao i unošenja štetnih supstanci iz atmosfere. Takođe je povezano i sa povećanim unosom hranjivih materija, što ponekad vodi eutrofikaciji i smanjenoj koncentraciji kiseonika u vodi, a mnogo češće promjeni ekološke ravnoteže (smanjenje kvaliteta vode i rast algi). Drugi, izvor zagađenja su pomorske aktivnosti koje se iz godine u godinu intenziviraju. Razvoj pomorske i nautičke infrastrukture na području Kotora, rezultiralo je intenzivnim saobraćajem plovila na ovom području. Luke i pristaništa uglavnom ne posjeduju adekvatne prihvatne objekte za otpadne vode, i opremu za reagovanje u slučaju akcidentnih situacija (izlivanja nafte) na moru. Kapaciteti Lučke Kapetanije za kontrolu zagađivanja mora sa plovnih objekata u lukama i plovnim putevima su limitirani i ne postoje podaci koji bi dali adekvatnu sliku o broju akcidentnih situacija i stepenu zagađenja. Dodatni uticaj na biodiverzitet ima i antropogeno uznemiravanje (nautički i rekreativni turizam). Ribarstvo - Počev od ranih 90-ih godina intenzitet ribarstva je pojačan duž cijele obale. Zbog nezakonitih i neodrživih ribarskih aktivnosti kao što su npr: sakupljanje zaštićenih, korišćenje eksploziva i štetnih hemijskih materija, podvodni ribolov uz korišćenje ronilačke opreme, korišćenje koča na mnogo manjoj dubini od 50m koja je propisana zakonom predstavljaju najveće probleme u ovom području, i raste negativan uticaj na morske ekosisteme. Podaci o gustini ribljih populacija ukazuju na veoma loše stanje riblje zajednice, naročito ako se uzmu u obzir komercijalno značajne vrste i one od turističkog značaja. Uzimajući u obzir veličinu primjeraka u ribljim populacijama, mali primjerci su najbrojniji, što ukazuje na veliki pritisak ribarskih aktivnosti na riblji fond ovog područja. Nažalost, ovaj trend je karakterističan za cijelu obalu Crne Gore. Degradacija i gubitak staništa - je posljedica nekoliko faktora koji su većinom antropogeni i uključuju izgradnju naselja i obalske infrastrukture u osjetljivim područjima, mehaničke poremećaje nastale uglavnom zbog usidravanja preoravanja pješčanog dna, kidanja morskih biljaka sa korijenom, uništavanja lišća i rizoma. Uz gubitak i zagađenje staništa, širenje invanzivnih morskih, predstavlja drugi glavni uzrok gubitka biodiverziteta, pa je prioritet istražiti brzinu njihovog širenja i podacima o njihovoj biologiji omogućiti pravovremenu primjenu bioloških metoda smanjivanja njihovih negativnih učinaka na autohtonu faunu. Značajan uticaj na biodiverzitet, posebno u plitkom priobalnom dijelu ima i promjena prirodne obale izgradnjom ponti, mandraća, obalnih zidova i slično, nasipanje i formiranje vještačkih plaža, povećan broj asfaltiranih parking prostora na plažama, odlaganje građevinskog otpada u more, ispuštanje neprečišćenih otpadnih voda u more su među glavnim faktorima koji utiču na povećanje turbidnosti vode, a turbidnost je jedan od najvažnijih faktora kojima se trajno uništavaju i mijenjaju staništa brojnih biljaka i životinja. 81

83 4.2. Obalni biodiverzitet Intenzivna gradnja posljednjih godina ima najvažniji negativni uticaj na biološku raznovrsnost Jadranskog mora. Gradnja i betoniranje obale su najizraženiji problemi u očuvanju biodiverziteta priobalja današnjice jer su ovakve aktivnosti ireverzibilne jednom nasute obale se gotovo nikad ne vraćaju u početno prirodno stanje. Zato gradnja ima direktan i indirektan uticaj na morski ekosistem i okolinu. Direktan uticaj je zasipanje kojim se direktno uništavaju nepokretni i slabo pokretni organizmi. Nasipanje često dovodi do promjene vrste supstrata (npr. šljunkoviti sediment se zamjenjuje čvrstim betonskim supstratom) čime se mijenja okolina, tip zajednica i organizmi koji naseljavaju takva staništa. Indirektan uticaj se ogleda kroz ispiranje nasutog materijala sa obale koje može dovesti do pojačane sedimentacije u okolnom području, a time i zatrpavanja sesilnih organizama, onemogućavanje procesa filtriranja i disanja ili spriječavanje prihvaćanja ranih razvojnih stadijuma organizama kojima su u toj fazi razvoja potrebni čvrsti supstrat. Sedimentacija tako može zahvatiti daleko veću površinu od one koja je pokrivena nasipanjem. Turizam je glavni pokretač privrednih aktivnosti na priobalnom području i za određene obalne i ostrvske zajednice ima cijeli niz pozitivnih privrednih osobina. Može doprinijeti zaštiti i očuvanju životne sredine povećanjem zahtjeva za visokim ekološkim standardima u turističkim objektima i servisima, podizanjem svijesti o ekološkim vrijednostima, i finansirajući upravljanje zaštićenim područjima. Ali, isto tako turizam ukoliko nije iskontrolisan nosi i veliko opterećenje za morski biodiverzitet i obalni prostor Šumski biodiverzitet Zelena infrastruktura je definisana kao mreža otvorenih prostora, šuma, staništa divljih životinja, Nacionalnih parkova i drugih prirodnih područja, koja obogaćuje kvalitet našeg svakodnevnog života. U trenutnoj situaciji u Crnoj Gori postoji velika mogućnost za očuvanje zelenog nasljeđa koje je još uvijek prisutno duž obale, usvajanjem koncepta planiranja zelene infrastrukture, njenog proširivanja i odgovarajućeg upravljanja. Crna Gora gradi svoju strategiju razvoja na krilatici wild beauty, koja je duboko povezana sa izgledom pejzaža, kvalitetom životne sredine i tradicionalnim nasljeđem zemlje. Naravno, da ovo zahtijeva dugoročno planiranje i upravljanje kao i posvećenost očuvanju zelene infrastrukture. Strategija ovakvog planiranja aktivno teži da razumije, valorizuje različite ekološke, sociološke i ekonomske funkcije prirodnog sistema u cilju vođenja što efikasnijeg i održivijeg korišćenja zemljišta i razvojnih obrazaca, a time i zaštite ekosistema. Planiranje zelene infrastrukture bi takođe trebalo da bude usklađeno sa planiranjem sive infrastrukture (putevi, biciklističke staze, struja, vodosnadbijevanje, telekomunikacija, i drugi komunalni sistemi) u cilju stvaranja mnogo efikasnije, ekonomičnije i održivije mreže. Nažalost, još uvijek su na nekim mjestima opštine evidentni propusti i određeni negativnih uticaja na šumski biodiverzitet, a to su: 82

84 - Prekomjerno krčenje prostora pod šumskim obrastom čime se uništavaju staništa mnogih, mijenja se izgled pejzaža, a to se direktno odražava na izmjenu mikroklimatskih i klimatskih uslova, odnosno uslova života kako biljnih tako i životinjskih. - Požari, koji svojim intenzitetom i opsegom značajno uništavaju biljni i životinjski svijet, a koji su prema dosadašnjem istorijatu i podacima najviše štete nanijeli šumama na području opštine Kotor. - Neodrživo i nekontrolisano korišćenje prirodnih resursa zbog; eksploatacije jestivog i ljekovitog bilja, gljiva i beskičmenjaka, lov divljači i ribolov; - Unošenje novih invanzivnih biljaka, uglavnom iz komercijalnih razloga, predstavlja prijetnju biodiverzitetu koji još uvijek nije dovoljno istražen, a uporedo sa tim i unos novih biljnih bolesti i invanzivnih insekata - Nekontrolisani urbani i turistički razvoj sa kojim je povezana izgradnja saobraćajne i hidrotehničke infrastrukture posljednjih godina dovodi do smanjenja zelenih površina i narušavanja prirodnih staništa biljnih i životinjskih - Građevinski radovi, neadekvatne agrotehničke mjere i druge intervencije na zemljištu izazivaju eroziju - Uzurpacija prostora koja utiče na poremećaj i uništavanje ekosistemskih vrijednosti - Loše navike građana poput bacanja otpadaka na zelene površine, takođe predstavljaju probleme u odnosu na biodiverzitet - Promjena namjene zemljišta koja je vezana za urbani i turistički razvoj i uvođenje novih praksi u poljoprivrednu proizvodnju, dovodi ne samo do gubitka prirodnih i poluprirodnih staništa, već i gubljenja agrobiodiverziteta, tj. domaćih sorti i pasmina; - Upotreba pesticida i vještačkih đubriva u poljoprivredi predstavlja ozbiljan problem 83

85 5. Akcioni plan za zaštitu biološkog biodiverziteta za period Na osnovu prethodne analize vrijednosti biodiverziteta, postojećih oblika njegove zaštite i prisutnih negativnih uticaja, ovim Akcionim planom su utvrđene mjere i aktivnosti koje u narednom petogodišnjem periodu treba sprovesti u cilju zaštite i ostvarenja vizije koja je predložena da bude dugoročna ideja vodilja za sve aktere koji su uključeni u zaštitu biodiverziteta Opštine Kotor Opšte mjere 1. Institucionalno prilagođavanje i izgradnja mehanizma za učešće javnosti i zainteresovanih grupa u procese donošenja odluka vezanih za zaštitu biodiverziteta, održivo korišćenje njegovih komponenti i pravednu raspodjelu dobiti od korišćenja genetičkih resursa. Ova aktivnost ne zahtijeva angažovanje posebnih finansijskih sredstava već treba da se primjenjuje kao redovna praksa u radu svih institucija i organa lokalne vlasti koje u svom radu donose odluke vezane za predhodno navedene aspekte biodiverziteta. 2. Intezivirati istraživački rad na područjima koja do sada nijesu pokrivena prirodnjačkim istraživanjima Lovćen, Orjen, obalna staništa Vrmca, morski dio područja rt Platamuni do uvale Maslinada (tj. do granice sa opštinom Tivat). 3. Obezbjediće se stavljanje pod zaštitu sledećih potencijalnih zaštićenog područja: Regionalni park / park prirode: Vrmac u saradnji sa Opštinom Tivat, razmatrajući mogućnost proširenja UNESCO-vog područja Kotorsko Risanski zaliv i na južne padine Vrmca. Ovaj postupak će se sprovesti u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode; područje Orjena koje je po poslednjem prostornom planu Crne Gore planirano za nacionalni park, Morinjski zaliv, marinsko područje Platamuna i grupacije stabala pojedinačni dendrološki objekti. 4. Ustanovljavanje upravljača za sva zaštićena prirodna dobra, u skladu sa Zakonom utvrđenim nadležnostima 5. Izrada Planova upravljanja za sva zaštićena prirodna dobra 6. Učešće lokalnog stanovništva u upravljačkim strukturama zaštićenih područja prirode. Ova aktivnost treba da otpočne u toku godine i o njenom sprovođenju će se starati nadležni opštinski organ(i). Ne može se procijeniti visina potrebnih finansijskih sredstava za realizaciju ove aktivnosti. 7. Izrada Studija zaštite za potencijalna zaštićena područja navedena u okviru tačke Morski biodiverzitet 1. Čišćenje morskog dna od čvrstog otpada radi uklanjanja akumuliranog čvrstog otpada koji se nalazi na morskom dnu, posebno u zalivskom dijelu, potrebno je kontunuirano organizovati akcije, koje osim samog čišćenja imaju za cilj i edukaciju građana i podizanje svijesti o zaštiti mora od zagađivanja. Akcije organizovati u saradnji sa svim zainteresovanim akterima i uključiti civilni sektor. Troškove aktivnosti treba da snose Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom i Opština Kotor, a poželjno je uključiti i sponzore i međunarodne organizacije. 84

86 2. Obezbijediti više mjernih stanica u okviru Nacionalnog programa monitoringa morskog i kopnenog ekosistema i povećati broj parametara. - Kako je Nacionalnim programom monitoringa morskog ekosistema koji donosi Vlada Crne Gore, a realizuje Agencija za zaštitu životne sredine, na području opštine Kotor predviđen veoma mali broj mjernih mjesta, kako bi se dobila kompletna slika o stanju morskog ekosistema na osnovu koje bi se mogli donijeti odgovarajuće odluke vezane za zaštitu biodiverziteta / prirode / životne sredine, potrebno je da se ovim programom predvidi više mjernih mjesta koje će biti raspoređene u svim djelovima mora na području Opštine Kotor. Reaktivirati mjerenja kvaliteta vazduha i zemljišta u opštini Kotor koja se ne rade zadnjih nekoliko godina. 3. Sprovođenje inicijative za zaštitu zone mora od rta Platamuna do Žukovice i Kotorsko-Risanskog zaliva kao morskih zaštićenih područja kroz relevantne planske dokumentime na lokalnom i centralnom nivou Na osnovu najnovijih istraživanja stručnjaka RAC SPA i Instituta za biologiju mora na ovim lokalitetima su konstantovana naselja raznih pod domaćom i pod međunarodnom zaštitom. Stoga se već radi na stavljanju pod zaštitu određenih područja, (stručni nalaz - studija zaštite u čijoj su pripremi uključeni Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom, Agencija za zaštitu životne sredine i Institut za biologiju mora). 4. Inventarizacija i kartiranje rasprostranjenja rijetkih, endemičnih, ugroženih i zaštićenih morskih i staništa postojeći podaci o morskom biodiverzitetu iako oskudni i rasuti pokazuju da se na teritoriji Kotorsko-Risanskog zaliva nalaze i neke rijetke, ugrožene i zaštićene biljne i životinjske vrste. Da bi se dobila prava slika o broju i njihovoj brojnosti potrebno je istražiti što više pozicija i na osnovu sakupljenih podataka napraviti kartu njihove rasprostranjenosti koja bi predstavljala jedinstven doprinos poznavanju flore i faune Crne Gore i doprinijela lakšem upravljanju morskim dijelom Opštine Kotor. Predviđene aktivnosti bi realizovao Institut za biologiju mora uz moguću saradnju sa NVO sektorom, primjenjujući smjernice Konvencije o biodiverzitetu (CBD) i UNEP-a za opis i identifikaciju Ekološki i biološki značajnih morskih područja (Anex I Odluke IX/20 CBD i Odluka br IG.21/5 UNEP/MAP). Na osnovu dosadašnjih istraživanja već se može uraditi najveći dio kartiranja za Kotorsko-Risanski zaliv, a za područje na otvorenom dijelu obale bi bila potrebna dodatna istraživanja. 5. Uspostaviti monitoring invazivnih u moru Na osnovu svih raspoloživih podataka dat je pregled unešenih na području Crnogorskog podmorja i na kopnu Potreba za novim istraživanjima je ujedno i praćena potrebom za donošenjem novih zakonskih mjera koje bi doprinijele smanjivanju rizika unošenja novih i kontrolisanjem njihovog širenja makar u slučajevima gdje je to moguće. 6. Izraditi Katastar zagađivača priobalnog mora na području Opštine Kotor Katastrom zagađivača priobalnog mora obuhvatili bi se svi koncentrisani i rasuti zagađivači i formirala baza podataka neophodna za reagovanje u slučajevima praćenja i utvrđivanja izvora zagađenja mora. Nadležnost za izradu Katastra zagađivača imaju Agencija za zaštitu životne sredine, opština Kotor i Morsko Dobro, a isti treba da se radi po definisanoj metodologiji. 85

87 7. Uspostaviti efikasniju kontrolu pomorskog saobraćaja na moru, kao i efikasniju kontrolu ribarstva, marikulture, vodoprivrede i zaštite životne sredine Jedan od glavnih uzroka čestih slučajeva nekontrolisanih i nelegalnih aktivnosti na moru je njihova slaba ili neefikasna kontrola, posebno od strane Lučke Kapetanije, i nadležnih inspekcijskih organa za oblast ribarstva, vodoprivrede, zaštite životne sredine (inspekcijski organi na lokalnom nivou često ju nadležnosti za reagovanje po ovim pitanjima). Potrebno je obezbjediti veću prisutnost inspektora na terenu, omogućiti njihovu kadrovsku i tehničku osposobljenost da reaguju, posebno kod pitanja zagađenja mora gdje je neophodna hitna reakcija, kao i adekvatno procesuiranje prijava i sankcionisanje prekršioca. 8. Opremiti luke i pristaništa objektima za prihvat otpadnih/balastnih voda, opremom za reagovanje u slučaju akcidenata Neophodno je insistirati kod nadležnih za upravljanje lukama, pristaništima i privezištima da direktno ili putem koncesionara obezbjede svu neophodnu opremu u lukama za prihvat otpadnih voda, te opremu za reagovanje u slučaju akcedentnih situacija, kako bi se smanjio rizik od zagađenja mora i uticaja na morski ekosistem. Takođe, potrebno je intevizirati inspekcijske kontrole plovila, kako bi se obezbjedilo da se otpadne vode izbacuju na zakonski dozvoljenom rastojanju od obale Obalni biodiverzitet 1. Identifikacija postojećih oblasti sa prirodnom vegetacijom i značajnim prirodnim staništima i definisanje mjera za odgovarajuću zaštitu (u smislu veličine, reprezentativnosti prirodne flore i biljnih zajednica i vrijednosti pejzaža). 2. U Urbanističko-tehničkim uslovima za prostorno-plansku dokumentaciju propisati upotrebu autohtonih za hortikulturno uređenje, parkovske površine i urbano / gradsko zelenilo. 3. Aktivna zaštita biodiverziteta kao cjeline, a posebno komponenti biodiverziteta koje imaju status zaštite (zaštićene, rijetke i endemične vrste). 4. Sanacija degradiranih područja i obnavljanje zelenih koridora 5. Obilježavanje pješačkih i planinarskih staza i jasno definisanje pravila ponašanja za kretanje turista da bi se spontanim stvaranjem novih staza i puteva izbjegla fragmentacija vegetacijskog pokrivača, naročito zbog gaženja 6. Podizanje svijesti i širenje znanja o ekologiji i biologiji životne sredine mora i kopna i podizanje javne svijesti o pitanjima životne sredine. Sprovoditi naučna istraživanja na polju ekologije, biologije mora i zaštite životne sredine, za poboljšanje sistematskog znanja o ovim ekosistemima, naznačavajući nedostatke i prioritete tog znanja, u cilju proširivanja istraživanja, monitoringa i upravljanja. 7. Promocija kompatibilnog socio-ekonomskog razvoja, u skladu sa vrijednostima životne sredine i pejzaža područja, uz favorizovanje lokalnih tradicionalnih aktivnosti sa malim uticajem na okruženje 8. Razvoj smjernica i preporuka za ublažavanje uticaja socio-ekonomskih aktivnosti na morske i obalske ekosisteme (turizam, ribarstvo, plovidba, itd.). 9. Praćenje zaštićenih i invazivnih a posebno alergenih. 86

88 5.4. Šumski biodiverzitet 1. Izrada Plana pošumljavanja goleti i Plana ozelenjavanja područja u zoni ljudskih naselja koja su stradala od požara i drugih elementarnih nepogoda 2. Izrada plana i sanacija tzv. šumskih puteva 3. Označavanja vidikovaca i odmorišta uz šumske staze 4. Utvrđivanje brojnosti populacije divljači za lovišta na području opštine Kotor 5.5. Izmijenjena prirodna staništa i agrobiodiverzitet 1. Stvaranje podsticajnih programa za razvoj seoskog turizma, planiranja, planinskih šetnji i vožnji bicikla, ekstremnih sportova, organizovanje seoskih manifestacija, kroz donošenje strategije ruralnog razvoja 2. Promovisanje Kotora kao grada maslinovog ulja 3. Projekat unapređenja ribarstva i marikulture 4. Izrada katastra stabala sa ocjenom zdravstvenog stanja, užeg gradskog jezgra 5. Proširenje i revitalizacija postojećih zelenih površina 6. Donošenje Programa mjera ruralnog razvoja 7. Sprovođenje kampanje na lokalnom nivou za podizanje svijesti o zaštiti biodiverziteta. Akcije edukacije mladih po pitanju zaštite životne sredine i unapređenja biodiverziteta 8. Očuvanje domaćih sorti i 5.6. Akcioni plan ( ) Pregled Mjera/aktivnost Opšte mjere Institucionalno prilagođavanje i izradnja mehanizma za učešće javnosti i zainteresovanih grupa u procesu donošenja odluka vezanih za zaštitu biodiverziteta, održivo korišćenje njegovih komponenti i pravednu raspodjelu dobiti od korišćenja genetičkih resursa Intenzivirati rad na područjima koja do sada nijesu pokrivena prirodnjačkim istraživanjima Vrmac-šumski habitati, Orjen-šumski habitati Rt Platamuni rt Žukovac-morski habitati Odgovornost za sprovođenje Opština Kotor, JPMDCG, Agencija za zaštitu životne sredine, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Agencija za zaštitu životne sredine, opština Kotor, IBMK, Investitori Rok / period sprovođenja kontinuirano kontinuirano Napomena Nacionalna strategija zaštite biodiverziteta sa Akcionim planom , smjernice Stavljanje pod zaštitu zaštićenog područja: Regionalni park / park prirode: Vrmac - Izrada Studije zaštite Opština Kotor, Opština Tivat, Agencija za zaštitu životne sredine Osnov za donošenje studije zaštite Vrmac je u Zakonu o zaštiti prirode ( Sl. List CG 51/08) i u PUP opštine Kotor koji lokaciju Vrmca sagledava kao budući Park Prirode tj. Uspostavljavanje upravljača za sva zaštićena prirodna dobra Opština Kotor Ministarstvo nadležno za poslove zaštite prirode, JP Morsko

89 dobro Izrada Planova upravljanja za sva zaštićena prirodna dobra Izrada Studije zaštite za zaštićeno UNESCO-vo područje Kotorsko Risanski zaliv prošireno na južne padine Vrmca Izrada Studije zaštite za zaštićeno buduće MPA područje Platamuni Opšte mjere Čišćenje morskog dna od čvrstog otpada Obezbjediti više mjernih stanica u okviru Nacionalnog programa monitoringa morskog (i kopnenog) ekosistema i povećati broj parametara Pokrenuti inicijativu za prepoznavanje dijela mora na rtu Platamuni kao marinsko područje relevantnim planskim dokumentima Inventarizacija i kartiranje rasprostranjenja rijetkih, endemičnih, ugroženih i zaštićenih morskih i staništa Uspostaviti monitoring invazivnih u moru Izraditi Katastar zagađivača priobalnog mora na području Opštine Kotor Uspostaviti efikasniju kontrolu pomorskog saobraćaja na moru, kao i efikasniju kontrolu ribarstva i marikulture Opremiti luke i pristaništa objektima za prihvat otpadnih voda, opremom za reagovanje u slučaju akcidenta Obalni biodiverzitet Opština Kotor Ministarstvo nadležno za poslove zaštite prirode, Agencija za zaštitu životne sredine, JPMDCG IBMK, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Agencija za zaštitu životne sredine, Opština Kotor, JPMDCG IBMK, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Agencija za zaštitu životne sredine, Opština Kotor, JPMDCG Opština Kotor, JPMDCG, NVO sektor, ronilački klubovi, JP Komunalno Agencija za zaštitu životne sredine, IBMK, Opština Kotor IBMK, Agencija za zaštitu životne sredine, Opština Kotor, JPMDCG Institut za biologiju mora (IBMK), Agencija za zaštitu životne sredine Institut za biologiju mora (IBMK), Agencija za zaštitu životne sredine Opština Kotor, Agencija za zaštitu životne sredine, JPMDCG Lučka Kapetanija Kotor, Uprava za inspekcijske poslove, Plovne jedinice MUPa JPMDCG, Uprava pomorske sigurnosti, Opština Kotora, Lučka Kapetanija Kotor, Luka Kotor Nacionalna strategija za biodiverzitet Svake godine 2 puta godišnje Do 2018 Nacionalna strategija za biodiverzitet Do 2018 Nacionalna strategija za biodiverzitet Do 2017 Nacionalna strategija za biodiverzitet Do 2017 Do 2016 Do

90 Identifikacija postojećih oblasti sa prirodnom vegetacijom i značajnim prirodnim staništima i definisanje mjera za odgovarajuću zaštitu (u smislu veličine, reprezentativnosti prirodne flore i biljnih zajednica i vrijednosti pejzaža). Opština Kotor, Agencija za zaštitu životne sredine Prilikom planiranja propisati upotrebu autohtonih za zelena područja Opština Kotor, Agencija za zaštitu životne sredine, JKP Kotor Aktivna zaštita biodiverziteta kao cjeline, a posebno komponenti biodiverziteta koje imaju zaštićenu vrijednost Opština Kotor, Agencija za zaštitu životne sredine Sanacija degradiranih područja i obnavljanje zelenih koridora Obilježavanje neasvaltiranih staza i jasno definisanje pravila ponašanja za turiste da bi se izbjegla fragmentacija vegetacijskog pokrivača, naročito zbog gaženja Opština Kotor, Agencija za zaštitu životne sredine JKP Kotor Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Opština Kotor, Agencija za zaštitu životne sredine Podizanje svijesti i širenje znanja o ekologiji i biologiji životne sredine mora i kopna i podizanje javne svijesti o pitanjima životne sredine. Opština Kotor, Agencija za zaštitu životne sredine, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja,vaspitno obrazovne ustanove, NVO, građani, Javni servis, IBMK kontinuirano Sprovoditi naučna istraživanja na polju ekologije, biologije mora i zaštite životne sredine, za poboljšanje sistematskog znanja o ovim ekosistemima, naznačavajući nedostatke i prioritete tog znanja, u cilju proširivanja istraživanja, monitoringa i upravljanja. Promocija kompatibilnog socio-ekonomskog razvoja, u skladu sa vrijednostima životne sredine i pejzaža područja, uz favorizovanje lokalnih tradicionalnih aktivnosti sa malim uticajem na okruženje Opština Kotor, Agencija za zaštitu životne sredine, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Vaspitno obrazovne ustanove, NVO, građani, Javni servis kontinuirano 89

91 Razvoj smjernica i preporuka za ublažavanje uticaja socio-ekonomskih aktivnosti na morske i obalske ekosisteme (turizam, ribarstvo, plovidba, itd.). Opština Kotor, Agencija za zaštitu životne sredine, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Vaspitno obrazovne ustanove, NVO, građani, Javni servis, IBMK Šumski biodiverzitet Izrada plana, pošumljavanje i ozelenjavanje svih područja koja su stradala od požara i drugih elementarnih nepogoda Izrada plana i sanacija tzv. šumskih puteva Označavanja vidikovaca i odmorišta uz šumske staze Utvrđivanje brojnosti populacije divljači za lovišta na području opštine Kotor Izmijenjena prirodna staništa i agrobiodiverzitet Opština Kotor, JKP Kotor Uprava za šume Opština Kotor, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Uprava za šume Opština Kotor, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Uprava za šume JKP Kotor Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (nadležno za lovstvo) i lokalne lovačke organizacije Izrada trogodišnjeg plana pošumljavanja i sanacije područja koja su stradala od požara u skladu sa Zakonom o šumama (Sl.list CG 74/2010.) sve u saradnji sa Upravom za šume kao i Planom sanacije koje utvrđuje Ministarstvo. Do 30. aprila svake godine potrebno je izvršiti pošumljavanje Za potrebe prilaza specijalnih vozila i kvalitetne intervencije Službe zaštite i spašavanja na području cijele Opštine neophodno je redovno održavanje i sanacija postojećih i izrada projekata i realizacija novih šumskih puteva Za ljepši, ugodniji i bezbjedniji boravak u prirodi, napraviti i označiti pogodna mjesta za odmaranje uz staze, označiti i postaviti vidikovce, uz izvorišta postaviti mjesta za odmor i sl

92 Stvaranje podsticajnih programa za razvoj seoskog turizma, planiranja, planinskih šetnji i vožnji bicikla, ekstremnih sportova, organizovanje seoskih manifestacija, kroz donošenje strategije ruralnog razvoja Promovisanje Kotora kao grada maslinovog ulja Projekat unapređenja ribarstva i marikulture Opština Kotor, Udruženje poljoprivrednika, NVO, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja Opština Kotor; Maslinarsko društvo,,boka ;TO Kotor; Građani; Privatne ugostiteljske firme Opština Kotor, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Institut za biologiju mora Strategija ruralnog razvoja opštine Kotor ima za zadatak promociju održivog razvoja ruralnih područja Strategijom će biti definisane konkretne aktivnosti za rješavanje pitanja od značaja za: -Poboljšanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje u opštini -Unapređenje životne sredine I ruralnog okruženja opštine -Pripremu I promovisanje lokalnih inicijativa za poboljšanje konkurentnosti I kvaliteta života, proširivanjem ekonomskih aktivnosti u sferi poljoprivrede I prerade poljoprivrednih proizvoda -Primjenu novih znanja, vještina i tehnologija u cilju povećanja konkuretnosti proizvoda i usluga, podsticajne mjere za bavljenje seoskim turizmom, poljoprivrednom proizvodnjom I preradom autohtonih proizvoda - Kvalitet života u ruralnim oblastima Opština Kotor je donijela Odluku kojom se grad Kotor proglašava gradom maslinovog ulja i sa tim u vezi potrebno je promovisati našu Opštinu u tom pravcu uz očuvanje identiteta, tradicije i kulture našeg podneblja Projekat ima za cilj da unaprijedi ovu granu, stvori bazu podataka - evidentira sve ribare I uzgajivače marikulture sa područja naše opštine I da nakon toga nadležni organ animira iste da se registruju. Registracija je preduslov za korišćenje dotacija iz Agro budžeta. Nadležni organ opštine bi trebao da razradi mjere koje bi dovele do organizovanog otkupa ribe I proizvoda marikulture od domaćih ribara i uzgajivača, čime bi se obezbijedila neophodna količina kvalitetne hrane za domaće stanovništvo i turiste, smanjio uvoz manje kvalitetne ribe i prerađevina 91

93 Izrada katastra stabala sa ocjenom zdravstvenog stanja, užeg gradskog jezgra i sa posebnim akcentom na gradski park Proširenje i nadogradnja postojećih zelenih površina Opština Kotor, Agencija za zaštitu životne sredine JKP Kotor Opština Kotor, JKP Kotor od ribe a nadasve zaposlio veliki broj domaće radne snage Ipak do sada ne postoje svi pravilnici za marikulturu pa uzgaivači nisu ni registrovani, a za ribarstvo ima mnogo neregistrovanih pa je potrebna jača inspekcija i kažnjavanje prekršioca Uraditi katastar stabala sa ocjenom njihovog zdravstvenog stanja za uže gradsko jezgro sa posebnim akcentom na gradski park Proširivanje zelenih površina ne samo u gradskom jezgru, nego i u prigradskim i ruralnim dijelovima opštine. Posebno na lokacijama koje su određene kao zelena površina. Sprovođenje kampanje na lokalnom nivou za podizanje svijesti o zaštiti biodiverziteta Akcije edukacije mladih po pitanju zaštite životne sredine i unapređenja biodiverziteta Opština Kotor Vaspitno obrazovne ustanove, NVO, građani, Javni servis Obilježavanje ekoloških datuma organizovanje časova u prirodi, ekološke ture šumskim stazama, organizovanje posjeta uređenim ekosistemima... Praćenje invazivnih (unešenih) kopnenih Nacionalna strategija za biodiverzitet Inventarizacija i kartiranje rasprostranjenja rijetkih, endemičnih, ugroženih i zaštićenih kopnenih i staništa Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Agencija za zaštitu životne sredine, Biotehnički institut Nacionalna strategija za biodiverzitet Dinamika realizacije aktivnosti će se odvijati u skladu sa budžetskim mogućnostima. 92

94 6. Prilozi 6.1. Prilog 1 Pregled registrovanih vaskularne flore na području opštine Kotor Dosadašnjom analizom dostupnog materijala vaskularne flore konstatovano je da se po florističkom sastavu radi o neprocjenjivom jedinstvenom i specifičnom bogatstvu i prisustvu velikog broja endemičnih, endemo-reliktnih, reliktnih (tercijernog i glacijalnog tipa), rijetkih biljnih, kao i značajno prisustvo ljekovitih, medonosnih i drugih korisnih biljnih. Biodiverzitet neke države nije prepoznatljiv samo u ukupnom broju prisutnih jedinki datih ekosistema, već se bogatstvo flore i faune neke zemlje, mjeri brojem novih, zaštićenih, reliktnih, endemičkih, i subendemičnih. Zato se i javlja potreba za podizanjem samosvjesti, kao razuman proces o značaju biodiverziteta i njegove održivosti. Ukupan broj opisanih biljnih i pod na prostoru Crne Gore je Na području Opštine Kotor ukupan broj alohtonih i autohtonih biljaka je 977. Broj opisanih familija na području Opštine Kotor je 99. Iz brojne dostupne literature, do sada sam dospjela da sakupim, i sistemski obradim ukupno 835 vrste vaskularne flore. Zaštićenih biljnih ima 27, a od god., Republički zavod za zaštitu prirode, pod posebnim režimom zaštite stavlja hrast medunac u Donjem Orahovcu, i dvije zajednice: zajednicu lovora i oleandra, i zajednicu lovora i pitomog kestena. Rijetkih je determinisano 31, endemskih 44, poluendemskih 3, ugroženih 8, a ranjivih 3 vrste. TAKSONOMSKE KATEGORIJE Familije i vrste Amaryllidaceae IUCN crvena lista MEĐUNARODNI STATUS Bernska konvencija Rijetke vrste (Rare) R Endemi čne i poluend emične vrste NACIONALNI STATUS Reliktne vrste Ugrožene vrste (Endangered) E Zaštićene vrste Allium guttatum subsp. dalmaticum (A.Kern. ex Janch.) Stearn (dalmatinski luk) Allium commutatum Guss. (priobalni luk) Allium subhirsutum L. (trepavičasti luk) Galanthus nivalis L (visibaba) Narcissus tazetta L. (višecvjetni sunovrat) Narcissus poeticus subsp. radiiflorus (Salisb.) Dokoljen, narcis Pancratium maritimum L. (pješčani ljiljan) Endemič na (E) rijetka rijetka NT rijetka 6 (Z) Ugrožena rijetka ugrožena Apiaceae 93

95 Eryngium maritimum L Morski kotrljan Chaerophyllum coloratum L. (obojena krabljica) Portenschlagiella ramosissima (Port.) Tutin (, divlji komorač) Ugrožena Endang rijetka endemi čna rijetka Endemi čna Seseli globiferum Viss rijetka endemi čna Apocynaceae Antitoxicum huteri (Vis. & Asch.) Pobed Aquifoliaceae rijetka endemi čna Ilex aquifolium L. (božikovina, zelenika) relikt Araceae Arum orientale Bieb. subsp. orientale (Petrov kozlac, crni kozlac) rijetka Arum petteri Schott Endemič na Araliaceae. Hedera helix L. (bršnjan) relikt Asparagaceae Ornithogalum comosum L. Scilla litardierei Breistr. (procjepak) Campanulaceae Edraianthus tenuifolius (Waldst. & Kit.) A. DC (uskolisno zvonce) Edraianthus kerneri (Pant.) M.Gan. Campanula ramosissima Sibth. & SM. (razgranati zvončić) Campanula pyramidalis L.(piramidalni zvončić) Campanula portenschlagiana Schultes in Roemer & Schultes (Portenschlagov zvončić) Caprifoliaceae. Poluen demičn e vrste DD Poluen demičn e vrste endemi čna endemi čna rijetka endemi čna endemi čna endemi čna Lonicera glutinosa Vis. (ljepljiva kozokrvina) Viburnum maculatum Pant. (orjenska hudika) Euphorbiaceae ugrožena DD 94

96 Euphorbia characias subsp. wulfeni (Hoppe ex W.D.J.Koch) Radcl.-Sm II endemi čna Euphorbia dendroides L. (drvenasta mlječika) Fagaceae. Castanea sativa Mill. (pitomi kesten) Fagus sylvaticus L. (bukva) Gentianaceae II rijetka Ugrožena i Ranjiva relikt Gentiana lutea L. subsp. symphyandra (Murb.) Hayek (žuta sirištara, žuta lincura) Gesneriaceae Ramonda serbica Pančić (srpska ramonda) Iridaceae Iris dalmatica (Pamp.) Bald. Iris pallida subsp. illyrica (Tomm. ex Vis.) K.Richt. Iris tuberosa L (syn.hermodactylus tuberosus (L.) Mill) (sabljica) Iris pseudopallida Trinajstic (lažno-blijeda perunika) Crocus dalmaticus Vis. (kaćun dalmatinski) Crocus tommasinianus Herb. Crocus vernus (L.) Hill (syn.crocus albiflorus Kit). Crocus biflorus subsp. weldenii (Hoppe & Fürnr.) K.Richt Ranjiva Annex I Endem Balkans kog poluostr va endemi čna endemi čna rijetka rijetka endemi čna endemi čna endemi čna endemi čna endemi čna Tercijern i relikt Juncaginaceae. Triglochin maritime L.(morski trozubac) Orchidaceae Ophrys araneola Rchb. (tomazinijeva kokica) Ophrys bombyliflora Link in Schrader (svilena cvjetna kokica) Ophrys scolopax subsp. cornuta (Steven) E.G.Camus -pčelica Ophrys sphegodes Miller subsp. montenegrina Bauman & Künkele (crnogorska pčelica) 95

97 Anacamptis laxiflora (Lam.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase (močvarni kaćun) Orchis simia Lam.(kaćun svijetli, majmunov kaćun) Spiranthes spiralis (L.) Chevall. (jesenska zavojnica, jesenska zasukica, zasućak) II Pinaceae Pinus heldreichii H.Christ Plumbaginaceae. Limonium angustifolium (Tausch) Turrill (divlja kalina) endem II Clypeola jonthlaspi L. Ranjiva Liliaceae Fritillaria messanensis subsp. gracilis (Ebel) (nježna kockavica, vitka kockavica) endemi čna Nije zaštićena Boraginaceae Moltkia petraea (Tratt.) Griseb Rhamnaceae Rhamnus orbiculata Bornm.(okruglolisni pasdrijen) Rhamnus intermedia Steud. et Hochst (srednja krkavina) Rubiaceae rijetka endemi čna endemi čna rijetka endemič na Asperula scutellaris Vis. rijetka endemič na Galium firmum Tausch rijetka endemič na Caryophyllaceae. Cerastium grandiflorum W. et K. (velecvjetni rožac) Dianthus ciliatus Guss. subsp. dalmaticus Dalmatinski karamfil Petrorhagia glumacea (Bory & Chaub.) P.W.Ball & Heywood Silene reichenbachii Vis pucalina Colchicaceae rijetka Endemič na rijetka endemič na rijetka endemič na 96

98 Colchicum hungaricum Janka. (mađarski mrazovac) rijetka ugrožena Compositae. Achillea maritima (L.) Ehrend. & Y.P.Guo Aster tripolium L (primorski zvjezdan) Amphoricarpos neumayerianus (Vis.) Greuter Centaurea adriatica (Maly) Lov (jadranski različak) Hieracium pichleri subsp. adamovicii Sagorski & Zahn Tanacetum cinerariifolium (Trevir.) Sch.Bip. Lamiaceae. Ballota hispanica (L.) Benth (kopriva). Clinopodium alpinum subsp. majoranifolius (Mill.) Šilić rijetka ugrožena rijetka Endemič na Endemič na Endemič na Endemič na poluend em rijetka Endemič na Clinopodium dalmaticum (Benth.) Bräuchler & Heubl (syn. Micromeria dalmatica Bentham) Salvia brachyodon Wandas (veliki pelim, kratkozupčasta žalfija) Stachys menthifolia Vis. (mentolisni čistac) Brassicaceae Berteroa gintlii Rohlena (sivac) Cardamine maritima DC. (primorska režuha) Sapindaceae. Acer heldreichii Orph. ex Boiss. (planinski javor) Leguminosae Petteria ramentaceae (Sieber) C. Presl. syn. Cytisus weldeni Vis. (ljuskasta tilovina, zanovjet, tilovina) Cyperaceae Scirpoides holoschoenus subsp. holoschoenus rijetka Endemič na rijetka Endemič na rijetka Endemič na Endemičn a Endemič na endem reliktne Endemi čna endemič na 97

99 Convolvulaceae. Calystegia soldanella (L.) R. Br. Morsko zelje Taxaceae ugrožena Zaštićene vrste Taxus baccata L.-tisa relikt Zaštićene vrste Betulaceae. Ostrya carpinifolia Scop. (kozokrnica) relikt Carpinus orientalis relikt Miller Carpinus betulis L. relikt Myrtaceae Myrtus communis L. (mirta) Santalaceae relikt Osyris alba L. relikt Cannabaceae. Celtis australis L. Tercijern i relikt Lauraceae Laurus nobilis L. (lovor) relikt Vitaceae. Vitis vinifera L. (vinova loza) relikt 6.2. Prilog 2 - Pregled registrovanih faune i flore na području Opštine Kotor Taksonomske kategorije IUCN crvena lista (popis ugroženih ) Zaštićene vrste Bernska konvencija SPAMI protokol Tracheophyta Alismatales Posidoniaceae PLANTAE Posidonia oceanica (L.) Delile (Med.) Zosteraceae i ugrožena I Annex II Zostera noltii i ugrožena Hornn Zostera marina L. i ugrožena Annex II I Annex II Cymodoceaceae Cymodocea nodosa (Ucria) Ascherson CHROMISTA Heterokontophyta Fucales i ugrožena I Annex II 98

100 Sargassaceae Cystoseira amentacea (C.Agardh) Bory de Saint- Vincent, 1832 I ANIMALIA Annex II INVERTEBRATA Taksonomske kategorije IUCN crvena lista (popis ugroženih ) Zaštićene vrste Bernska konvencija SPAMI protokol PORIFERA Sunđeri Halichondrida Axinellidae Axinella brondstedi (Bergquist, 1970) Axinella cannabina (Esper, 1794) Meka rogljača Axinella damicornis (Esper, 1794) Krpljasta rogljača Verongida Aplysinidae Aplysina aerophoba (Nardo, 1833) Zlatni sunđer Aplysina cavernicola (Vacelet, 1959) Špiljska sumporača Hadromerida Tethyidae Tethya aurantium (Pallas, 1766) Suberitidae Suberites domuncula (Olivi, 1792) Astrophorida Theneidae Thenea muricata (Bowerbank, 1858) Geodiidae Geodia cydonium (Jameson, 1811) Dictyoceratida Dysideidae Dysidea avara (Schmidt, 1862) Spongiidae Spongia officinalis (Linnaeus, 1759) CNIDARIA (Spongia) i ugrožena Annex II II Annex II III Annex III 99

101 Dupljari Zoantharia Parazoanthidae Savalia savaglia (Bertoloni, 1819) Žuta savalija Cladocora caespitosa (Linnaeus, 1767) Kameni koral Alcyonacea Coralliidae Corallium rubrum (Linnaeus, 1758) Crveni koral MOLLUSCA Mekušci GASTROPODA Puževi Helicidae Helix pomatia (Linnaeus, 1758) Vinogradarski puž Littorinimorpha Tonnidae Tonna galea (Linnaeus, 1758) Puž bačvaš Neogastropoda Mitridae Mitra zonata (Marryat, 1818) prugasta mitra Bivalvia školjke Mytiloida Mytilidae Lithophaga lithophaga (Linnaeus, 1758) prstac Cypraeidae Luria lurida (Linnaeus, 1758) kapica DD i ugrožena DD rijetka i ugrožena, sredozemni endem i ugrožena i ugrožena II II II II III III II II II II Annex II Annex III Annex II Annex II Annex II Annex II Pinnidae Pinna nobilis (Linnaeus, 1758) palastura i ugrožena Annex II CEPHALOPODA Glavonošci Sepiida Sepiidae Sepia officinalis officinalis (Linnaeus, 1758) Sepia elegans (Blainville, 1827) Sepiolida Sepiolidae Sepiola rondeletii (Leach, 1817) Sepietta oweniana (d'orbigny, 1841) Sepietta petersii (Steenstrup, 1887) 100

102 Myopsida Loliginidae Loligo vulgaris (Lamarck, 1798) Octopoda Octopodidae Octopus vulgaris (Cuvier, 1797) Oegopsida Ommastrephidae Eledone moschata (Lamarck, 1798) Todarodes sp. ECHINODERMATA Bodljokošci Echinoidea Diadematoida Diadematidae Centrostephanus longispinus (Philippi, 1845) jež Asteroidea Valvatida Ophidiasteridae Ophidiaster ophidianus (Lamarck, 1816) Holothuroidea Aspidochirotida Holothuriidae Holothuria impatiens Forskaal, 1775 Holothuria tubulosa Gmelin, 1790 H. poli Delle Chiaje, 1823 Holothuria forscali Delle Chiaje, 1823 ARTHROPODA Zglavkari Malacostraca Decapoda Nephropidae Nephrops norvegicus (Linnaeus, 1758) Norveški škamp Homarus gammarus (Linnaeus, 1758) hlap Palinuridae Palinurus elephas (Fabricius, 1787) jastog Scyllaridae Scyllarides latus (Latreille, 1803) Scyllarus arctus (Linnaeus, 1758) Majidae Maja squinado (Herbst, 1788) DD DD Nije zakonom zaštićena Nije zakonom zaštićena Nije zakonom zaštićena Nije zakonom zaštićena Nije zakonom zaštićena II II Annex II Annex II III Annex III III Annex III III Annex III III Annex III III Annex III INSECTA Diptera Syrphidae-osolike muve Chrysogaster mediteraneus Nije zakonom 101

103 (Vujić, 1999) Riponnensia morini (Vujić, 1999) Triglyphus escalerai (Gil Collado, 1929) Eumerus minotaurus (Claussen & Lucas, 1988) Sphiximorpha petronillae (Rondani, 1850) Neoptera Lepidoptera-leptiri Papilionidae Papilio machaon (Linnaeus, 1758) Obični lasting repak Papilio alexanor (Esper 1800) Sredozemni lasting repak Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758) Prugasto jedarce Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) Crvenooki parnasovac Coleoptera Dynastinae-nosorožci Oryctes nasicornis (Linnaeus, 1746) Običan nosorožac Lucanidae Lucanus cervus (Linnaeus, 1758) obični jelenak zaštićena Nije zakonom zaštićena Nije zakonom zaštićena Nije zakonom zaštićena Nije zakonom zaštićena II III V E R T E B R A T A Taksonomske kategorije IUCN crvena lista (popis ugroženih ) Zaštićene vrste Nacionalni m zakonom Bernska konvencija SPAMI protokol RIBE-PISCES GASTEROSTEIFORMES Syngnathidae Hippocampus guttulatus (Cuvier, 1829) morski konjić II II 102

104 Actinopterygii Zeiformes Zeidae Zeus faber (Linnaeus, 1758) kovač Nije zaštićena Perciformes Centracanthidae Spicara smaris (Linnaeus, 1758) - gira Mullidae Nije zaštićena Mullus barbatus (Linneaus, 1758) barbun, trlja blatarica Sparidae Nije zaštićena Pagellus erythrinus (Linnaeus, 1758) - arbun Nije zaštićena Gadiformes Merlucciidae Merluccius merluccius (Linnaeus, 1758) - oslić Nije zaštićena VODOZEMCI-AMPHIBIA REPATI VODOZEMCI CAUDATA Salamandridae Triturus carnifex (Laurenti, 1768) Glavati mrmoljak NC-Non II Triturus cristatus (Laurenti, 1768) NC-Non II Lissotriton (Linnaeus, 1758) mali mrmoljak vulgaris Balkanski endem NC-Non III BEZREPI VODOZEMCI 103

105 ANURA Discoglossidae Bombina variegata (Linnaeus, 1758) Žuti mukač Bufonidae Bufo bufo (Linnaeus, 1758) Smeđa krastača NC-Non II NC-Non III Pseudepidalea (Laurenti, 1758) Zelena krastača viridis NC-Non II Hylidae Hyla arborea (Linnaeus, 1758) gatalinka Ranidae NC-Non II Pelophylax ridibundus (Che et all. 2007, (Pallas, 1771)) velika zelena žaba NC-Non III Rana dalmatina (Bonaparte, 1838) Šumska smeđa žaba NC-Non II GMIZAVCI- REPTILIA TESTUDINES Testudinidae Testudo hermanni ( Gmelin, 1789) Šumska kornjača NT Rijetka II II Emydidae Emys orbicularis (Linnaeus, 1758) Evropska kornjača NT Z - Rare NC-Non II Geoemydidae Mauremys rivulata (Valenciennes, 1833) Riječna kornjača Cheloniidae II Caretta caretta (Linnaeus, 1758) EN I II Annex II Chelonia mydas (Linnaeus, 1758) EN I II Annex II 104

106 Lacertidae SQUAMATA Dalmatolacerta oxycephala (Duméril and Bibron, 1839) oštroglavi gušter Lacerta viridis (Laurenti, 1768) zelembać Lacerta trilineata (Bedriaga, 1886) veliki zelembać,endem ska, reliktna,endem ska, reliktna rijetka i zaštićena NC-Non NC-Non NC-Non III II II Dinarolacerta mosorensis (Kolombatović, 1886) Mosorska gušterica Pseudopus apodus (Pallas, 1775) blavor Natrix natrix persa (Linnaeus, 1758) bjelouška Natrix tessellata (Laurenti, 1768) riječna bjelouška Podarcis muralis (Laurenti, 1768) zidni gušter Podarcis melisellensis (Braun, 1877) kraški gušter Vipera ammodytes (Linnaeus, 1758) poskok Vipera berus (Linnaeus, 1758) riđovka Hemidactylus turcicus (Linnaeus, 1758) kućni macaklin VU zaštićena, endemska i reliktna rijetka i zaštićena endemska i reliktna endemska i reliktna rijetka, zaštićena, endemska i reliktna rijetka i zaštićena NC-Non NC-Non NC-Non NC-Non NC-Non NC-Non NC-Non NC-Non NC-Non III II III II II II II III III Zamenis longissimus (Laurenti, 1768) smuk rijetka i zaštićena NC-Non II Zamenis situla (Linnaeus, 1758) crvenkrpica rijetka i zaštićena NC-Non II Elaphe quatuorlineata (Bonnaterre, 1790) četveroprugi kravosas NT rijetka i zaštićena NC-Non II Hierophis gemonensis (Laurenti, 1768) šara poljarica rijetka i zaštićena NC-Non II Algyroides nigropunctatus (Dum.&Bibr.,1839) Mrki gušter rijetka i zaštićena NC-Non II 105

107 Podarcis siculus (Raf.- Schmaltz, 1810) primorska gušterica rijetka i zaštićena NC-Non II SISARI-MAMMALIA CARNIVORA-mesojedi Canidae Canis lupus (Linnaeus, 1758) sivi vuk Vulpes vulpes (Linnaeus, 1758) riđa lisica Canis aureus (Linnaeus, 1758) zlatni šakal strogo zaštićena II II Mustelidae Mustela nivalis (Linnaeus, 1766) obična lasica Meles meles (Linnaeus, 1758) evropski jazavac Martes foina (Linnaeus, 1758) kuna bjelica Martes martes (Linnaeus, 1758) kuna zlatica Mustela putorius (Linnaeus, 1758) mrki tvor Lutra lutra (Linnaeus, 1758) vidra III III III III III III III III III I II Felidae Felis silvestris (Schreber, 1777) divlja mačka Ursidae II Ursus arctos (Linnaeus, 1758) mrki medvjed II II ARTIODACTYLA Papkari Suidae 106

108 Sus scrofa (Linnaeus, 1758) Divlja svinja Cervidae III Capreolus capreolus (Linnaeus, 1758) srna RODENTIA-Glodari III Cricetidae Microtus arvalis (Pallas, 1778) poljska voluharica Microtus guentheri (Danford & Alston, 1880) sredozemna voluharica Gliridae Dryomys nitedula (Pallas, 1778) šumski puh Muridae Apodemus flavicollis (Melchior, 1834) žutogrli miš Apodemus mystacinus (D & A, 1877) kraški miš Apodemus sylvaticus (Linnaeus, 1758) šumski miš Micromys minutus (Pallas, 1771) patuljasti miš Mus musculus (Linnaeus, 1758) domaći miš Sciuridae III III Sciurus vulgaris (Linnaeus, 1758) vjeverica LAGOMORPHA Leporidae III Lepus europaeus (Pallas, 1778) evropski zec INSECTIVORA Bubojedi Soricidae III III Crocidura (Hermann, 1780) poljska rovčica leucodon III III 107

109 Crocidura suaveolens (Pallas, 1811) vrtna rovčica Crocidura russula (Hermann,1780) kućna rovčica Neomys fodiens (Pennant, 1771) vodena rovčica Sorex minutus (Linnaeus, 1766) mala rovka Suncus etruscus (Savi, 1822) patuljasta rovčica III III III III III III III III III III Erinaceidae Erinaceus concolor (Martin, 1838) bjelogrudi jež Erinaceus europaeus (Linnaeus, 1758) obični jež III III Talpidae Talpa europaea (Linnaeus, 1758) obična krtica Talpa caeca (Savi, 1822) slijepa krtica CHIROPTERA Slijepi miševi VESPERTILIONIDAE Myotis bechsteini (Kuhl, 1817) dugouhi večernjak Myotis capaccinii (Bonaparte, 1837) dugoprsti večernjak NT VU Myotis nattereri (Kuhl, 1817) resasti večernjak Myotis myotis (Borkhausen, 1797) Myotis blythii (Tomes, 1857) Myotis mystacinus (Kuhl, 1817) Myotis emarginatus (Geoffroy, 1806) Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817) mali noćnik Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774) patuljasti slijepi mišić Pipistrellus kuhlii (Kuhl, 1817) bjelorubi slijepi mišić RHINOLOPHIDAE II II II II II II II II III II II II II II II II II II III II 108

110 Rhinolophus blasii (Peters, 1866) sredozemni potkovičar Rhinolophus euryale (Blasius, 1853) južni potkovičar Rhinolophus ferrumequinum (Schreber, 1774) veliki potkovičar Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) mali potkovičar Plecotus auritus (Linnaeus, 1758) sivi dugouhi ljiljak Nyctalus noctula (Schreber, 1774) Vespertilio (Linnaeus, 1758) Pipistrellus (Bonaparte, 1837) murinus savii Pipistrellus nathusii (KeyS. & BlaS., 1839) Eptesicus (Schreber, 1774) serotinus Miniopterus schreibersii (Kuhl, 1817) CETACEA NT Strogo zaštićene vrste II II II II II II II II II II II II II II II II II II II II II II CETARTIODACTYLA Delphinidae Tursiops truncates (Montagu, 1821) dobri delfin Delphinus delphis (Linnaeus, 1758) obični delfin Grampus griseus (G. Cuvier, 1812) Risovog delfina Stenella frontalis (Brisson, 1762) atlanski sidrasti delfin Stenella coeruleoalba (Meyen, 1833) prugasti delfin Balaenopteridae CR DD II II II II II Balaenoptera physalus (Linnaeus, 1758) kit perajar EN II PTICE-AVES 109

111 Ptičje vrste koje su u Crnoj Gori registrovane ili se njihovo prisustvo očekuje (Vizi, in press.) Vrste zaštićene Rješenjem o stavljanju pod zaštitu rijetkih biljnih i životinjskih (Sl.list RCG br.76/06 Vrste zaštićene Bonskom konvencijom o migratornim ma I Appe ndix II Annex I Vrste zašticene EU Direktivom (79/409/EEC) Annex II/1 Annex II/2 AEWA Annex2, 2008 IUCN crvena lista (popis ugroženih ) Bernska konvencij a CHARADRIIFORMES Laridae -galebovi Chroicocephal us ridibundus (Linnaeus, 1766) obični galeb, (Z) da III Larus canus (Linnaeus, 1758) sivi galeb Chroicocephal us genei (Breme, 1839) zalivski galeb Larus argentatus (Pontoppidan, 1763) (Z) (Z) da da da možda da da ne III II III Sternidae- čigre Sterna hirundo (Linnaeus, 1758) Obična čigra (Z) da da da II COLUMBIFORMES Columbidae-golubovi Columba palumbus (Linnaeus, 1758) Golub grivnjaš da AEWA III Columba oenas (Linnaeus, 1758) Golub dupljaš AEWA III 110

112 Streptopelia turtur (Linnaeus, 1758) grlica da AEWA III Streptopelia decaocto (Frivaldszky, 1838) gugutka AEWA III CORACIIFORMES Alcedinidaevodomari Alcedo atthis (Linnaeus, 1758) vodomar (Z) da AEWA II CUCULIFORMES Cuculidae-kukavice Cuculus canorus (Linnaeus, 1758) Obična kukavica (Z) AEWA III FAONIFORMES Accipitridaejastrebovi Accipiter brevipes (Severtzov, 1850) Kratkoprsti kobac (Z) da da možda AEWA Appen dix II II Accipiter nisus (Linnaeus, 1758) kobac (Z) da da možda AEWA Appen dix II II Accipiter gentilis (Linnaeus, 1758) Jastreb kokošar (Z) da da možda AEWA Appen dix II II 111

113 Aquila chrysaetos (Linnaeus, 1758) Suri orao (Z) da da možda AEWA Appen dix II II Circaetus gallicus (Gmelin, 1788) Orao zmijar (Z) da da možda AEWA Appen dix II II Pernis apivorus (Linnaeus, 1758) jastreb osičar (Z) da da možda AEWA Appen dix II II Falconidae-sokolovi Falco biarmicus (Temminck, 1825) Kraški soko (Z) da da možda AEWA Appen dix II II Falco peregrinus (Tunstall, 1771) Sivi soko (Z) da da možda AEWA Appen dix II II Falco eleonorae (Gene, 1839) Eleonorin soko (Z) da da možda AEWA Appen dix II II Falco columbarius (Linnaeus, 1758) Mali soko (Z) da da možda AEWA GALLIFORMES Appen dix II II Phasianidae-koke Alectoris graeca (Meisner, 1804) Jarebica kamenjarka not protected species da AEWA NT III Perdix perdix (Linnaeus, 1758) Poljska jarebica not protected species da AEWA III Coturnix coturnix (Linnaeus, 1758) prepelica not protected species da AEWA III 112

114 113 PASSERIFORMES Emberizidae - strnadice Emberiza melanocephal a (Scopoli, 1769) Crnoglava strnadica (Z) AEWA Fringillidae - zebe Fringilla coelebs (Linnaeus, 1758) zeba (Z) AEWA Coccothraustes coccothraustes (Linnaeus, 1758) Batokljun trešnjar (Z) AEWA Loxia curvirostra (Linnaeus, 1758) Krstokljun (Z) AEWA II Pyrrhula pyrrhula (Linnaeus, 1758) Zimovka (Z) AEWA III Muscicapidae - muharice Erithacus rubecula (Linnaeus, 1758) Crvendać (Z) AEWA Monticola solitarius (Linnaeus, 1758) Drozd modrulj (Z) AEWA II Monticola saxatilis (Linnaeus, 1766) Drozd kamenjar (Z) AEWA II

115 114 Ficedula parva (Bechstein, 1792) Mala muharica (Z) da AEWA II Ficedula albicollis (Temminck, 1815) Bjelovrata muharica (Z) da AEWA II Ficedula [hypoleuca or speculigera] (Pallas, 1764) Crnovrata muharica (Z) AEWA II Luscinia megarhynchos (Brehm, CL, 1831) Mali slavuj (Z) AEWA II Oenanthe hispanica (Linnaeus, 1758) Sredozemna bjelka (Z) AEWA II Laniidae -svračkovi Lanius collurio (Linnaeus, 1758) Rusi svračak (Z) AEWA II Lanius minor (Gmelin, 1788) sivi svračak (Z) AEWA II Sittidae-brgljezi Sitta neumayer (Michahelles, 1830) brgljez kamenjar (Z) AEWA II Sitta europaea (Linnaeus, 1758) običan brgljez (Z) AEWA II

116 115 Corvidae-vrane Garrulus glandarius (Linnaeus, 1758) sojka AEWA III Pica pica (Linnaeus, 1758) svraka AEWA III Corvus corone cornix (Linnaeus, 1758) vrana AEWA III Corvus corax (Linnaeus, 1758) gavran (Z) AEWA III Passereidae - tkalje Passer domesticus (Linnaeus, 1758) Domaći vrabac (Z) AEWA III Hirundinidae - laste Hirundo rustica (Linnaeus, 1758) Seoska lasta (Z) AEWA II Delichon urbicum (Linnaeus, 1758) Gradska lasta (Z) AEWA II Sylvidae - grmuše Iduna pallida ( syn. Hippolais pallida (Hemprich & (Z) AEWA II

117 116 Ehrenberg, 1833)) Sivi voljić Hippolais olivetorum (Strickland, 1837) Voljić maslinar (Z) da AEWA II Sylvia cantillans (Pallas, 1764) Riđogrla grmuša (Z) AEWA II Sylvia communis (Latham, 1787) Obična grmuša (Z) AEWA II Sylvia hortensis (Gmelin, JF, 1789) Velika grmuša (Z) AEWA II Paridae - sjenice Parus major (Linnaeus, 1758) Velika sjenica (Z) AEWA II Parus lugubris (Temminck, 1820) Mrka sjenica (Z) AEWA II Periparus ater (Linnaeus, 1758) Jelova sjenica (Z) da AEWA II Lophophane s cristatus (Linnaeus, 1758) ćubasta sjenica, not protected species AEWA II

118 117 Regulidae-kraljići Regulus regulus (Linnaeus, 1758) Običan kraljić (Z) AEWA II Certhiidae- puzići Certhia familiaris (Linnaeus, 1758) Kratkokljuni puzavac (Z) AEWA II Certhia brachydactyl a (Brehm, CL, 1820) Dugokljuni puzavac (Z) da AEWA Turdidae-drozdovi Turdus philomelos (Brehm, CL, 1831) Drozd pjevač (Z) AEWA II Turdus merula (Linnaeus, 1758) Obični kos (Z) AEWA III Turdus viscivorus (Linnaeus, 1758) Drozd imelaš (Z) AEWA III PICIFORMES Picidae - djetlići Dendrocopos syriacus (Hemprich & Ehrenberg, 1833) Seoski djetlić (Z) da AEWA II

119 118 Dryocopus martius (Linnaeus, 1758) Crna žuna (Z) da AEWA II Dendrocopos medius (Linnaeus, 1758) Crvenoglavi djetlić (Z) da AEWA II Picus canus (Gmelin, 1788) Siva žuna (Z) da AEWA PELECANIFORMES Pelecanidae - pelikani, panci, nesiti Phalacrocor ax aristotelis (Linnaeus, 1761) Morski vranac (Z) AEWA II Phalacrocor ax carbo (Linnaeus, 1758) Veliki vranac (Z) Have AEWA III Phalacrocor ax pygmeus (Pallas, 1773) Mali kormoran (Z) da da Have AEWA II PODICIPEDIFORMES Podicipedidae - gnjurci Tachybaptus ruficollis (Pallas, 1764) Mali gnjurac (Z) Have AEWA III Podiceps cristatus (Linnaeus, 1758) Ćubasti gnjurac (Z) Have AEWA III

120 STRIGIFORMES Strigidae - sove Strix aluco (Linnaeus, 1758)- Šumska sova Asio flammeus (Pontoppidan, 1763) Sova močvarica (Z) (Z) da AEWA AEWA Appen dix II Appen dix II II II Bubo bubo (Linnaeus, 1758) Buljina, sova ušara (Z) da UPUPIFORMES AEWA Appen dix II II Upupidae- pupavci Upupa epops (Linnaeus, 1758) pupavac (Z) AEWA II Prilog 3- Pregled propisa koji su značajni za zaštitu biodiverziteta A. USTAVNE ODREDBE I DEKLARACIJA - Ustav Crne Gore (Sl.list CG, br.1 /07); - Deklaracija o ekološkoj državi Crnoj Gori ( Službeni list RCG, br.39/91); B. PROPISI VEZANI ZA ZAŠTITU ŽIVOTNE SREDINE 1. Opšti propisi Zakon o životnoj sredini ( Službeni list RCG, br. 48/08); Zakon o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu ( Službeni list RCG, br. 80/05); Zakon o procjeni uticaja na životnu sredinu ( Službeni list RCG, br. 80/05); Zakon o upravljanju otpadom ( Službeni list RCG, br. 78/08); Zakon o hemikalijama ( Službeni list CG br. 07/11); Uredba o procjeni uticaja zahvata na životnu sredinu ( Službeni list RCG, br. 14/97); Pravilnik o sadržaju procjene uticaja zahvata na životnu sredinu ( Službeni list RCG, br. 21/97); 119

121 Uredba o zaštiti od buke ( Službeni list RCG, br. 24/95); Zakon o inspekcijskom nadzoru ( Službeni list RCG, br. 50/1992); 2. Zaštita prirode Zakon o zaštiti prirode ( Službeni list CG, br. 51/08); Zakon o nacionalnim parkovima ( Službeni list CG, br. 56/09); Rješenje o zaštiti rijetkih, prorijeđenih, endemskih i ugroženih biljnih i životinjskih (Službeni list RCG, br. 56/06); Pravilnik o ma i kriterijima za određivanje tipova staništa, načinu izrade karte staništa, načinu praćenja i sadržaju godišnjeg izvještaja o prijetnji staništima, mjerama zaštite i očuvanju stanišnih tipova ( Službeni list CG, br. 80/08); Pravilnik o bližem sadržaju i načinu vođenja registra zaštićenih prirodnih dobara ("Sl. list Crne Gore", br. 79/09); Pravilnik o bližim uslovima koje mora da ispunjava upravljač zaštićenog prirodnog dobra ("Sl. list Crne Gore", br. 35/10); Pravilnik o bližem sadržaju godišnjeg programa monitoringa stanja očuvanosti prirode i uslovima koje mora da ispunjava pravno lice koje vrši monitoring("sl. list Crne Gore", br. 35/10); Pravilnik o načinu izrade i procjene rizika za unošenje stranih divljih biljaka, životinja i gljiva ("Sl. list Crne Gore", br. 46/10); Pravilnik o bližim uslovima koje mora da ispunjava pravno i fizičko lice za čuvanje privremeno oduzetih zaštićenih divljih biljaka, životinja i gljiva ("Sl. list Crne Gore", br. 46/10); C. POSEBNI PROPISI OD ZNAČAJA ZA ZAŠTITU BIODIVERZITETA 1. Vode, zemljište i šume Zakon o vodama ( Sl. list RCG, br. 27/07); Zakon o finansiranju upravljanja vodama ( Sl. list RCG, br. 65/08), Zakon o ratifikaciji ugovora između Vlade Crne Gore i Vlade Republike Hrvatske o međusobnim odnosima u oblasti upravljanja vodama (Sl. list CG, br. 1/08); Uredba o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda ( Sl. list CG, br. 2/07); Odluka o osnivanju Savjeta za vode ( Sl. list CG, br. 9/07); Pravilnik o sadržaju zahtjeva, dokumentaciji za izdavanje vodnih akata, načinu i uslovima za obavezno oglašavanje u postupku utvrđivanja vodnih uslova i sadržaju vodnih akata ( Sl. list CG, br. 7/08); Odluka o određivanju voda od značaja za Crnu Goru ( Sl. list CG, br. 9/08 i 28/09); Uredba o načinu kategorizacije i kategorijama vodnih objekata i njihovom davanju na upravljanje i održavanje ( Sl. list CG, br. 15/08); Pravilnik o načinu određivanja garantovanog minimuma ( Sl. list CG, br. 22/08); Uredba o sadržaju i načinu vođenja vodnog informacionog sistema ( Sl. list CG, br. 33/08); Odluka o određivanju izvorišta namjenjenih za regionalno i javno vodosnabdijevanje i utvrđivanju njihovih granica ( Sl. list CG, br. 36/08); Pravilnik o kvalitetu i sanitarno-tehničkim uslovima za ispuštanje otpadnih voda u recipijent i javnu kanalizaciju, načinu i postupku u ispitivanja kvaliteta otpadnih voda, minimalnom broju 120

122 ispitivanja i sadržaju izvještaja o utvrđenom kvalitetu otpadnih voda ( Sl. list CG, br. 45/08 i 9/10); Pravilnik o obrascu, bližem sadržaju i načinu vođenja vodne knjige ( Sl. list CG, br. 81/08); Pravilnik o sadržaju i načinu vođenja vodnih katastara ( Sl. list CG, br. 81/08); Odluka o visini i načinu obračunavanja vodnih naknada i kriterijumima i načinu utvrđivanja stepena zagađenosti voda ( Sl. list CG, br. 29/09); Uredba o sadržaju i načinu pripreme plana upravljanja vodama na vodnom području rječnog sliva ili na njegovom dijelu ( Sl. list CG, br. 39/09); Pravilnik o određivanju i održavanju zona i pojaseva sanitarne zaštite izvorišta i ograničenjima u tim zonama ( Sl. list CG, br. 66/09); Pravilnik o uslovima koje moraju da ispunjavaju pravna lica koja vrše određenu vrstu ispitivanja kvaliteta voda ( Sl. list RCG, br. 10/97); Pravilnik o načinu i uslovima mjerenja količina otpadnih voda koje se ispuštaju u prijemnik ( Sl. list CG, 24/10); Pravilnik o načinu i postupku mjerenja količina vode na vodozahvatu ( Sl. list CG, 24/10); Odluka o prihvatanju ugovora o prenošenju prava korišćenja vodama i vodoprivrednim objektima u državnoj svojini na području Crnogorskog primorja i opštine Cetinje ( Sl. list RCG, br. 58/02); Program sistematskog ispitivanja kvantiteta i kvaliteta površinskih i podzemnih voda za godinu ( Sl. list CG, br. 25/09); Program sistematskog ispitivanja kvaliteta vode na vodozahvatima (zone sanitarne zaštite) i javnim kupalištima ( Sl. list RCG, br. 13/00); Zakon o rudarstvu ( Službeni list CG, br. 65/08); Zakon o koncesijama ( Službeni list CG, br.08/09); Zakon o geološkim istraživanjima ( Službeni list RCG, br. 28/93, 27/94, 42/94, 26/07); Zakon o poljoprivredi i ruralnom razvoju ( Sl. list RCG, br. 56/09), Zakon o poljoprivrednom zemljištu ( Sl. list RCG, br. 15/92, 59/92 i 4/93), Zakon o vraćanju ranijim vlasnicima poljoprivrednog zemljišta iz društvene svojine ( Sl. list RCG, br. 14/92), Zakon o maslinarstvu ( Sl. list RCG, br. 55/03), Zakon o duvanu ( Sl. list CG ", br. 48/08 i 76/08) Zakon o mjerama za unapređenje stočarstva ( Sl. list RCG, br. 4/92 i 59/92), Zakon o morskom ribarstvu i marikulturi ( Sl. list CG, br. 56/09), Zakon o slatkovodnom ribarstvu ( Sl. list CG, br. 11/07), Zakon o vinu ( Sl. list RCG, br. 36/07), Zakon o alkoholnim pićima ( Sl. list CG, br. 83/09), Zakon o organskoj poljoprivredi ( Sl. list RCG, br. 49/04), Zakon o zdravstvenoj zaštiti bilja ( Sl. list RCG, br. 28/06), Zakon o sjemenskom materijalu poljoprivrednog bilja ( Sl. list RCG, br. 28/06), Zakon o sadnom materijalu ( Sl. list RCG, br. 28/06), Zakon o sredstvima za zaštitu bilja ("Sl. list CG", br. 51/08), Zakon o sredstvima za ishranu bilja ("Sl. list RCG", br. 48/07 i 76/08), Zakon o zaštiti biljnih sorti ("Sl. list RCG", br. 48/07 i 48/08), Zakon o genetički modifikovanim organizmima, ("Sl. list CG", br. 22/08), 121

123 Zakon o bezbjednosti hrane ( Sl. list RCG, br. 14/07), Zakon o veterinarstvu ( Sl. list RCG, br. 11/04 i 27/07), Zakon o identifikaciji i registraciji životinja ( Sl list RCG, br. 48/07), Zakon o zaštiti dobrobiti životinja ( Sl. list CG, br 14./08), Zakon o standardizaciji ( "Sl. list CG", br. 13/08), Zakon o tehničkim zahtjevima za proizvode i ocenjivanju usaglašenosti proizvoda s propisanim zahtjevima ( Sl. list RCG, br. 14/08), Zakon o udruživanju zemljoradnika ( Sl. list SRCG, br. 30/09 i 32/09), Zakon o ratifikaciji međunarodne konvencije o zaštiti bilja ( Sl. list CG Međunarodni ugovori, br. 8/08), Zakon o potvrđivanju međunarodnog ugovora o biljnim genetičkim resursima za hranu i poljoprivredu ( Sl. list CG Međunarodni ugovori, br. 3/10), Odluka o utvrđivanju uslova i postupku za davanje društvenih pašnjaka na korišćenje ( Sl. list RCG, br. 18/94), Uredba o utvrđivanju kompleksa poljoprivrednog zemljišta koji uživaju posebnu pravnu zaštitu ( Sl. list RCG, br. 33/93, 11/94, 8/95, 9/97, 22/99 i 3/2001), Pravilnik o bližim uslovima koje treba da ispunjava lice za vršenje kontrole organske poljoprivrede ( Sl. list RCG, br. 36/05), Pravilnik o metodama organske biljne proizvodnje i sakupljanju šumskih plodova i ljekovitog bilja ( Sl. list RCG, br. 38/05), Pravilnik o metodama organske stočarske proizvodnje ( Sl. list RCG, br. 38/05), Pravilnik o preradi, transportu i skladištenju proizvoda organske poljoprivrede ( Sl. list RCG, br. 38/05), Pravilnik o obliku i sadržaju obrasca Prijave za uključivanje proizvođača u organsku poljoprivredu i upis u Registar proizvođača organske poljoprivrede ("Sl. list RCG", br. 52/05), Pravilnik o sadržaju evidencije o načinu primjene metoda organske proizvodnje ( Sl. list RCG, br. 52/05), Pravilnik o sadržaju i načinu vođenja Registra proizvođača organske poljoprivrede ( Sl. list RCG, br. 52/05), Pravilnik o obliku i sadržini oznake, načinu označavanja i obliku zaštitnog znaka (logo) za proizvode iz organske poljoprivrede ( Sl. list RCG, br. 31/07), Pravilnik o obrascu i sadržini obrasca certifikata za proizvode organske poljoprivrede ( Sl. list RCG, br. 31/07), Uputstvo o postupku izdavanja saglasnosti za angažovanje inostranog pravnog lica za kontrolu i certifikaciju proizvoda organske poljoprivrede ( Sl. list RCG, br. 82/05 i 26/07), Uredba o vršenju prognozno-izvještajnih poslova u oblasti zaštite bilja ( Sl. list SRJ, br. 65/99); Odluka o visini naknade za izvršeni zdravstveni pregled pošiljaka bilja i kontrolu pesticida i đubriva u prometu preko Savezne Republike Jugoslavije ( Sl. list SRJ, br. 71/00), Pravilnik o zdravstvenom pregledu usjeva i objekata za proizvodnju sjemena, rasada i sadnog materijala i zdravstvenom pregledu sjemena, rasada i sadnog materijala ( Sl. list SRJ, br. 66/99 i 13/02 i Sl. list SCG, br. 10/03 i 13/03), Pravilnik o zdravstvenom pregledu pošiljaka bilja u prometu preko državne granice ( Sl. list SRJ, br. 69/99 i 59/01), Pravilnik o uslovima koje moraju ispunjavati karantinski objekti za provjeru zdravstvenog stanja bilja i biljnom karantinu ( Sl. list SRJ, br. 68/01), 122

124 Pravilnik o načinu uništavanja bilja za koje su naređene mjere uništenja ( Sl. list SRJ, br. 67/01), Naredba o zabrani i ograničenju uvoza i provoza pojedinih bilja radi sprečavanja unošenja bakterijske plamenjače jabuke i kruške ( Sl. list SFRJ, br. 40/91 i 53/91), Naredba o preduzimanju mjera za sprječavanje širenja karantinske biljne štetočine - Diabrotica virgifera Le Conte ( Sl. list SRJ, br. 23/94), Pravilnik o pružanju usluga u oblasti zaštite bilja ( Sl. list SRJ, br. 42/99), Naredba o ma sadnog materijala iz uvoza i praćenju zdravstvenog stanja kod krajnjeg korisnika ( Sl. list SRJ, br. 8/99), Naredba o zabrani uvoza i prevoza pojedinih bilja i određivanju karantinskog nadzora nad pojedinim ma bilja koje se uvoze radi gajenja ( Sl. list SRJ, br. 8/99), Lista karantinski štetnih organizama ( Sl. list SRJ, br. 42/01 i 9/03), Lista ekonomski štetnih organizama ( Sl. list SRJ, br. 65/99 i 67/99), Upustvo o objavljivanju podataka o pojavi i rasprostranjenosti novootkrivenih karantinski štetnih organizama ( Sl. list SRJ, br. 40/91), Pravilnik o fitosanitarnim mjerama za drveni materijal za pakovanje u međunarodnom prometu ( Sl. list CG, br. 4/10), Pravilnik o fitosanitarnim mjerama za otkrivanje, sprečavanje širenja i suzbijanje gljive Synchytrium endobioticum (Schilb.) perc., uzročnika raka krompira ( Sl. list CG, br. 15/10), Naredba o dozvoljenim mješavinama raznih sorti i ma poljoprivrednog sjemena koja se mogu stavljati u promet ( Sl. list RCG, br. 3/83), Pravilnik o stručnoj kontroli nad proizvodnjom sjemena ( Sl. list RCG, br. 28/94), Odluka o visini naknade za vršenje kontrole i obaveznih pregleda u proizvodnji poljoprivrednog i šumskog sjemena i sadnog materijala ( Sl. list RCG, br. 54/00), Pravilnik o obrascu i načinu vođenja registra proizvođača i obrađivača sjemena i registar proizvođača sadnog materijala ( Sl. list RCG, br. 24/82), Pravilnik o stručnoj kontroli nad proizvodnjom poljoprivrednog i šumskog sadnog materijala ( Sl. list RCG, br. 28/94); Pravilnik o kvalitetu sjemena poljoprivrednog bilja ( Sl. list SFRJ, br. 47/87, 60/87, 55/88 i 81/89 i Sl. list SRJ, br. 16/92, 8/93, 21/93, 30/94, 43/96, 10/89, 15/01 i 58/02), Spisak domaćíh novostvorenih, stranih i odomaćénih sorti poljoprivrednog i šumskog bilja ( Sl. list SRJ, br. 12/98 i 37/02), Pravilnik o sadržini i načinu vođenja evidencije o proizvedenom, nabavljenom, prodatom i za sopstvene potrebe upotrebljenom sadnom materijalu ( Sl. list RCG, br. 24/82), Pravilnik o normama kvaliteta, pakovanju, plombiranju i deklarisanju sadnog materijala poljoprivrednog bilja ( Sl. list SFRJ, br. 45/75 i 26/79), Pravilnik o kvalitetu voća, povrća i pečurki ( Sl. list SFRJ, br. 29/79, 53/87 i Sl. list SCG, br. 31/03,56/03 i 4/04), Pravilnik o načinu vršenja odabiranja matičnih stabala, sorti i podloga, odnosno selekciji voćaka, vinove loze i hmelja, kao i načinu vođenja knjige matičnih stabala ( Sl. list RCG, br. 9/83), Pravilnik o načinu i postupku vršenja, odabiranja i umatičenja stabala, zasada voćnjaka, vinove loze, hmelja i ruža, kao i sadržini i načinu vođenja knjige matičnih stabala ( Sl. list RCG, br. 26/97), Pravilnik o ispitivanju pesticida ( Sl. list SRJ, br. 63/00 i 65/00), Pravilnik o metodama za ispitivanje pesticida ( Sl. list SRJ, br. 11/99), Pravilnik o liniji za proizvodnju pesticida ( Sl. list SRJ, br. 68/01), 123

125 Pravilnik o ma ambalaže za pesticide i đubriva i o uništavanju pesticida i đubriva ( Sl. list SRJ, br. 35/99), Spisak ovlašćenih organizacija za ispitivanje sredstava za zaštitu bilja (pesticida) i sredstava za ishranu bilja (đubriva) ( Sl. list SRJ, br. 4/00), Pravilnik o prometu, uvozu i uzorkovanju pesticida ( Sl. list SRJ, br. 59/01), Lista malih usjeva i zasada ( Sl. list SRJ, br. 24/03), Pravilnik o uslovima za obavljanje poslova dezinfekcije, dezinsekcije i deratizacije u oblasti zaštite bilja i biljnih proizvoda ( Sl. list SRJ, br. 12/99), Pravilnik o količinama pesticida, metala i metaloida i drugih otrovnih supstancija, hemioterapeutika, anabolika i drugih supstancija koje se mogu nalaziti u namirnicama ( Sl. list SRJ, br. 5/92, 11/92 i 32/02), Lista aktivnih materija dozvoljenih za upotrebu u sredstvima za zaštitu bilja ("Službeni list CG", br. 70/09), Pravilnik o dozvoljenim količinama teških metala, mikotoksina i drugih supstanci u hrani ("Sl. list CG", br. 81/09), Pravilnik o metodama za ispitivanje đubriva ("Sl. list SRJ", br. 11/99), Pravilnik o uslovima za proizvodnu liniju, promet, uvoz i uzorkovanje pesticida i đubriva ("Sl. list SRJ", br. 12/99), Spisak sredstava za ishranu bilja za koje važe dozvole za stavljanje u promet ("Sl. list SRJ", br. 29/01), Program monitoringa rezidua pesticida u hrani biljnog porijekla za godinu ("Sl. list CG", br. 12/10), Program monitoringa nitrata u hrani biljnog porijekla lisnato povrće za godinu ("Sl. list CG", br. 16/10), Program fitosanitarnih mjera za godinu ("Sl. list CG", br. 6/10), Pravilnik o uvođenju u proizvodnju genetički modifikovanih organizama i proizvoda od genetički modifikovanih organizama ("Sl. list SRJ", br. 62/02), Pravilnik o stavljanju u promet genetički modifikovanih organizama i proizvoda od genetički modifikovanih organizama ("Sl. list SRJ", br. 62/02), Pravilnik o ograničenoj upotrebi genetički modifikovanih organizama ("Sl. list SRJ", br. 62/02), Pravilnik o načinu obilježavanja poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda dobijenih od genetički modifikovanih organizama ("Sl. list SCG", br. 06/03), Pravilnik o sadržini i podacima registra genetički modifikovanih organizama i proizvoda od genetički modifikovanih organizama ("Sl. list SRJ", br. 66/02), Uredba o postupku javnog tendera za dobijanje dozvole za obavljanje proizvodnje duvanskih proizvoda ("Sl. list RCG", br. 46/05), Pravilnik o uslovima za obavljanje proizvodnje duvanskih proizvoda ("Sl. list RCG", br. 28/05), Pravilnik o oznaci prevoznog sredstva za prevoz duvanskih proizvoda ("Sl. list CG", br. 79/09), Pravilnik o sadržini i načinu vođenja registara i evidencije o obradi, proizvodnji i prometu duvana i duvanskih proizvoda ("Sl. list CG", br. 79/09), Pravilnik o bližim uslovima i postupku utvrđivanja ispunjenosti uslova za obavljanje prometa na veliko duvanskim proizvodima ("Sl. list CG", br. 79/09), Pravilnik o uslovima za obavljanje otkupa, obrade duvana, utvrđivanje kvaliteta i kvantiteta sirovog duvana u listu i promet obrađenog duvana ("Sl. list RCG", br. 28/05), Pravilnik o obrascu registra maslinjaka i vođenju evidencije ( Sl. list RCG", broj 57/07), Pravilnik o programu ispita za obavljanje rezidbe masline ( Sl. list RCG", broj 57/07), 124

126 Pravilnik o programu ispita za obavljanje rezidbe masline ( Sl. list RCG", broj 57/07), Naredba o zabrani lova i stavljanje u promet riblje mlađi nedoraslih riba i drugih morskih organizama (»Sl. list RCG«, br. 10/04 i 9/06), Pravilnik o obliku, sadržini i načinu vođenja dnevnika o ribolovu ili uzgoju (»Sl. list RCG«, br.10/04), Pravilnik o konstrukcijsko-tehničkim osnovama, veličini oka, načinu upotrebe i namjeni pojedinih mreža i drugih sredstava za obavljanje privrednog i sportskog ribolova (»Sl. list RCG«, br. 10/04 i 9/06), Pravilnik o uslovima, ograničenjima i redosljedu obavljanja ribolova na pojedinim ribolovnim područjima ili zonama (»Sl. list RCG«, br. 10/04 i 9/06), Pravilnik o načinu, vrsti i količini ribolovnih alata koji se smiju upotrebljavati u obavljanju sportsko rekreativnog ribolova, kao i obrazac, broj i sadržinu dozvole za sportski ribolov (»Sl. list RCG«, br. 10/04), Pravilnik o određivanju linije na kojoj voda prestaje biti postojano slana u rijekama koje se ulivaju u more i određivanje granica ribolovnih zabrana (»Sl. list RCG«, br. 10/04), Pravilnik o cjenovniku za naknadu štete pričinjene protivpravnim ribolovom (»Sl. list RCG«, br. 10/04), Pravilnik o iznosu naknade za obavljanje privrednog ribolova, lov i uzgoj, obrascu dozvole i načinu vođenja registra izdatih dozvola (»Sl. list RCG«, br. 10/04 i 9/06), Naredba o ribolovnim zabranima, ograničenjima i mjerama za zaštitu ribljeg fonda (»Sl. list CG«, br.19/08 i 35/09 ), Pravilnik o kvalitetu i drugim zahtjevima za med, druge pčelinje proizvode, preparate na bazi meda i drugih pčelinjih proizvoda (Sl. list SCG br 45/03) Pravilnik o kvalitetu i drugim zahtevima za alkoholna pića ( Sl. list SCG", br. 24/04), Pravilnik o kvalitetu i drugim zahtjevima za vino ("Sl. list SRJ", br. 54/99 i 39/02 i "Sl. list SCG, br. 56/03), Pravilnik o sadržini, načinu vođenja i obrascu Registra proizvodjača grožđa i vina i Centralnog registra ("Sl. list CG", br. 64/08), Pravilnik o obrascu zahtjeva za uvoz grožđa namijenjenog za proizvodnju stonog vina ("Sl. list CG", br. 54/07), Pravilnik o obrascu uverenja o zdravstvenom stanju životinja («Sl. list RCG», br. 13/06), Pravilnik o uslovima proizvodnje živine u inkubatorima i uslovima pakovanja u prometu i transportu živine («Sl. list RCG», br. 16/93), Pravilnik o uslovima i trajanju karantina za uvezene životinje («Sl. list SRJ», br. 6/88) Pravilnik o uređenju stočnih pijaca, sajmova, izložbi i dogona («Sl. list RCG», br. 39/95), Pravilnik o načinu dezinfekcije prevoznih sredstava kojima se prevoze pošiljke životinja, proizvoda, sirovina i otpadaka životinjskog porekla («Sl. list SRJ», br. 22/89), Pravilnik o načinu utovara, pretovara i istovara pošiljaka životinja, proizvoda, sirovina i otpadaka životinjskog porekla, uslovima koje mora ispunjavati prevozno sredstvo, higijenskotehničkim uslovima koje mora ispunjavati pošiljka i obrascu uverenja o zdravstvenom stanju pošiljke («Sl. list SRJ», br. 69/90), Pravilnik o uslovima koje moraju ispunjavati stanice i pristaništa za utovar, pretovar i istovar pošiljki životinja («Sl. list SRJ», br. 6/88), Odluka o iznosu naknade za izvršene veterinarsko sanitarne preglede u unutrašnjem prometu ( Sl. list CG, br. 55/07), 125

127 Odluka o visini naknade za izvršene veterinarsko sanitarne preglede u prometu preko granice Crne Gore ( Sl. list CG, br. 50/05), Pravilnik o obilježavanju goveda ( Sl. list CG, br. 58/07), Pravilnik o načinu, postupku i mjerama za suzbijanje i iskorjenjivanje slinavke i šapa («Sl. list SRJ», br. 5/70, 32/70 i 40/77), Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorenjivanje klasične kuge svinja («Sl. list SRJ», br. 6/88), Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorenjivanje njukastl bolesti pernate živine («Sl. list SRJ», br. 39/88), Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorenjivanje furunkuloze pastrmki («Sl. list SRJ», br. 72/91), Pravilnik o merama za suzbijanje i iskorenjivanje vrtičavosti pastrmki («Sl. list SRJ», br. 72/91), Pravilnik o sprečavanju pojave, otkrivanju, suzbijanju i iskorjenjivanju zarazne bolesti plavog jezika («Sl. list RCG», br. 56/2001), Naredba o preduzimanju mjera za sprečavanje unošenja zarazne bolesti životinja spongiforne encefalopatije goveda (BSE) u Republiku Crnu Goru («Sl. list RCG», br. 23/2005), Naredba o zabrani prometa pošiljki hrane za životinje koja sadrži sastojke životinjskog porijekla («Sl. list RCG», br.3/2001), Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorenjivanje salmoneloze pernate živine («Sl. list SRJ», br. 6/88), Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorenjivanje tifusa peradi («Sl. list SRJ» br. 6/88), Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorenjivanje bjesnila kod životinja ( Sl list CG, br. 17/07), Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorenjivanje tuberkuloze ( Sl. list CG, br. 64./08), Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorenjivanje bruceloze goveda, ovaca, koza i svinja ( Sl. list CG, br. 64/08), Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorenjivanje tuberkuloze ( Sl list CG, br. 64./08), Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorenjivanje bedrenice kod životinja («Sl. list SRJ», br. 39/88), Pravilnik o mjerama za suzbijanje trihineloze životinja («Sl. list SRJ», br. 20/95), Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorenjivanje leptospiroze životinja («Sl. list SRJ», br. 6/88), Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorenjivanje enzootske leukoze goveda ( Sl. list CG, br. 64./08), Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorenjivanje infektivne anemije konja («Sl. list SRJ», br. 39/88), Pravilnik o laboratorijskim testovima i metodama i o uslovima koje moraju da ispunjavaju veterinarske organizacije udruženog rada koje proveravaju rezultate laboratorijskih ispitivanja u oblastima dijagnostike zaraznih bolesti životinja i veterinarsko- sanitarne ispravnosti sirovina i proizvoda životinjskog porekla («Sl. list SRJ», br. 37/88), Pravilnik o klasifikaciji i prijavljivanju zaraznih bolesti životinja ( Sl. list CG, br. 5 /08),, Pravilnik o monitoringu rezidua i životinjama, namirnicama životinjskog porijekla i hrani za životinje ( Sl. list RCG, br. 46/06), Pravilnik o maksimalno dozvoljenim koncentracijama rezidua farmakološki aktivnih supstanci veterinarskih lijekova u namirnicama životinjskog porijekla ( Sl. list RCG, br. 51/07), Pravilnik o uslovima za prevoz životinja u javnom prevozu i vazdušnom saobraćaju («Sl. list SRJ», br. 42/88), 126

128 Pravilnik o uslovima proizvodnje živine u inkubatorima i uslovima pakovanja u prometu i transportu živine («Sl.list RCG», br. 16/93), Pravilnik o uređenju stočnih pijaca, sajmova, izložbi i dogona («Sl. list RCG», br. 39/95), Pravilnik o veterinarsko sanitarnim uslovima za izgradnju i opremu objekata za proizvodnju i držanje životinja («Sl. list RCG», br. 39/95 i 56/00), Pravilnik o načinu vršenja veterinarsko- sanitarnog pregleda i kontrole životinja pre klanja i proizvoda životinjskog porekla ( Sl. list SRJ, br. 68/98), Odluka o ma kombinovane hrane i njihovom razvanju ( Sl. list CG, br. 20./09), Pravilnik o higijenskim zahtjevima za hranu životinjskog ili biljnog porijekla ( Sl. list CG, br. 14/o9), Pravilnik o posebnim higijenskim zahtjevima za hranu životinjskog porijekla ( Sl. list CG, br.14/09), Pravilnik o načinu vršenja veterinarsko- sanitarnog pregleda i kontrole životinja pre klanja i proizvoda životinjskog porekla ( Sl. list SRJ, br. 68/98), Pravilnik o mikrobiološkoj ispravnosti namirnica u prometu ( Sl. list SRJ, br. 26/93 i 53/95), Pravilnik o metodama vršenja mikrobioloških analiza i superanaliza životnih namirnica ( Sl. list SRJ, br. 25/80), Pravilnik o metodama uzimanja uzoraka i metodama fizičkih, hemijskih i mikrobioloških analiza stočne hrane («Sl. list SRJ», br. 15/87), Pravilnik o maksimalnim količinama štetnih materija i sastojaka u stočnoj hrani («Sl. list SRJ», br. 2/90 i 27/90), Pravilnik o načinu vršenja veterinarsko- sanitarne kontrole stočne hrane i objektima u kojima se proizvodi stočna hrana i uslovima koje moraju ispunjavati laboratorije koje vrše superanalize uzoraka stočne hrane («Sl. list SRJ», br. 72/91,22/93 i 24/93), Pravilnik o minimalnim tehničkim uslovma opremljenosti poslovnih prostorija za promet sirove kože, vune, krzna, dlake i životinjskih otpadaka («Sl. list RCG», br. 2/81), Pravilnik neškodljivom uklanjanju životinjskih leševa («Sl. list SRCG», br. 20/83), Pravilnik o načinu neškodljivog uklanjanja životinjskih leševa i otpadaka životinjskog porekla i o uslovima koje moraju da ispunjavaju objekti i oprema za sabiranje, neškodljivo uklanjanje i utvrđivanje uzroka uginuća i prevozna sredstva za transport životinjskih leševa i otpadaka životinjskog porekla ( Sl. list SRJ, br. 53/89), Pravilnik o kvalitetu mesa stoke za klanje, peradi i divljači ( Sl. list SRJ, br. 34/74, 26/75 i 13/78), Pravilnik o metodama uzimanja uzoraka i metodama hemijskih i fizičkih analiza mleka i proizvoda od mleka ( Sl. list SRJ, br. 32/83), Pravilnik o kvalitetu jaja i proizvoda od jaja ( Sl. list SRJ, br. 55/89), Pravilnik o metodama ispitivanja kvaliteta jaja i proizvoda od jaja ( Sl. list SRJ, br. 72/87), Pravilnik o načinu i postupku vršenja kontrole kvaliteta poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda u spoljno trgovinskom prometu ( Sl. list SRJ, br. 13/96), Pravilnik o kvalitetu i drugim zahtjevima za hranu za životinje ( Sl. list SRJ, br. 72/87), Zakon o šumama ( Sl. list RCG, br. 55/00), Zakon reproduktivnom materijalu šumskog drveća ( Sl. list RCG, br. 37/07), Pravilnik o naknadi štete koju fizička i pravna lica pričine šumama u državnoj svojini ("Sl.list RCG", br. 56/01), Pravilnik o načinu i uslovima sakupljanja i korišćenja nezaštićenih biljnih ("Sl. list RCG", br. 27/02 i 64/03), 127

129 Pravilnik o izgradnji, održavanju i načinu korišćenja šumskih puteva ("Sl. list RCG", br. 26/01), Pravilnik o doznaci i sječi stabala, premjeru šumskih sortimenata, obliku i sadržini šumskih žigova, žigosanju šumskih sortimenata, obilježavanju panjeva bespravno posječenih stabala, uvjerenju o porijeklu šumskih sortimenata i uslovima koje moraju da ispunjavaju lica koja obavljaju poslove doznake, premjera i izdavanja uvjerenja o porijeklu šumskih sortimenata ("Sl. list RCG", br. 4/02 I 34/04), Pravilnik o bližim uslovima i načinu pod kojima se vrši paša, brst i kresanje grana, odnosno lisnika, progon stoke na pašu i pojila i obilježavanje šuma u kojima je zabranjena paša ( Sl. list RCG, br. 26/01), Pravilnik o sadržini i načinu donošenja opšte i posebne osnove, programa i plana gazdovanja šumama i izvođačkog projekta ("Sl. list RCG", br. 56/01), Pravilnik o uspostavljanju šumskog reda ("Sl. list RCG", br. 26/01), Pravilnik o službenom odijelu, legitimaciji i uslovima koje moraju da ispunjavaju čuvari šuma ( Službeni list RCG,br. 26/01), Pravilnik o listi drveća i hibrida od kojih se dobija reproduktivni materijal šumskog drveća ( Sl. list CG, br. 08/07), Pravilnik o stručnoj kontroli proizvodnje reproduktivnog materijala šumskog drveća ( Sl. list RCG, br. 55/08), Pravilnik o sadržaju i obliku glavnog sertifikata za reproduktivni materijal ( Sl. list CG, br. 01/09), Pravilnik o sadržaju i načinu izrade izvođačkih projekata za gazdovanje sjemenskim objektima ( Sl. list CG, br. 74/09), Pravilnik o postupku prilikom uvoza reproduktivnog materijala šumskog drveća i načinu priznavanja istovjetnosti reproduktivnog materijala iz uvoza ( Sl. list CG, br. 74/09), Pravilnik o bližim uslovima koje treba da ispunjava pri uvozu reproduktivni materijal određenih drveća i hibrida koji ne ispunjava sve propisane uslove za promet (»Sl.list CG«, br.13/10), Pravilnik o načinu ustanovljavanja regiona provenijencije, kriterijumima za ustanovljavanje i potrebnim podacima za regione provenijencije(»sl.list CG«, br.13/10), Pravilnik o priznavanju sjemenskih objekata za proizvodnju reproduktivnog materijala šumskog drveća (»Sl.list CG«, br.13/10), Zakon o maslinarstvu ( Službeni list RCG, br. 55/03); 2. Biljni i životinjski svijet Zakon o zaštiti bilja od bolesti i štetočina ( Službeni list RCG, br. 4/92, 59/92); Zakon o vještačkom đubrivu ( Službeni list SRCG, br. 40/75, 45/75 i Službeni list RCG, br. 39/92); Pravilnik o načinu podnošenja izvještaja i podacima o pojavi i mjerama preduzetim na sprečavanju i iskorjenjivanju biljnih bolesti i štetočina ( Službeni list SRCG, br. 16/80); Zakon o sjemenu i sadnom materijalu ( Službeni list RCG, br. 39/92, 59/92); Zakon o zdravstvenoj zaštiti životinja ( Službeni list RCG, br. 39/92, 59/92); Uputstvo o postupku za izdavanje potvrda i načinu vođenja evidencije o zdravstvenom stanju životinja ( Službeni list SRCG, br. 4/74); Pravilnik o veterinarskim i sanitarnim uslovima za izgradnju i opremamnje objekata za uzgoj i čuvanje životinja ( Službeni list SRCG, br. 4/74); 3. Lov i ribolov Zakon o lovu ( Službeni list SRCG, br. 15/80, 36/83, 39/89 i Službeni list RCG, br. 46/91, 59/92); 128

130 Pravilnik o izradi lovno-privredne osnove ( Službeni list SRCG, br. 26/81); Naredba o lovostaju zaštićenih divljači ( Službeni list SRCG, br. 32/80); Zakon o morskom ribarstvu ( Službeni list RCG, br. 26/92, 59/92); Naredba o zabrani lova i stavljanja u promet riblje mlađi, nedoraslih riba i drugih morskih životinja ( Službeni list RCG, br. 16/93); Pravilnik o građevinsko-tehničkoj osnovi, veličini mreža, načinu korišćenja i namjeni posebnih mreža i drugih sredstava za komercijalni i sportski ribolov, vađenje školjki, korala, spužvi i morske trave ( Službeni list RCG, br. 53/92); Pravilnik o utvrđivanju linije gdje voda prelazi u bočatu vodu u rijekama koje se ulivaju u more i utvrđivanje granica ribljih rezervi ( Službeni list RCG, br. 53/92); Pravilnik o načinu vođenja i formama registra riba, saglasnosti za komercijalni ribolov i dozvolu za sportski ribolov na moru ( Službeni list RCG, br. 53/92); Pravilnik o načinu korišćenja, održavanja, zaštite, označavanja, kao i dužine obale, naziva i mjestu ribarske poste. (»Sl. List CG«8/11) Zakon o slatkovodnom ribarstvu ( Službeni list SRCG, br. 39/76, 51/76, 34/88 i Službeni list RCG, br. 4/92); Naredba o ribolovnim zabranama, ograničenjima i mjerama za zaštitu ribljeg fonda ( Službeni list RCG, br. 53/92, 9/93, 9/94, 20/94, 17/95, 24/96, 12/97); Odluka o zabrani ribolova u vodama Nacionalnog parka Biogradska gora i Nacionalnog Parka Durmitor ( Službeni list RCG, br. 18/96); Odluka o zabrani ribolova u određenom ribolovnom području - Skadarsko jezero ( Službeni list SRCG, br. 25/87); 4. Uređenje prostora i izgradnja Zakon o uređenju prostora i izgradnji objekata ( Službeni list CG, br. 51/08); Odluka o izmjenama i dopunama Prostornog plana Republike Crne Gore do godine; integralni tekst Prostornog plana Republike Crne Gore do godine ( Službeni list RCG, br. 17/97); Zakon o regionalnom Prostornom planu Južni Jadran ( Službeni list SRCG, br. 18/69, 26/71); Prostorni plan posebne namjene za Nacionalni park Durmitor ( Službeni list RCG, br. 20/97); Prostorni plan posebne namjene za Nacionalni park Lovćen ( Službeni list RCG, br. 19/97); Odluka o početku izrade Prostornog plana posebne namjene za Nacionalni park Biogradska gora ( Službeni list RCG, br. 47/92); Odluka o početku izrade Prostornog plana posebne namjene za Nacionalni park Biogradska gora Skadarsko jezero ( Službeni list RCG, br. 47/92); Odluka o početku izrade Prostornog plana posebne namjene za područje Morskog dobra ( Službeni list RCG, br. 16/97); Zakon o izgradnji objekata ( Službeni list RCG, br. 55/2000); Zakon o rekonstrukciji starih gradova pogođenih zemljotresom iz godine ( Službeni list SRCG, br. 19/86); Zakon o građevinskom zemljištu ( Službeni list RCG, br. 28/80, 12/86); Zakon o određivanju građevinskog zemljišta u gradovima i naseljima gradskog karaktera ( Službeni list SRCG, br.. 18/86, 12/73, 9/74, 17/74, 5/75, 21/75); Zakon o komunalnim djelatnostima ( Službeni list CG, br. 12/95); Zakon o pogrebnim djelatnostima, uređenju i održavanju groblja ( Službeni list SRCG, br. 28/84); 129

131 Zakon o putevima ( Službeni list SRCG, br. 38/89, 37/90, 13/91 i Službeni list RCG, br. 56/92); Zakon o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi ( Službeni list SRCG, br. 19/78, 8/79, 19/87, 22/90); Zakon o željeznici ( Službeni list SRCG, br. 39/89, 13/91); Zakon o ekspropriaciji ( Službeni list SRCG, br. 20/81, 10/90); D. KRIVIČNO ZAKONODAVSTVO Krivični zakonik Republike Crne Gore ( Službeni list RCG, br. 42/93, 14/94, 27/94). Prilog 3 - Popis međunarodnih sporazuma relevantnih za očuvanje biološke raznovrsnosti u kojima je Crna Gora ugovorna strana R. br. Naziv multilateralnog sporazuma na crnogorskom jeziku Naziv multilateralnog sporazuma na engleskom jeziku Status: Objavljena u Službenom listu 1. Konvencija o biološkoj raznovrsnosti 2. Kartagena Protokol o biološkoj sigurnosti 3. Konvencija o očuvanju migratornih divljih životinja (Bonska Konvencija) 4. Konvencija o zaštiti evropskih divljači i prirodnih staništa () 5. Konvencija o vlažnim područjima (Ramsar Konvencija) 6. Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine (UNESCO) 7. Evropska Konvencija o predjelima 8. Konvencija o međunarodnom Convention Biological Diversity on Cartagena Protocol on Convention on Biological Diversity Convention on Migratory Species - CMS Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats ( Bern Convention) Ramsar Convention on Wetlands Convention Concerning the Protection of the World Cultural Heritage European Landscape Convention Convention of International Trade ratifikovana/preuzeta sukcesijom ratifikovana/preuzeta sukcesijom ratifikovana/preuzeta sukcesijom Ratifikovana/u toku deponovanja istrumenta o ratifikaciji ratifikovana/preuzeta sukcesijom ratifikovana/preuzeta sukcesijom Sl.list SRJ- Međunarodni ugovori, br.11/01-28 Sl. List SCG- Međunarodni ugovori, br. 16/05-40 Sl.list CG Međunarodni ugovori, br.06/ Sl.list CG br.7, od 8. decembra godine Sl. list SFRJ,br.09/ Sl. list SFRJ,br.56/ ratifikovana Sl.list.006/ ratifikovana/preuzeta sukcesijom Sl.list SRJ Međunarodni 130

132 prometu ugroženih divlje flore i faune ( Konvencija) 9. Konvencija Ujedinjenih Nacija o borbi protiv dezertifikacije u zemljama sa teškom sušom i/ili dezertifikacijom, posebno u Africi 10. Konvencija o zaštiti morske sredine i priobalnog područja Sredozemlja (Barselonska konvencija) 11. Protokol o područjima pod posebnom zaštitom i biodiverzitetu Sredozemlja in Endangered Species of Wild Fauna and Flora ( Convention) United Nations Convention to Combat Desertification in Countries Experiencing Serious Drought and/or Desertification, Particularly in Africa Convention for the Protection Of The Mediterranean Sea Against Pollution(Barcelona Convention) The Protocol concerning Specially Protected Areas and Biological Diversity in the Mediterranean ratifikovana ratifikovana ratifikovan ugovori, 11/01-3 br. Sl. List RCG, br. 17/07-12 Sl list RCG,br. 64/07 Sl list RCG,br. 64/07 131

133 L I T E R A T U R A : A - Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore (2009): Izvještaj o stanju životne sredine,informacija o stanju životne sredine u crnoj Gori 2009.godine - Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore, Informacija o stanju životne sredine (2011): Morski ekosistem, Eutrofikacija - Agroekonomika (2007): ( ) - Anić, M., (1948): Putevima modernog uzgajanja šuma,glasilo šumarskih sekcija društva inžinjera i tehničara FNP Jugoslavije, Šumarski list str: Asherson P.,: Planina Orjen iznad Boke Kotorske, in : Crna Gora vrata Balkana. Putopisi i zapisi evropskih botaničara, ed. V. Pulević, D. Vincek, str: B - Balen, J., (1935): Prilog poznavanju naših mediteranskih šuma, Uvod, Šumarski list 4, Izdaje Jugoslovensko šumarsko udruženje, Zagreb, Jugoslavija, str ; - Balen, J., (1935): Prilog poznavanju naših mediteranskih šuma, Šumarski list 5, Izdaje Jugoslovensko šumarsko udruženje, Zagreb, Jugoslavija, str ; - Balen, J., (1935): Prilog poznavanju naših mediteranskih šuma, Šumarski list 6,, Izdaje Jugoslovensko šumarsko udruženje, Zagreb, Jugoslavija, str Banuševac, T., Vukićević, E., Mijanović, O., Sterniša, A., Đakonović, F., (1979): Dekorativne biljke Bokokotorskog zaliva i njihov značaj u turizmu. Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str Baldači, A., (1827): Botanička istraživanja u Crnoj Gori-Prvi period ( ), in: Crna Gora vrata Balkana. Putopisi i zapisi evropskih botaničara, ed. V. Pulević, D. Vincek, str: Baldači, A., (1841): Botanička istraživanja u Crnoj Gori-Drugi period ( ), in: Crna Gora vrata Balkana. Putopisi i zapisi evropskih botaničara, ed. V. Pulević, D. Vincek, Titograd - Baldači, A., (1878): Botanička istraživanja u Crnoj Gori-Treći period ( ), in: Crna Gora vrata Balkana. Putopisi i zapisi evropskih botaničara, ed. V. Pulević, D. Vincek, str: Bartolomeo, B., (1827): Putovanje Saksonskog kralja Fridriha Augusta u Crnu Goru, in: Crna Gora vrata Balkana. Putopisi i zapisi evropskih botaničara, ed. V. Pulević, D. Vincek, str: Benović, A., Onofri, V., (1983) : Prilog poznavanju mrežnog zooplanktona Kotorskog zaljeva, Časopis Studia Marina Vol , broj 1. str Blečić V., Lakušić R., (1976): Prodromus biljnih zajednica Crne Gore, Glasnik Republičkog zavoda zaštite prirode, Prirodnjačkog muzeja, 9: 57:98.,Titograd - Blečić, V., Pulević, V. (1979): Neki novi podaci iz flore Crne Gore, Glasnik Republičkog Zavoda zaštite prirode Prirodnjačkog muzeja Titograd, 12, str

134 - Budak P. Vera, Vesna Lj Mačić et all. (2001): Endemic species in flora of St. Ivan hill in the vicinity of the city of Kotor (Montenegro, Yugoslavia), Zbornik Matice Srpske za prirodne nauke,novi Sad, N0 101, str Bulić, Z. ed. (1995): Rijetke i zaštićene biljne vrste Crne Gore, Ministarstvo za zaštitu životne sredine Republike Crne Gore, Republički Zavod za zaštitu prirode, Javno preduzeće za Nacionalne parkove Crne Gore, Podgorica - Bulić,Z., (2012): Crna Gora: Priroda i biodiverzitet Crne Gore u funkciji održivog razvoja, Zavod za zaštitu prirode Crne Gore, Podgorica, in: Zbornik radova: Biodiverzitet-teorijski i praktični aspekti, II međunarodni kolokvijum, Odjeljenje prirodnih i matematičkih nauka, Knjiga 22, Posebna izdanja, Knjiga CXLVIII, Akademija nauka i umjetnosti BIH, Sarajevo, Dostupno na internet stranici: _CXLVIII_22_full.pdf ( ) D - Dobrosavljević, M., (1971): Sezonska dinamika fitoplanktona u Bokokotorskom zalivu, Časopis Studia Marina Vol.5. str Dragićević, S., Veljić, M., (2006): Pregled mahovina Crne Gore, Prirodnjački muzej Crne Gore, Posebna izdanja Prirodnjačkog muzeja Crne Gore, Knjiga I, Podgorica, str 1:95. - Drakulović, D., Vuksanović, N., Joksimović, D., (2011): Dynamics of phytoplankton in Boka Kotorska bay, Časopis Studia Marina Vol.25 broj 1, Zavod za biologiju mora, Kotor-Jugoslavija, str Drakulović D. D., (2012): Značaj fitoplanktona kao indikatora eutrofikacije u akvatorijumu Bokokotorskog zaliva, Univerzitet u Beogradu, Biološki fakultet, doktorska disertacija, Beograd, Dostupno na internet stranici: - Drakulović, D., Pestorić, B., Cvijan, M et all (2012): Distribution of phytoplankton community in Kotor Bay (south-eastern Adriatic Sea), Central European Journal of Biology, Volume 7, Issue 3, pp Đ - Đakonović, F., (1976): Dendroflora priobalnog dijela unutrašnjeg dijela Bokokotorskog zaliva (magistarski rad), Beograd (1977): Ekološke karakteristike priobalnog dijela unutrašnjeg dijela Bokokotorskog zaliva, Šumarski fakultet, Beograd - Đakonović F., (1978): Dendroflora priobalnog djela unutrašnjeg Bokokotorskog zaliva Glasnik Republičkog Zavoda zaštite prirode Prirodnjačkog muzeja Titograd, 11, str E Expeditio, Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor, (2012): Programski zadaci koji vode ka održivom prostornom razvoju, Dostupno na: 133

135 odr%c5%beivom-prostornom-razvoju,[ ] G - Gamulin-Brida, H., (1983): Crnogorsko primorje-specifični dio Jadrana sa gledišta bentonskih biocenoza i njihove zaštite, Časopis Studia Marina Vol , broj 1, Zavod za biologiju mora, Kotor-Jugoslavija, str Grahovac, P., (2005): Regionalne značajke uvjeta razvoja hrvatske poljoprivrede. Zbornik Ekonomskog fakulteta u Zagrebu, Vol.3 No.1 ( ) Glamuzina, B., Benović, A., Bratoš, A., (2004): Hrvatsko školjkarstvo-prednosti i ograničenja, Naše more, br.51 (1-2), str: H - Hadžiablahović S., Bulić Z., ( (2004): O rasprostranjenju nekih balkansko-endemičnih i rijetkih u flori Crne Gore, Glasnik Republičkog Zavoda zaštite prirode Prirodnjačkog muzeja Titograd, 27-28, str Herman, J., (1971): Šumarska dendrologija, Zagreb - Horvat, I., (1941): Istraživanja vegetacije Biokova, Orjena i Bjelašnice, Zagreb - Horvatić, S., (1963): Biljnogeografski položaj i raščlanjenje našeg Primorja u svjetlosti suvremenih fitocenoloških istraživanja, Act.bot.Croatica, XXII, Zagreb I Institut za biologiju mora (2004): Bioekološki i tehničko-tehnološki uslovi za uzgoj ribe na lokalitetu Ljuta Kotorski zaliv, uz analizu predhodnog ciklusa. Studija. Kotor Dostupno na: ( ) J - Janković, M. M. ( ): Peucedano-Pinetum heldreichii M.Jank., nova asocijacija subendemičnog balkanskog bora Pinus heldreichii na Orjenu (predhodno saopštenje) Glasnik botaničkog zavoda i bašte Univerziteta u Beogradu (Glasn. Bot. Zavoda i Bašte Univ. Beograd) str: Janković, M. M. (1966) Lauro-Castanetum sativae M. Jank., nova termofilna i eumediteranska zajednica pitomog kestena i lovora u Boki Kotorskoj, i njena subasocijacija ericetosum M. Jank. kao degradacioni stupanj. - Arh. Biol. Nauka, Beograd, 18(1): 9p-10p - Joksimović, A., (2007): Najpoznatije ribe Crnogorskog primorja, Crnogorska akademija nauka I umjetnosti, Grafotisak-Grude, Podgorica - Jovanović, B., (1967): Dendrologija sa osnovama fitocenologije, Beograd - Jovanović, B., Vukićević, P., Đakonović, F., (1979): Istraživanje aktuelne i potencijalne prirodne vegetacije pri valorizaciji predjela (Predhodni rezultati u dijelu Bokokotorskog zaliva), Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str

136 K - Karaman, G., Gamulin-Brida, H. (1970): Contribution aux recherches des bicenoses benthiques du Golfe de Boka Kotorska. Studia Marina, Kotor 4: Karaman, G., Gamulin H.-Brida: Kvalitativno-kvantitativni sastav bentoskih biocenoza u Bokokotorskom zalivu-zavod za biologiju mora, Kotor - Karaman. M., Karaman, G., Petrov I., : Mravi Vrmca, Natura Montenegrina, Podgorica - Kitić, D., (1979): Savremena metoda pošumljavanja ogoljenih i degradiranih šumskih terena, Beograd, Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi,str Knežević, B., Stešević D., Dragićević S.,et all. (2008): New or otherwise interesting lichenized and lichenicolous fungi from Montenegro, Dostupno na: - Krivokapić, S., Vuksanović, N., (2011): Mikrofitoplanktonska komponenta Risanskog zaliva, Institut za biologiju mora, Univerzitet Crne Gore-PMF, Studijska grupa za biologiju, Podgorica L - Lazarević, S., (1979): Planika i njen privredni značaj u uslovima primorskog krša, Bar, Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str: Lepetić, V. (1965) Sastav i sezonska dinamika ihtiobentosa i jestivih avertebrata u Bokokotorskom zalivu i mogućnosti njihove eksploatacije. Studia Marina 1, Zavod za biologiju mora, Kotor, 1:164p - Lepetić, V., (1970): Neke geofizičke i bioekološke karakteristike Bokokotorskog zaliva, Postanak Bokokotorskog zaliva, Časopis Boka 2, Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str , Dostupno na internet stranici: - Lepetić, V,. (1979): Valorizacija nekih bioekoloških karakteristika Bokokotorskog zaliva, Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str , Kotor - Lovrić A. Z. (2003): Flora Platamuna (alge, kserofiti i zonacija), Platamuni (vegetation), Herbarium Adriaticum-ADRZ 2003, Selcina 10, Zagreb-Sesvete, HR , Croatia, Dostupno na: - Lovrić, A.Ž., Rac M., (2003): Jadranske južne paprati (Pteridophyta iz primorskih Dinarida i otoka), Herbarium Adriaticum-ADRZ 1995, Institut "R. Bošković, Zagreb- Sasvete, HR-10000, Croatia, Dostupno na: 135

137 M - Marković, B. (1973) : Priručnik za sakupljanje i gajenje ljekovitog bilja i pečuraka, Rad, Beograd. - Marković, B., Marković, M., Adžić, N., (2001): Očuvanje genetskih resursa u stočarstvu Crne Gore, Naučni skup: Prirodni potencijali kopna, kontinentalnih voda i mora Crne Gore i njihova zaštita. Žabljak. - Mandić, S., (1965): Cephalopoda južnog Jadrana, Biocenoza obalnih terigenih muljeva, Časopis Studia Marina Vol broj 1 (1984.god), Zavod za biologiju mora, Kotor-Jugoslavija, str Mandić, S., Stjepčević, J., Dragović, R., (1982): Pojave migracija kod nekih Cephalopoda u Južnom Jadranu, Časopis Studia Marina Vol , Zavod za biologiju mora, Kotor-Jugoslavija, str Mandić, S., (1984): Cephalopoda Južnog Jadrana, Časopis Studia Marina Vol broj 1 (1984.god), Zavod za biologiju mora, Kotor-Jugoslavija, str Mandić, S., (2001): Istraživanje, korišćenje i zaštita litoralnog područja Južnog Jadrana Elaborat. Projekat OSI-267, Institut za biologiju mora, Kotor - Mačić, V., Boža, P., (2001): Naselja morskih cvjetnica u Bokokotorskom zalivu. In Igić, R., Gajin, S.,: Zbornik radova naučnog skupa Zasavica PMF, Institut za biologiju, novi sad I Goransko-ekološki pokret Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica, - Mačić, V., (2010): Ekološki potencijal i bioindikatorske karakteristike roda Cystoseira C.Agardh 1820 (Phaeophyceae) u Crnogorskom podmorju. Univerzitet u Novom Sadu, Departman za biologiju i ekologiju. Doktorska disertacija. - Mačić, V., Bernat, P., Molinari, A., Fant, M., Cassola. M., Polato. F., Giovannetti. E., Rzaničanin. A., Knežević, J., Čađenović, N., (2011): State of Posidonia meadows and fish assemblages in the future MPA KATIČ (Montenegro), Časopis Studia Marina Vol. 25,broj 1, Zavod za biologiju mora, Kotor-Jugoslavija, str Mačić, V., Kljajić, Z., (2012): Pregled unešenih u Crnogorskom podmorju, Voda 2012, str: Mačić V.,(2012): Tri zaštićene vrste mekušaca (Mollusca) u Bokokotorskom zalivu, Boka 32, Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg-Novi str Mačić, Lj., (2012): Grbalj pogled na prošlost i sadašnjost, Društvo za obnovu Manastira Podlastva Grbalj. Kotor - Milišić, N., (2007): Glavonošci, puževi I školjke Jadrana, Split, str Milojević, S., (1986): Fauna Asteroida (Echinodermata) u otvorenom litoralnom području Južnog Jadrana, Časopis Studia Marina Vol broj 1, Zavod za biologiju mora, Kotor-Jugoslavija, str Miljanić, P., (2004): Politika zaštite životne sredine u oblasti akvakulture u Crnoj Gori, (seminarski rad), Univerzitet Crne Gore, PMF, Odsjek za biologiju, Bar - Mijanović O., (1979): Cvijeće u vertikalnom zelenilu naselja u Boki Kotorskoj, Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi,str Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RCG (2006): Strategija razvoja ribarstva CG i jačanje kapaciteta za implementaciju Zajedničke politike ribarstva EU.Dostupno na internet stranici: 136

138 - Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RCG (2006): Izgradnja kapaciteta za implementaciju zajedničke politike ribarstva i jačanje Nacionalnog sektora ribarstva u Crnoj Gori, Strategija ribarstva Crne Gore, - Ministarstvo za ekonomski razvoj Republike Crne Gore, Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore, Prostorni plan područja namjene za morsko dobro (2007), str.15-19, Preuzeto sa: - Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RCG (2008): Akcioni plan očuvanja genetičkih resursa u poljoprivredi ( ), Biotehnički institut Podgorica, enetics/country_reports/montenegro pdf - Ministarstvo za ekonomski razvoj Republike Crne Gore (2008),, Prostorni plan Crne Gore do godine, - Ministarstvo kulture, Menadžment plan prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora (2011), - Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine Crne Gore ( ): Nacionalna Strategija biodiverziteta sa Akcionim planom za period godine, Podgorica - Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Šume za budućnost Crne Gore, Nacionalna politika upravljanja šumama i šumskim zemljištima, Dokument usvojen od strane Vlade Crne Gore (br: ) na sjednici od 24. aprila godine, 11 N - Nacionalni parkovi Crne Gore, Nacionalni park Lovćen Plan upravljanja ( ) - Nikčević, J., (2005): Zaštita faune Orthoptera bokokotorskog područja, 8. Simpozijum o flori jugoistocne Srbije i susednih regiona, Niš. - Nikčević, J., (2005): Prilog poznavanju faune Orthoptera pravokrilci (zrikavci i skakavci) hercegnovskog područja, Boka, zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, br. 25. Herceg-Novi. - Nikčević, J. (2006), Ugroženost i problemi zaštite faune Orthoptera (Ensifera i Caelifera)- pravokrilci (zrikavci i skakavci) peščanih i močvarnih staništa igalskog područja Crna Gora, Boka br. 26., Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, H. Novi O - Obradović, M.,(1979): Prilog adventivnoj flori okoline Herceg-Novog, Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi - Obradović, M., Budak, V.,(1979): Prilog flori okoline Herceg Novog. Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str Opština Kotor (2008): Izvještaj o Strateškoj procjeni uticaja na životnu srdinu Lokalnu studiju lokacije Vrmac Kotor - Opština Kotor (2008): Izmjena i dopuna PPOK - lokalitet Vrmac - Opština Kotor (2012), Strateški plan razvoja opštine Kotor , II Analiza postojećeg stanja, Prirodne karakteristike, 137

139 - Opština Kotor (2013): Izmjene i dopune detaljnog urbanističkog plana Dobrote, 2. Postojeće stanje, 2.2.Obilježja prostora, AG infoplan, Kotor, str.22 - Opština Tivat (2011): Lokalni Plan Zaštite Životne sredine, str Opština Tivat (2012), Lokalni Akcioni plan za biodiverzitet ( ), Profil Opštine Tivat, Položaj opštine, str. 5, - Opština Tivat (2013): Izvještaj o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu, Detaljni urbanistički plan Golf ekonomija u Tivtu, Studio Synthesis architecture&design, Podgorica - Ondrej. V., (1984) : Zaštićene životinjske vrste u Crnoj Gori, Glasnik Republičkog Zavoda Zaštite prirode Prirodnjačkog muzeja Titograd, 17, str: Orepić, M., (2011): Rast i preživljavanje lubina Dicentrarchus labrax (Linnaeus, 1758) u plutajućim kavezima u uvali Bistrina (diplomski rad), Sveučilište u Dubrovniku, Odjel za akvakulturu, Diplomski studij marikultura - Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO), Crnogorska nacionalna komisija za UNESCO, Područja svjetske baštine, Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora (1979), Dostupno na: 08&Itemid=119&lang=sr P - Papp, B., Erzberger, P. & Dragćević, S. (2008): Contributions to the bryophyte flora of the Orjen Mts, Montenegro, Journal: Studia botanica hungarica 39, pp , 2008, Hungarian Natural History Museum, Budapest - Pasinović, M.,(1979): Manifestacioni motivi-njihovi efekti i funkcije u valorizaciji florističkog bogatstva Boke na primjeru Praznika mimoze Kotor, Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str Pasinović, M., (2001): Područje Kotora na listi svjetske kulturne i prirodne baštine, UNESCO. "Cicero" Cetinje, kompjutorska priprema "Tricen", Kotor, str Pavić, A., Bešić, Z.,(1979): Geološki sastav Boke Kotorske i njena geomorfologija, str. 9-19, Beograd - Petović, S., (2011): Contribution to knowledge of echinodermata of Boka Kotorska bay, Časopis Studia Marina Vol 25, broj 1, str Petrović, D., Stešević, D., Vuksanović, S., (2007): Materials for the red book of vascular flora of Montenegro, Natura Montenegrina 7, Podgorica - Petrović, D., Stešević, D.,Bubanja, N., Vuksanović, S., (2007): Contribution for the flora of Montenegro (Supplementum to the material for vascular flora of Montenegro), Natura Montenegrina 7, Podgorica - Pérès M J.., & H. Gamulin-Brida (1973): Biološka oceanografija. Bentos. Bentoska bionomija Jadranskog mora, Udžbenici Sveučilišta u Zagrebu, Školska knjiga, Zagreb, str Popović, D., Sterniša, A. (1971): Flora i vegetacija Hercegnovskog područja sa posebnim osvrtom na parkovsko bilje. Izd. Skupština opštine Herceg Novi i Turistički savez Boke Kotorske, Beogradski izdavački zavod, Beograd, str Prgin, D (2005): Alepski bor- Prvorazredna za podizanje šuma na mediteranskom kršu. Šumarski list br. 1-2, CXXIX, Stručni članci, str:

140 - Prostorno-urbanistički plan Prijestonice Cetinje-Dokumentaciona osnova (2012): Stanje životne sredine u prijestonici Cetinje-Planet Cluster & MonteCEP - Pulević, V., (1966): Endemične i neke rijetke i prorijeđene vrste drveća u flori i vegetaciji Crne Gore. Poljoprivreda i šumarstvo 3. Titograd - Pulević, V.(1974): Prilog flori Crne Gore, Glasnik Republičkog Zavoda zaštite prirode Prirodnjačkog muzeja Titograd, 6, str Pulević, V., (1979): O flori i vegetaciji Boke Kotorske i potrebi njihove zaštite, Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi - Pulević, V. (1983): Zaštićene biljne vrste u SR Crnoj Gori, Glasnik Republičkog Zavoda zaštite prirode Prirodnjačkog muzeja Titograd, 16, str 33-54, - Pulević, V. Vincek, D., (1991): Crna Gora vrata Balkana-Putopisi i zapisi evropskih botaničara, Podgorica - Pulević, V., (2005): Građa za vaskularnu floru Crne Gore, Republički zavod za zaštitu prirode Crne Gore, Podgorica, poseb. izd 2: R - Regner, D., (1984): Višegodišnja istraživanja djelovanja eutrofikacije na kopepode priobalnog područja Jadranskog mora, Časopis Studia Marina Vol.15-16, broj 1, str Republički zavod za urbanizam i projektovanje RZUP MonteCEP Centar za planiranje urbanog razvoja, Prostorni plan područja posebne namjene za morsko dobro (2007) - Riđanović, J.,(1966): Orjen, Radovi Geografskog instituta Sveučilišta u Zagrebu - Rodić D., (1979) : Geografija Jugoslavije, Naučna knjiga, Beograd, str:163 - Rosavec R., Barčić D., Španjol Ž. (2005): Autohtone drvenaste vrste kao element naših mediteranskih urbanih zelenih prostora, Agronomski glasnik broj 2-4 S - Saveljić, D., Jovićević, M., Prakljačić, B., Vujović, A., (2011): Centar za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore, Ptice u zakonskoj regulativi Crne Gore, AP Print Podgorica - Sindik, I.,(1954): Boka Kotorska, Vojna enciklopedija I. Zagreb, Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str Skupština Opštine Kotor, DUP Morinj, AG INFOPLAN d.o.o. Budva - Span, A, Antolić, B., (1983): Prilog poznavanju fitobentosa Crnogorskog primorja (južni Jadran ), Časopis Studia Marina Vol broj 1, str Simonović, D.: Botanički rečnik, Beograd 1959, knjiga 3. - Stanković, M. S., Maćejka M. M., Mladenović, T.,(1955): Prilog proučavanju horizontalne i vertikalne razuđenosti Boke Kotorske. Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi - Stanković S., Marković, D., Dragović, S, Čučulović A., (2007): Biodiverzitet-Važna komponenta monitoringa životne sredine u Srbiji i Crnoj Gori, Ekološka istina, 139

141 Zbornik radova Radova - Stjepčević, J., (1967): Makro-Mollusca Bokokotorskog zaliva. Studia Marina 2, Kotor. str Stjepčević, J.,(1970): Kvalitativno-kvantitativni sastav i distribucija Cephalopoda Bokokotorskog zaliva u jednogodišnjem sezonskom aspektu, Časopis Studia Marina Vol.4 broj 1 - Stjepčević, J.,(1974): Ekologija dagnje (Mytilis galloprovincialis Lamk.) i kamenice ( Ostrea edulis L.) u gajilištima Bokokotorskog zaliva, Časopis Studia Marina Vol.7 - Stjepčević, J., Parenzan, P., Mandić, S., Dragović, R., (1982): Pregled bentonskih Molluska unutrašnjeg dijela Bokokotorskog zaliva, Časopis Studia Marina Vol Stjepčević, J., Parenzan, P. (1980): Il Golfo delle Bocche di Cattaro - condizioni generali e biocenosi bentoniche con carta ecologica delle sue due baie interne: di Kotor(Cattaro) e di Risan (Risano). Studia Marina 9-10: Stjepčević, J., Parenzan, P., Mandić, S. i Stjepčević, B. (1984.): Kvalitativnokvantitativna istraživanja Polychaeta unutrašnjeg dijela Bokokotorskog zaliva, Časopis Studia Marina, 15-16, broj 1 Zavod za biologiju mora, Kotor-Jugoslavija, str Stevanović V., Pavić S., Stevanović B (1995): Diverzitet flore mahovina (Bryophyta) Jugoslavije sa pregledom od međunarodnog značaja, Raznovrsnost staništa i diverzitet mahovina, Biodiverzitet Jugoslavije - sa pregledom od međunarodnog značaja, Beograd: Biološki fakultet, str. 176 T - Tomazini, M., (1827): Botanička putovanja po kotorskom okrugu, in: Crna Gora vrata Balkana. Putopisi i zapisi evropskih botaničara, ed. V. Pulević, D. Vincek, str: Tomić, K., (1964): Flora i vegetacija Lovćena (Doktorska disertacija), Zagreb - Tomić-Stanković K. ( ): Prilog poznavanja flore Lovćena i njegove podgorine u Crnoj Gori. Zbornik Filozofskog fakulteta. Priština. V - Vasić. V., (1990): Ptice iz Crne Gore u Britanskom muzeju, Glasnik Republičkog Zavoda Zaštite prirode Prirodnjačkog muzeja Titograd, 23, str: Vasović, M., (1955): Lovćen i njegova podgorina, Naučno društvo Crne Gore, CetinjeVažna biljna staništa u Crnoj Gori IPA projekat, - Viličić, D., (1983): Zimski aspekt vegetacije fitoplanktona u Kotorskom zaljevu, Časopis Studia Marina Vol , broj 1. str Vlada Crne Gore i Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine ( ): Lokalna studija lokacije Trešanjski mlin, Flora I fauna, Planing doo, Nikšić. str Vlahović, V.(1979): Prirodne mogućnosti vodosnadbijevanja Boke Kotorske, Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str.69-78, Nikšić - Vračarič, B., Čolik, J., Lintner, V., Micković, M., Rajšić, R., Stevanović, D., Uvalin, M. ( 1977) : Ishrana u prirodi. Vojno izdavački zavod. Narodna knjiga, Beograd 140

142 - Vukanić, D., (1971): Kopepodi Bokokotorskog zaliva, Časopis Studia Marina Vol.5. str Vukanić, V., (2003): Prilog za diverzitet rakova Jadrana, Natura Montenegrina, Podgorica, 2, str: , - Vuksanović, V., Krivokapić, S. (2006): Phytoplankton situation in the outer part of Boka Kotorska Bay. 35th Conference Water 2006 Zlatibor, June, Conference Proceedings, Vučković, M., (1979): Orjen-potencijalni nacionalni park, Časopis Boka 10/II. Zbornik radova iz nuke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str: Š - Šafar, J., (1970): Brucijski bor (Pinus brutia Ten.), I. prilog: areal I staništa, Rasprostranjenost po vegetacijskim zonama, Šumarski list 1-2, Savez inženjera I tehničara šumarstva I drvne industrije Hrvatske - Šišić B., (1979): Neke pejzažne značajke Boke Kotorske u svjetlu turizma, Boka 10/II. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Herceg Novi, str.57-64, Dubrovnik - Šolić, M., Ekologija mora, Pregled bentoskih biocenoza Jadranskog mora. TABELE: Tabela 1. Teritorijalna podjela Opštine Kotor: Izvor: mid=62 Tabela 2.: Lista unešenih u crnogorsko podmorje. 141

143

144

145

146

147

148